de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

Cum audissem[*](audivissem ER) Antiochum, Brute, ut solebam,[*](solebam Vict. solebat) cum M. Pisone in eo gymnasio, quod Ptolomaeum vocatur,

p.156
unaque nobiscum Q. frater et T. Pomponius Luciusque Cicero, frater noster cognatione patruelis, amore germanus, constituimus inter nos ut ambulationem postmeridianam conficeremus in Academia, maxime quod is locus ab omni turba id temporis vacuus esset. itaque ad tempus ad Pisonem omnes. inde sermone vario sex illa a Dipylo stadia confecimus. cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus.

tum Piso: Naturane nobis hoc, inquit, datum dicam an errore quodam, ut, cum ea loca videamus, in quibus memoria dignos viros acceperimus multum esse versatos, magis moveamur, quam si quando eorum ipsorum aut facta audiamus aut scriptum aliquod[*](aliquid R) legamus? velut ego nunc moveor. venit enim mihi Platonis in mentem, quem accepimus primum hic disputare solitum; cuius etiam illi hortuli propinqui[*](propinqui hortuli BE) non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo ponere. hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Equidem etiam curiam nostram—Hostiliam dico, non hanc novam, quae minor mihi esse[*](esse mihi B) videtur, posteaquam est maior—solebam intuens Scipionem, Catonem, Laelium, nostrum vero in primis avum cogitare; tanta vis admonitionis inest in locis; ut non sine causa ex iis memoriae ducta sit disciplina.

Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inquit. nam me ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus,[*](locus lucus Valckenarius ad Callimach. p. 216 cf. Va. II p. 545 sqq. ) cuius incola Sophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quamque eo delecter. me quidem ad altiorem memoriam Oedipodis huc venientis et illo mollissimo carmine quaenam essent ipsa haec[*](hec ipsa BE) loca requirentis species quaedam commovit, inaniter scilicet, sed commovit tamen.

p.157

Tum Pomponius: At ego, quem vos ut deditum Epicuro insectari soletis, sum multum equidem cum Phaedro, quem unice diligo, ut scitis, in Epicuri hortis, quos modo praeteribamus,[*](praeteribamus edd. praeteriebamus) sed veteris proverbii admonitu vivorum memini, nec tamen Epicuri[*](epicureum Non. ) licet oblivisci, si cupiam, cuius imaginem non modo in tabulis nostri familiares, sed etiam in poculis et in anulis[*](nec tamen ... anulis habent Non. p. 70 ) [*](anulis anellis Non. anelis R ambus anulis V) habent.[*](habebant Non. )

Hic ego: Pomponius quidem, inquam, noster iocari videtur, et fortasse suo iure. ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus. Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu[*](admonitum Non. ) cogitemus.[*](ut acrius...cogitemus Non. p. 190, 191 ) scis enim me quodam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse,[*](devertisse Lambini vetus cod. in marg. ed. rep.; divertisse) quam Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. hoc autem tempore, etsi multa in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis indicia summorum virorum, tamen ego illa moveor exhedra. modo enim fuit Carneadis,[*](Carneadis Mdv. carneades) quem videre videor—est enim nota imago—, a sedeque ipsa tanta[*](tanti RN) ingenii magnitudine orbata desiderari illam vocem puto.

Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? inquit. an eum locum libenter[*](libenter diligenter R) invisit, ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt? suo enim quisque[*](enim unus quisque BE) studio maxime ducitur.

Et ille, cum erubuisset: Noli, inquit, ex me quaerere, qui in Phalericum etiam descenderim, quo in loco ad fluctum aiunt declamare solitum Demosthenem, ut

p.158
fremitum assuesceret voce vincere. modo etiam paulum ad dexteram[*](dextram RN) de via declinavi, ut ad Pericli[*](ad Pericli Gz. apicii R ad pericii BE ad peridis (corr. in periclis) N ad periculis V) sepulcrum[*](sepulchrum BEV) accederem. quamquam id quidem infinitum est in hac urbe; quacumque enim ingredimur, in aliqua historia vestigium ponimus.

Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; sin tantum modo ad indicia veteris memoriae cognoscenda, curiosorum. te autem hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari etiam velis.

Hic ego: Etsi facit hic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortatio tua est.

Tum ille amicissime, ut solebat: Nos vero, inquit, omnes omnia ad huius adolescentiam conferamus, in primisque ut aliquid suorum studiorum philosophiae quoque impertiat, vel ut te imitetur, quem amat, vel ut illud ipsum, quod studet, facere possit ornatius. sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? mihi quidem Antiochum, quem audis, satis belle videris attendere.

Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit, equidem, sed audistine modo de Carneade? rapior illuc, revocat autem Antiochus, nec est praeterea, quem audiamus.

Tum Piso: Etsi hoc, inquit, fortasse non poterit[*](poterit 'emendavisse videtur Aldus' Mdv. poteris) sic abire, cum hic assit—me autem dicebat—, tamen audebo te ab hac Academia nova ad veterem illam[*](illam veterem BE) vocare, in qua, ut dicere Antiochum audiebas, non ii[*](ii edd. hi R hij BENV) soli[*](solum R) numerantur, qui Academici vocantur, Speusippus, Xenocrates, Polemo, Crantor ceterique, sed etiam Peripatetici

p.159
veteres, quorum princeps[*](principes R) Aristoteles, quem excepto Platone haud scio an recte dixerim principem philosophorum. ad eos igitur converte te,[*](converte te NV convertere R convertere te BE) quaeso. ex eorum enim scriptis et institutis cum omnis doctrina liberalis, omnis historia, omnis sermo elegans sumi potest, tum varietas est tanta artium, ut nemo sine eo instrumento ad ullam rem illustriorem satis ornatus possit accedere. ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. ut ad minora veniam, mathematici, poe+tae, musici, medici denique ex hac tamquam omnium artificum[*](artificiū R) officina profecti sunt.

Atque ego:[*](At ego R Et ego V)

Scis me, inquam, istud idem sentire, Piso, sed a te oportune facta mentio est. studet enim meus audire Cicero quaenam sit istius veteris, quam commemoras, Academiae de finibus bonorum Peripateticorumque sententia.[*](sed a te ... Peripat. sententia Non. p. 91 est sed et enim Non. ) censemus autem facillime te id explanare posse, quod et Staseam[*](Staseam dett. stans eam) Neapolitanum multos annos habueris apud te et complures iam menses Athