Naturalis Historia

[*](cfr. Mela 1, 3. (Cic. Timaeus 2).)Mundum et hoc quodcumque[*](quod p va. H) nomine alio caelum appellare[*](appellari pva.G) libuit, cuius circumflexu[*](circumflexum F1a) degunt[*](teguntur pva.S. dicunt F2) cuncta, numen esse[*](nomen esse F1a1. contineri uel nunc inesse F2) credi par[*](pari credi par a. ??? credi pars F1) est, aeternum, inmensum, neque genitum neque interiturum umquam. huius extera indagare nec interest hominum nec capit humanae coniectura mentis. [*](extr.: cfr. Mela 1, 3.)sacer est, aeternus, immensus, totus in toto, immo vero ipse totum[*](ipso to- tum (-to a) F1a), infinitus ac finito similis, omnium rerum certus et similis incerto[*](incerta F1. -tus. ē. et a), extra intra cuncta conplexus in[*](& in ras.F2.ē. in a. ???in F1) se, idemque rerum naturae opus et[*](et Fapv. ex r) rerum ipsa natura. furor est mensuram eius animo quosdam agitasse atque prodere ausos, alios rursus occasione hinc sumpta[*](hic sumpta F1a) aut hic[*](hic ego. hinc F2z. his rv) data innumerabiles[*](innumerabiliter F1a) tradidisse mundos[*](mundo F1a), ut totidem rerum naturas credi oporteret aut, si una omnes incubaret[*](incubaret Ven. -rent ll.v(S): de dictione cfr. II 145), totidem tamen

[*](init.: (Cic. de nat. deor. II 18, 47.) Beda n. r. 3.) Formam eius in speciem orbis absoluti globatam esse nomen in primis et consensus in eo mortalium orbem appellantium, sed et argumenta rerum docent, non solum quia talis figura omnibus sui[*](suis F2(item v.15)) partibus vergit in sese ac sibi ipsa[*](ipsi a.om.o) toleranda est seque includit et continet nullarum egens compagium[*](compagium F1EaD. -gum F2do(B)S. -ginum pv) nec finem aut initium ullis sui partibus sentiens, nec quia[*](ne qui (neque F2) ad Fa) ad motum, quo subinde[*](subinde ll.v. sublime D. an rotunde (scriptum olim rutunde)?) verti mox adparebit, talis aptissima est, sed oculorum quoque probatione [*](pro- batione hoc declaratur F2in marg.z), quod convexus mediusque quacumque cernatur, cum id accidere in alia non possit figura.

Hanc ergo formam eius aeterno et inrequieto ambitu, inenarrabili celeritate, viginti quattuor horarum spatio circumagi solis exortus et occasus haut dubium

equidem et consensu gentium moveor; namque et[*](namque et Fa. -que op. nam et Beda. nam quem r(?)v) Graeci[*](graeci FE1ad. cosmos (-on v) graeci E2opv. post ornamenti add. cosmuranon quem F2in marg. (apud Graecos . cosmos appellatur Beda)) nomine ornamenti appellavere eum et nos[*](et nos ll.v(S). nos G) a perfecta absolutaque elegantia mundum. caelum quidem[*](autem (pro quidem) F2in ras.) haut dubie[*](dubie a F2) caelati argumento diximus[*](dicimus F2z (Ambros., Isid.)), ut interpretatur M. Varro. adiuvat rerum ordo discripto[*](discripto F1 des- rv) circulo qui signifer vocatur in duodecim animalium effigies et per illas solis cursus[*](cursui F2aTz. -su va.G) congruens tot saeculis ratio.

[*](cfr. Cic. de nat. deor. II 36, 91.)[*](extr.: Beda n. r. 3.) Nec de elementis video dubitari quattuor esse ea[*](ea om.FE1a): ignium[*](ignium (agn- F1) EaF1B. -neum dT. -nitum opfv. -nem F2z (D Herm. XXXIIp. 333)) summum[*](summum F2E1azC. -mo rv), inde tot stellarum illos conlucentium oculos; proximum spiritus[*](spiritus F1edv. -tum r), quem Graeci nostrique eodem vocabulo aëra appellant, vitalem hunc et per cuncta rerum meabilem totoque consertum[*](confertum Eopv. conf- r); huius[*](cuius opva.G) vi suspensam cum quarto aquarum elemento librari medio[*](an in medio?) spatii[*](spatio F2apC) tellurem. [*]((13. 14) Beda'n. r. 3.)ita mutuo conplexu diversitatis effici nexum et levia ponderibus inhiberi quo minus evolent, contraque gravia ne ruant suspendi, levibus[*](leuibus E2d2opv.om.r. an intercidit post tendentibus?) in sublime tendentibus. sic pari in diversa nisu[*](nixu d. nifi a. uisu p) in suo[*](in sua E2. ui sua opva. H) quaeque consistere, inrequieto mundi ipsius constricta circuitu, quo semper in se recurrente[*](recurrente (vel coeunte) CFW Müller p. 21 n.3. cfr. XXXVI 117. currente ll.v) imam[*](unam op) atque mediam in toto esse[*](esse FdaE3G(D). om.Eopv(S)) terram, eandemque uni[*](uniuersi C)- verso cardine[*](cardinem J) stare pendentem, librantem[*](librantemque F2zT) per quae pendeat, ita solam inmobilem circa eam volubili universitate; ean[*](eandemque dpva.G(S))- dem ex omnibus necti eidemque omnia inniti[*](omnia innecti op).[*]((15-17) Beda n. r. 12. Cic. nat. deor. II 51. schol. German. p. 182, 15. Isid. n. r. 23, 3.)

inter hanc caelumque eodem spiritu pendent certis discreta spatiis septem sidera, quae ab incessu vocamus errantia, cum errent nulla minus illis. eorum medius sol fertur, amplissima magnitudine ac potestate nec temporum modo terrarumque, sed siderum etiam ipsorum caelique rector. [*](Cic. somn. Scip. 4, 9. Homer γ 277. μ 323.)hunc esse mundi totius animum ac planius mentem, hunc principale naturae regimen ac numen credere decet opera eius aestimantes. hic lucem rebus ministrat aufertque tenebras, hic reliqua sidera occultat, inlustrat[*](inlustrat om.opva.H); hic vices

[*](extr.: cfr. Cic. nat. deor. II 61. de leg. II 19. 28.) Quapropter effigiem dei formamque[*](formamquoque fere Ea. -amque nescire F1) quaerere inbecillitatis humanae reor. quisquis est deus, si modo est alius, et quacumque in parte, totus est sensus, totus visus [*](uisus— 10 animae totus om.F1f), totus auditus, totus animae, totus animi, totus sui. innumeros quidem credere atque[*](atque etiam ex uirtutibus uitiisque E3va.S. atque tam (tam- que z) ex uirtutibus quam ex (om.z) uitiis F2fzWelzhoferp. 74.D.l.l. p. 333. an ex uitiis hominum, non uirtutibus tantum?) etiam ex vitiis hominum, ut Pudicitiam , Concordiam, Mentem, Spem, Honorem, Clementiam, Fidem, aut, ut Democrito placuit, duos omnino, Poenam et Beneficium, maiorem ad socordiam accedit. fragilis et laboriosa mortalitas in partes ita[*](ita coni. H. ista ll.v) digessit infirmitatis suae 15 memor, ut portionibus coleret quisque quo[*](an quo quisque?) maxime indigeret. itaque nomina alia aliis gentibus et numina in iisdemn innumerabilia invenimus[*](reperimus E2ad marg.opva.S), inferis quoque in genera[*](genera deorum F2z) di[*](discriptis D. des- ll.v)- scriptis morbisque et multis etiam pestibus, dum esse placatas[*](placata pz) trepido metu cupimus.[*](Cic. nat. deor. III 63. Val. Max. II 5, 6.—(133, 1) Sen. ep. 110, 1.—Cic. nat. deor. I 81. 101. II 39.—Plin. XIX 101.) ideoque etiam publice Febris fanum in Palatio dicatum est, Orbonae ad aedem[*](eadem F1. aedes F2) Larumn[*](laru F1. -ruis F2. -ri d1. -riū d2va.S) ara et[*](et ara HD cum Iunio animadv.3, 1 e Cic.) Malae[*](malae v. -le d. -la r) Fortunae[*](fortuna F2) Esquiliis. quam ob rem maior caelitum populus etiam quam hominum intellegi potest, cum singuli quoque ex semet ipsis totidem deos

Invenit tamen inter has utrasque sententias medium sibi ipsa mortalitas numen, quo minus etiam plana de deo coniectatio esset. toto quippe mundo et omnibus locis omnibusque horis omnium vocibus Fortuna sola invocatur ac[*](ac FE1azS. ac una E2o. et una pv. una d(?)G) nominatur, una accusatur, rea[*](rea una agitur ego. rea una arguitur E2op. rea FE1a. una agitur rea dv. om.z) una agitur, una cogitatur[*](cogitatur dopv. cogi- tur F1Ea. colitur F2), sola laudatur[*](sola sola laudatur F1Eaop), sola arguitur et cum conviciis colitur, volubilis .... que[*](lac. egoindicavi. uolubilisque ll.v. -lis G. an instabilisque (cfr. Pacuv. ap. Cic. ad Herenn. II 23, 36) aut volucris volubilisque?), a plerisque[*](a pluribus quoque p. a plerisque, a plerisque TS) vero et caeca[*](et caeca etiam dTE2opva.S) existimata , vaga, inconstans, incerta, varia indignorumque fautrix. huic omnia expensa, huic feruntur[*](feruntur Faop. refer- dT. omnia fer- Ev) accepta, et in tota ratione mortalium sola utramque paginam facit, adeoque obnoxiae sumus sortis, ut prorsus ipsa[*](prors' ipsa pro ego. pro se ipsa F1a. pro se (eraso se abE2) E1. sors ipsa pro dopv. sors ipsa add. supra pro??? E2. sors pro ipsa e. pro se (prope F2) ipsa sola pro F2fz) pro deo sit qua deus probatur incertus. pars alia et hanc pellit astroque suo eventus adsignat[*](adsignat et F1aov. -at e F2. -ant p. -at rH) et nascendi legibus, semelque in omnes futuros umquam deo[*](dei (deo F1a. deū F2) decreto Faopz) decretum, in reliquum vero otium[*](otium datur dTva.Bas.(S). otio dato F2z) datum. sedere coepit sententia haec, pariterque et eruditum vulgus et rude in eam cursu vadit.

Verum in his[*](in his ll.v. aninprobis (sc. hominibus)?) deos agere curam rerum humanarum credi[*](av. credi incipitR) ex usu vitae est poenasque maleficiis aliquando seras, occupato deo in tanta mole, numquam autem inritas esse nec ideo proximum illi genitum hominem, ut vilitate iuxta beluas esset.[*]((25) cfr. Sen. NQ II 45, 3.) inperfectae vero in homine naturae praecipua solatia, ne deum quidem posse omnia—namque nec sibi potest mortem consciscere, si velit, quod homini dedit optimum in tantis vitae poenis, nec mortales aeternitate donare[*](donare F2E2opv. dan- F1. damn- R1E1a. dare R2dT) aut revocare defunctos nec facere ut qui vixit non vixerit, qui honores gessit non gesserit—nullumque habere in praeterita ius praeterquam oblivionis atque (ut facetis[*](facetis dE2opv. -eretis F1R. -eret his E1a. factis F2) quoque argumentis societas haec cum deo copuletur) ut bis dena viginti non sint aut multa similiter efficere non 25 posse. per quae declaratur haut dubie naturae potentia idque esse quod deum vocemus[*](uocamus opva.S). in haec divertisse non fuerit alienum, vulgata[*](uul- gata iam D. -tam F2dTE2. -ta G. -tum r. (propter uulgatam assidue opzva.G))iam propter adsiduam quaestionem de deo.

Hinc redeamus ad reliqua naturae. sidera, quae adfixa diximus mundo, non illa[*](illa ll.v.an ita?), ut existimat volgus,[*](7-9) singulis attributa nobis et clara divitibus, minora pauperibus, obscura defectis ac pro sorte cuiusque lucentia adnumerata mortalibus, cum[*](cum ll. nec cum G. quia nec cum d2opzv) suo quaeque homine orta[*](orti a.del.D) moriuntur[*](oriuntur RpD) nec aliquem exstingui decidua significant. non[*](nec op2. nunc p1) tanta caelo societas nobiscum est, ut nostro fato mortalis sit ibi[*](ille (pro ibi) opva.H) quoque siderum fulgor. illa nimio alimento tracti umoris ignea[*](ignea ut FR. -ea in p. ut a. cum z) vi abundantiam reddunt, cum[*](tum FRa. tune z) decidere creduntur, ut[*](ut dTE3v(D). quo ut (an quod?) R2in marg. om.rS) apud nos quoque luminibus[*](id luminibus pva.D. id in lum- o) accensis liquore olei notamus[*](hoc Notamus F2) accidere . ceterum aeterna caelestibus[*](caelestibus pS. -stis (& cel- F2) FdEa. ???ce???lestis R. (est caelestibus v)) est natura intexen[*](inte???xentibus F. intertex- D)- tibus mundum intextuque[*](intextumque F1R. -toque a.an recte (sc. mundo)?) concretis, potentia autem ad terram magnopere eorum pertinens, quae propter effectus claritatemque et magnitudinem in tanta subtilitate nosci potuerunt, sicut suo demonstrabimus loco. circulorum[*](8,210 sqq.) quoque caeli ratio in terrae mentione aptius dicetur, quando ad eam tota pertinet, signiferi modo inventoribus[*](in- uentoribus D cum Sabell. -tionibus ll.v) non dilatis. obliquitatem eius intellexisse, hoc est rerum[*](6,211 sqq.) fores[*](??? fores R. fortis- simi fores F1Ea. -mas fores F2z) aperuisse,[*](cfr. Plin. VII 203.—Diog. La. II 1, 2.—Cic. nat. deor. II 52. Diodor. II 60, 2. IV 27, 1. Vitr. VI 10, 6.—32. 33: Beda n. r. 12. cfr. Vitr. IX 4, 10.) Anaximander Milesius traditur primus Olympiade quinquagesima octava, signa deinde in eo Cleostratus, et prima arietis ac sagittarii, sphaeram ipsam[*](ipsam ante multo (-ta R) dRv(J). ipsā ???ante (undante F2) mundo F. ipso mandante mundo EapS) ante multo Atlas.

Nunc relicto mundi ipsius corpore reliqua inter caelum terrasque tractentur. summum esse quod vocant

[*](Cic. nat. deor. II 53. Vitr. IX 4, 7. Censorin. fragm. 3, 4. 5. MCap. VIII 883.)Infra solem ambit ingens sidus appellatum Veneris, alterno meatu vagum[*](uacum F1. -cuum R1Ea) ipsisque cognominibus aemulum solis ac lunae. praeveniens quippe et ante matutinum exoriens luciferi nomen accepit[*](accepit FTaopyS. accipere R1. -pit rv(J)) ut sol alter diemque maturans, contra ab occasu refulgens nuncupatur vesper ut prorogans lucem vicemve[*](uicemque R2e corr. va.S(J). uicino i. -ni y) lunae reddens.[*](cfr. Diog. La. VIII 1, 14. MCap. VIII 882.—cfr. Hygin. astr. II 42. Apul. de mundo 293.) quam naturam eius Pythagoras Samius primus deprehendit Olympiade circiter XLII[*](XLII Fd2RE1aB(S). XXXII d1E2opv(H). LXII Brot.(U 10)), qui fuit urbis Romae[*](romanae FRd) annus CXLII[*](CXLII E2opv(S). CXIII d2TH. CXVI FRd1. CX??? E1. CVI a. CCXXII Brot. (qui—CXLII del.U 10)). iam[*](iam FRaBas. luo E2inras. Iuno e. largiori opv. om.dT) magnitudine extra cuncta alia sidera est, claritatis quidem tantae, ut unius huius stellae radiis umbrae reddantur. itaque et in magno nominum ambitu[*](am- bitus Fa) est. alii enim lunonis, alii Isidis, alii Matris Deum appellavere.[*](15-139, 1) Beda n. r. 13. tp. r. 8.) huius natura cuncta generantur in terris. namque in alterutro[*](alterutro Eopyv. -tro??? d. -troque Ra. -tro quae F1. -tro quaeque F2(D Herm. XXXII p. 334)) exortu genitali rore con[*](conspargens opy)- spergens non[*](non (In R2) terrae motu F1Ra. non modo terrae opy) terrae modo conceptus inplet, verum animantium quoque omnium[*](omnium naturam F2z(D l.l.)) stimulat. signiferi autem ambitum peragit trecenis[*](trecentis F2G. -censF1. recens a. tricenis Roiv. trinis p) et duodequinquagenis diebus, a sole numquam absistens partibus sex atque quadraginta longius, ut Timaeo placet.

[*](extr.: cfr. MCap. VIII 880. Cic. nat. deor. II 53.)Simili ratione, sed nequaquam magnitudine aut vi, proximum illi Mercurii sidus, a quibusdam appellatum Apollinis, inferiore circulo fertur VIIII diebus ociore ambitu, modo ante solis exortum, modo post occasum splendens,

[*](init.: cfr. Beda n. r. 13. tp. r. 8.)Sed omnium admirationem vincit novissimum sidus, terris[*](terris- que R(?) va.J) familiarissimum et in tenebrarum remedium ab natura repertum, lunae. multiformisl[*](multiformi Fdva.S) haec[*](h& R2. & R1) ambigua[*](ambigua EaopS. amagae F1. ambage F2dRE3v(J)) torsit ingenia contemplantium[*](contemplanti- bus F1R1f) et proximum ignorare[*](ignorare FRafU. -ri EdopB(D). -ti v. de dictione cfr. V 52) sidus[*](sidus maxime Eaopv. max- sid- rG) maxime indignantium, crescens semper aut senescens et[*](et om.m) modo curvata in cornua facie[*](facie F2mzH. -ies Brot. om.d1yv. fauces r. del.R2E3. falcis J 15.16 dist. ego), modo aequa portione divisa, modo sinuata in orbem, maculosa eademque subito praenitens, inmensa orbe pleno ac repente nulla, alias pernox, alias sera et parte diei solis lucem adiuvans, deficiens et in defectu tamen conspicua —quae[*](qua a. ac F2z) mensis exitu latet[*](latens F2),[*]((20) cfr. Cic. Tusc. I 92. schol. Germ. p. 201.)tum[*](tum ego. cum ll.v) laborare non creditur—, iam vero humilis et excelsa[*](et excelsa R2dpmv. exc- rS), et ne id quidem uno modo, sed alias admota caelo, alias contigua montibus, nunc in aquilonem elata, nunc in austros deiecta. quae.singula in ea deprehendit hominum primus Endymion; ob[*](et ob id opva. S) id amor[*](amor ego. -ore ll.v. de dictione cfr. X 51) eius fama[*](fama ll. captus fama opF3in marg.d2v) traditur[*](traditus FRzS). non sumus profecto grati erga eos qui labore curaque lucem nobis aperuere in hac luce, miraque

defectus autem suos et solis,

[*]((3-8) Beda tp. r. 27. (n. r. 22).) quippe manifestum est solem interventu lunae occultari lunamque terrae obiectu ac vices reddi, eosdem solis radios luna interpositu suo auferente terrae terraque[*](terrae terraque R2dv.terraeque F1R1E. -re quē a. -raque F2Top. -rasque y) lunae. hac[*](hac uero opzva.G an obduci terrae (vel illi)?) subeunte repentinas obduci tenebras rursumque[*](rursusque p. -sus T) illius umbra sidus hebetari. neque aliud esse noctem quam terrae umbram, figuram autem umbrae similem metae ac turbini[*](torbini F1. orbi F2f) inverso, quando mucrone tantum ingruat neque lunae[*](lunae om.FfRE1apz) excedat altitudinem[*](altitudinem f (F2add. lune) Sabell. latit- rv), quoniam nullum aliud sidus eodem modo obscuretur et talis figura semper mucrone[*](in mucrone F2R2. -nem zva.S) deficiat.[*](Beda tp. r. 27.)[*](Beda n. r. 25.) spatio quidem[*](eodem (pro quidem) F2f) consumi umbras indicio sunt volucrum praealti volatus. ergo confinium illis est airis terminus initiumque aetheris. supra lunam pura omnia ac diurnae[*](diurnae oD. -na et y. diuturnae ll.v) lucis plena. a nobis autem per noctem cernuntur sidera, ut reliqua lumina e[*](e E2oC. et rv. in dTz) tenebris, et propter has causas nocturno tempore deficit luna. stati[*](statim E1a. -tuti F2dE2p) autem atque menstrui[*](menstrui non v. non me- F1REap. me- F2d) non sunt utrique defectus propter obliquitatem signiferi lunaeque multivagos, ut dictum est, flexus, non semper in[*](43) scripulis[*](scrupulis R1pva.S) partium congruente siderum motu.

[*](Beda n. r. 22.) Haec ratio mortales animos subducit in caelum ac velut inde contemplantibus trium maximarum rerum naturae partium magnitudinem detegit. non posset quippe totus sol adimi terris intercedente luna, si[*](si— 25 luna om.F1R1E1a) terra maior esset quam luna. tertia[*](tertia ll.v(H). certior B cum Beda) ex utroque[*](utraque va.H) vastitas

Defectus lunae magnitudinem eius haut dubia ratione declarat, sicut terrae parvitatenm ipse[*](ipse Fd2RaB. -sa Epzv.om.d1) deficiens. namque cum sint tres umbrarum figurae constetque, si par lumini sit materia quae[*](quae R2E2dpyv. om.r) iaciat[*](iaciat J. iactat dE1yv. -tatu a. -ta??? F1 -tā F2. -tans f. -tet R1p. faciat R2), umbram columnae effigie iaci[*](iacere y) nec habere finem, si vero maior materia quam lumen, turbinis recti, ut sit imum eius angustissimum et simili modo infinita longitudo, si minor materia quam lux, metae existere effigiem in cacuminis finem[*](fine pyva.G) desinentem talemque cerni umbram deficiente luna: palam fit[*](fit Fa. est y), ut nulla[*](ut nulla Eapv. haut (aut F1R) ulla FRd2Ty. nulla d1) amplius relinquatur[*](relinquatur Eapv. -uetur d. -uitur FRy) dubitatio, superari[*](solem superare yD) magnitudinem[*](magnitudinem terrae dTyS. -ne terrae FRa. -ne terram E(?)pv) terrae. id[*](hic (pro id) Eaz. hec R1. ??? F1) quidem et tacitis naturae ipsius[*](ipsius naturae indiciis pva.J. nat- ind- ips- R) indiciis: cur enim partitis

[*](cfr. Liv. XLIV 37, 5. Val. Max. VIII 11, 1. Quintil. I 10, 47. Lyd. ost. 9 p. 30b.—(10) Herodot. I 74. Lyd. ost. 9 p. 30ab.—Ptolem. geogr. 14. Lyd. ost. 7 p. 24c.)

Et rationem quidem defectus utriusque primus Romani genesis in vulgum[*](uulgus opyzva.S. sed cfr. VIII 43. XXX V 84) extulit Sulpicius Gallus, qui consul cum M. Marcello fuit, sed tum[*](tum Ev. cum r) tribunus militum, sollicitudine exercitu liberato pridie quam Perses[*](perses (pre- a1) FRa2dpv (S). Perseus E(?)a3ad marg.G(D)) rex superatus a Paulo est in concionem ab imperatore productus ad praedicendam eclipsim, mox et composito volumine. apud Graecos autem investigavit primus omnium Thales Milesius Olympiadis XLVIII anno quarto praedicto solis defectu, qui Alyatte rege factus est urbis conditae anno CLXX[*](CLXX F2ayv(Brot.). CLXXX F1fz. CXX r. CLX H). post eos utriusque sideris cursum[*](cursum om.FRd1a) in sexcentos annos praececinit[*](praececinit F2R2pD. praec???nit R1. -cinit r. -cinuit v) Hipparchus, menses gentium diesque et horas ac situs locorum et visus[*](uisos F2. uicos d2E2pva.H) populorum complexus, aevo teste baut alio modo quam consiliorum naturae particeps .[*]((20) Plut. de fac. in orbe lunae p. 931e. Pind. fragm. 74 (Bergk2).—(144, 1) Plut. Nic. 23. Quintil. I 10, 48.) viri ingentes supraque mortalia[*](mortalia ll.Brot. -lium naturam v(S)), tantorum numinum lege deprehensa et misera hominum mente iam soluta[*](iam soluta ego. inso- FR1a. abso- rv. labe sol- D), in defectibus[*](defectibus stellarum R2va.H. -bus siderum D) scelera aut[*](aut dv. ut r) mortem aliquam siderum[*](siderum del.D) pavente —quo in metu[*](metu F2R2dv. mente pz. -nse r) fuisse Stesichori et Pindari vatum sublimia ora palam est deliquio solis—aut[*](aut F2z. at (ad F1Re corr.) r Brot. et pv) in luna[*](luna??? F. -nae az.an recte?) veneficia arguente mortalitate et ob id[*](id om.FR1a) crepitu dissono auxiliante

Nunc[*](Nonne Fa. N??? R1) confessa de iisdem breviter atque capitulatim attingam ratione admodum necessariis locis strictimque reddita, nam neque instituti operis talis argumentatio est neque omnium rerum afferri posse causas minus mirum est quam constare in aliquis.

[*](Beda tp. r. 27. n. r. 22) Defectus CCXXIII[*](CCXIII F2R1a. CC. XCIII F1. CCXXII va. H. (CCXXXV M Cap.VII 868)) mensibus redire in suos orbes certum est,solis defectus[*](defec- tum d(Beda)va.S) non nisi novissima primave fieri luna, quod vocant coitum, lunae autem non nisi plena, semperque citra quam proxime fuerint[*](fuerit dop(Beda)va.S); omnibus autem annis fieri utriusque sideris defectus statis[*](statis F1d1v. -tutis r Beda) diebus horisque sub terra nec tamen, cum superne fiant[*](fiant superne opva.H)[*](fiunt yH Brot.), ubique cerni, aliquando propter nubila[*](nebula y. -lam iBeda), saepius globo terrae obstante convexitatibus mundi.[*]((145, 4) Lydus ost. 9 p. 30b.) intra ducentos annos Hipparchi sagacitate compertum est et lunae defectum aliquando quinto[*](quoto F1R1Ea) mense a priore fieri, solis vero septimo, eundem bis in XXX diebus super[*](super EpyBeda. supra rv) terras occultari, sed ab aliis hoc cerni, quaeque sunt in hoc miraculo maxime mira, cum conveniat umbra terrae lunam hebetari, nunc ab occasus parte hoc ei accidere, nunc ab exortus, quanam[*](et quanam va.S) ratione, cum solis exortu umbra illa hebetatrix sub terra

[*]((11) Beda n. r. 13 extr.) Lunam semper aversis a sole cornibus, si crescat, ortus spectare, si minuatur, occasus, haut dubium est; lucere dodrantes semuncias[*](semiuncias py) horarum ab[*](ad a. a py) secunda adicientem usque ad plenum orbem detrahentemque in deminutionem[*](di- minutionem Rapyva.S); intra XIIII autem partes solis semper occultam esse. quo argumento amplior errantium stellarum quam lunae magnitude colligitur, quando illae et a[*](a om.FR1Eapz) septenis interdum partibus emergant. sed altitudo cogit minores videri, sicut adfixas caelo solis fulgor[*](fulgor RfH(sc. cogit).-ore rv(J)) interdiu non cerni, cum aeque[*](aeque ll.H(J). -que die pv. -que diu C(S)) ac noctu[*](nocte p) luceant idque manifestum fiat defectu solis et praealtis puteis.

[*]((17. 18) Beda n. r. 13.—MCap. VIII 886. 887.—cfr. Vitr. IX 4, 6. 12.) Errantium autem tres, quas supra solem diximus sitas, occultantur meantes cum eo, exoriuntur vero[*](32 sqq.) matutino discedentes[*](discedentes F2zv. -dente sole m. -dunt R3. descendentes d2p. -te R1d1E2a. -te a R2. discente F1. descente E1) partibus numquam amplius undenis. postea radiorum eius contact[*](contractu pva.C) reguntur[*](teguntur pva.H. regre- diuntur D coll. § 61. 69 sqq. et Vitr.) et in triquetro a partibus CXX stationes matutinas faciunt, quae et primae vocantur, mox in adverso[*](aduerso pmv(S). auerso ll. Brot.) a partibus CLXXX exortus vespertinos, iterumque in CXX ab alio latere appropin[*](appropinquantes pH. -te ll.v)- quantes stationes vespertinas, quas et[*](et errore om. HSJ) secundas vocant, donec assecutus[*](post assecutus (sc. contactus radiorum solis) inse- runt sol mD, radius M Cap.) in partibus duodenis occultet illas, qui

Haec est luminum[*](hominum Fa) occultationumque ratio,per-[*](perplexiori p. -ore zva.H) plexior motu[*](moti R1. -tus F2Ea. -tis F1) multisque involuta miraculis, siquidem magnitudines suas et colores mutant[*](mutent F1R eadem Ff), et eaedem ad septentrionem[*](septem triones FdT) accedunt abeuntque ad austrum terrisque propiores aut caelo repente cernuntur. in quibus aliter multa quam priores tradituri fatemur ea quoque illorum esse muneris qui primi vias quaerendi[*](quaerendi uias pva.s(J) demonstrauerunt apva.H) demonstraverint, modo ne quis desperet saecula proficere semper.[*](Beda n.r. 14.) pluribus de causis haec[*](hapsidas Fdm (fere semper)) omnia accidunt: prima circulorum, quos Graeci ἀψῖδας in stellis vocant; etenim Graecis utendum erit vocabulis . sunt autem hi sui cuique earum aliique quam mundo,

igitur a terrae centro[*](centro om.R1. contra F1a) apsides altissimae sunt Saturno in scorpione, Iovi in virgine, Marti in leone, soli in geminis , Veneri in sagittario, Mercurio in capricorno, lunae[*](lunae in tauro D2ex Beda;cfr. v.21. om.ll.v)in tauro, mediis omnium partibus, et e contrario ad terrae centrum humillimae atque proximae. sic fit ut tardius moveri[*](moueri ll.v. -eri et minores mD) videantur, cum altissimo ambitu feruntur[*](ferun- tur ll.v. -tur cum uero terrae appropinquauerint maiores esse et celerius ferri mD. sed cfr. Welzhofer Beda p. 32.33), non quia adcelerent tardentve naturales motus, qui certi ac singuli sunt illis, sed quia deductas ab summa apside lineas coartari[*](coar- talia. R1E1a) ad centrum[*](ad centrum F2in ras.dR2E2mv(J). decretum r.om.pS) necesse est, sicut in rotis radios, idemque motus alias maior, alias minor centri propinquitate sentitur.[*](cfr. Firmic. Matern. math. II 3, 6.) altera sublimitatium[*](sublimitatum Eapva.S) causa, quoniam a suo centro apsidas altissimas habent in aliis signis, Saturnus in librae parte vicesima, Iuppiter cancri quinta decima,Mars capricorni XXVIII, sol arietis XVIIII[*](XVIIIII,FfH cum B (D2). XXVIIII rv(S)), Venus piscium XXVII[*](XXVII H e Firmico. XVII RdS. XVI rv), Mercurius virginis XV, luna tauri III[*](III H e Firmico. IIII ll.v(S)). tertia altitudinum ratio caeli mensura, non circuli, intellegitur, subire eas aut descendere per profundum aëris oculis aestimantibus.

[*]((2-14) Beda n. r. 16.)Huic conexa latitudinum signiferi obliquitatisque causa est. per hunc stellae quas diximus[*](dicimus Fa) feruntur, nec aliud[*](31 sq.) habitatur in terris quam quod illi subiacet, reliqua a polis squalent. Veneris tantum stella excedit eum binis partibus, quae causa intellegitur efficere ut quaedam animalia et[*](et om.p. etiam o) in desertis mundi[*](mundi partibus o) nascantur. luna quoque per totam latitudinem eius vagatur, sed omnino non excedens eum[*](eam FRTSJ). ab his Mercurii stella laxissime, ut[*](et (pro ut) F1R1) tamen e[*](e FdEv. ??? R. ē ap) duodenis partibus—tot enim sunt latitudinis[*](latitudinis pmC. -nes ll. -ne d)—non amplius octonas[*](sqq. rectius distributiva numeralia ponenda) pererret, neque has aequaliter, sed duas in[*](in D2ex Beda.om.ll.v) medio eius et supra quattuor, infra duas. sol deinde medio fertur inter duas partes flexuoso draconum meatu inaequalis , Martis stella quattuor mediis[*](medias Eapva.J), lovis media[*](media mJ. -iam ll.v) et super eam duabus[*](duabus R2mD. duas rv), Saturni duabus[*](duas Eava.H) ut sol[*](ut sol del. Voluit Külb). haec erit latitudinum ratio ad austrum descendentium aut ad aquilonem subeuntium . hac[*](haec Fa) constare et tertiam illam a terra subeuntium in caelum, et pariter scandi eam quoque existimavere plerique falso[*](falso ut qui arguantur F1R1). qui ut coarguantur, aperienda est subtilitas inmensa et omnes eas conplexa causas.

[*]((23-26) ib. 14.)Convenit stellas in occasu vespertino proximas esse terrae et altitudine et latitudine[*](et latitudine om.F1R1E1a), exortusque matutinos in[*](in- imico F1a. -cas F2) initio cuiusque fieri, stationes in mediis latitudinum articulis , quae vocant ecliptica. perinde confessum est motum augeri, quamdiu in vicino sint terrae; cum abscedant in altitudinem[*](latitudinē F1R1E1a), minui. quae ratio lunae maxime sublimitatibus adprobatur. aeque non est dubium in exortibus matutinis etiamnum augeri atque a stationibus primis tris superiores

[*](init.: cfr. MCap. VIII 882. (880.) 881. Cic. nat. deor. II 53.) Primum igitur dicatur, cur[*](cur FfTE2H. cum r. cum sint zv) Veneris[*](ueneris F2in ras.fdTR2E2pH. uniuersae r. diuersae v) stella[*](stellae E1a. stellae cur ueneris stella (z)va.H)

Hinc et ratio motuumconversa intellegitur. superiores enim celerrime feruntur in occasu vespertino, hae tardissime; illae a terra altissime absunt, cum tardissime moventur, hae, cum ocissime, quia, sicut in illis propinquitas centri adcelerat, ita in his extremitas circuli. illae ab exortu matutino minuere celeritatem incipiunt, hae vero augere; illae retro cursum agunt a statione matutina[*](a (ad F) statione matu- tina Fdav. ad -onem -nam r) usque ad vespertinam, Veneris a vespertina usque ad matutinam. incipit autem ab exortu matutino latitudinem scandere, altitudinem[*](et altitudinem uero FRa. subire add.voluit U(ann. Heidelb. 1867 p. 213). uespertino autem descendere incipit. In occasu uero m) vero ac[*](ad F1Ra) solem insequi a statione[*](stationem matutinam Ra)

Multa promi amplius circa haec possunt secreta naturae legesque, quibus ipsa serviat, exempli gratia in Martis sidere, cuius est maxime inobservabilis cursus, numquam id stationem facere Iovis sidere triquetro, raro admodum LX partibus discreto, qui numerus sexangulas mundi efficit formas, nec exortus nisi in duobus signis tantum, cancri et leonis, simul edere[*](edere (aed- F) ll.v. faciunt m. an facere?), Mercurii vero sidus exortus vespertinos in[*](in (del.F2) exortus FR1Ea. -tu R2) piscibus raros facere, creberrimos[*](celeberrimos F1R1E1a) in virgine, in libra[*](in libra om.FRd1E1a) matutinos, item[*](matutinos (post item) om.FRE1ap) matutinos in aquario, rarissimos in leone, retrogradum in tauro et geminis[*](et in geminis dTS) non fieri, in cancro vero non citra vicesimam quintam partem, [*]((152, 2-6) Beda n. r. 13.)lunam bis coitum cum sole in nullo alio signo facere quam geminis, non coire aliquando in sagittario tantum, novissimam vero primamque eadem die vel nocte nullo

[*]((7-12) Beda n. r. 15b. — (12-15) ib. 15a.) Colores ratio altitudinum temperat, siquidem earum[*](eorum p) similitudinem trahunt, in quarum[*](quarum F2in ras.Rdv. quaedam Ea. que iam p) aëra venere subeundo, tinguitque[*](tinguitque FS. -gitque dv. linquitque a. -iturque p. liquitque RE) adpropinquantes utralibet alieni meatus[*](alieni circuli meatus, circulus Beda) circulus, frigidior in pallorem, ardentior in ruborem, ven- 10 tosus in horrorem[*](hororem F1. hono- R1a.an liuorem?), sol atque commissurae apsidum extremaeque orbitae atram in obscuritatem. suus quidem cuique color est: Saturno candidus[*](candens R2pv. gaud- r), Iovi clarus, Marti igneus, Lucifero candens, Vesperi refulgens, Mercurio radians, lunae blandus, soli, cum oritur, ardens, postea[*](postea (post D) radians opd3v. -tea diens F1. -tea dies r) radians, his causis conexo visu et earum quae caelo continentur . namque modo multitude conferta inest circa dimidios orbes lunae, placida nocte leniter inlustrante eas, modo raritas, ut fugisse miremur, plenilunio abscondente[*](36 sq.) aut cum solis suprave dictarum radii visus praestrinxere[*](p???strinxere C F W Müller p. 16. pstr-ll.v) nostros. et ipsa autem luna ingruentium solis radiorum haut dubie[*](dubia Eapz. -iae F1) differentias[*](differentias FR2dv. -tia es a. -tia r. -tiam m.cfr. Rück 1 p. 77) sentit[*](sentitur z), hebetante cetero[*](ceteros FdTp. -ra va.H) inflexos[*](inflexus Fp) mundi convexitate eos praeterquam ubi recti angulorum conpetant[*](competunt E(?)pva.S) ictus. itaque in quadrato solis dividua est[*](dimidia est p.-dia nitet m), in

[*](Beda tp. r. 30.) Sol autem ipse quattuor differentias habet, bis aequata[*](aequata F2dR2v. aequa r) nocte diei, vere[*](uere EapC(D). uero F1R1 uerno F2R2dTv(S)) et autumno, in centrum incidens terrae octavis in partibus arietis ac librae, bis permutatis spatiis, in auctum diei bruma, octava in parte capricorni, noctis vero solstitio, totidem in partibus cancri. inaequalitatis causa obliquitas est[*](obliquitas est v. -tate Eap. -ta F1R1. -tas rS (signiferi estBeda)) signiferi, cum pars aequa mundi super subterque terras omnibus fiat momentis. sed quae recta in exortu suo consurgunt signa longiore tractu tenent lucem; quae vero obliqua, ociore transeunt spatio.

[*]((20) cfr. Lyd. ost. 46 (p. 174d).) Latet plerosque magna caeli adsectatione conpertum principibus[*](a principibus F2R2 (E?)opv) doctrinae viris, superiorum trium siderum ignes esse qui decidui ad terras fulminum nomen habeant, sed maxime Iovis[*](Iouis ego. is F1.eis R1E1a. ex his (iis v) opydrS. ex his Iouis D2Herm. XXXII.p. 335) medio loco siti, fortassis quoniam contagium nimii umoris ex superiore circulo atque ardoris ex subiecto per hunc modum[*](motum R2dTyS) egerat[*](egerant R2opS. erat F1), ideoque dictum lovem fulmina[*](fulminare. Ergo o) iaculari. ergo ut e flagrante ligno carbo cum crepitu, sic a sidere caelestis ignis exspuitur praescita secum adferens, ne abdicata[*](???dicata F1. radi- R1ad. reddita p) quidem sui parte in divinis cessante operibus. idque[*](idque minimo R1E1a(F1)) maxime turbato fit aëre, quia collectus umor abundantiam stimulat aut quia turbatur quodam ceu[*](ceti i. celi E1a. caeliF1R) gravidi[*](graui R. -uis F1adTp) sideris partu.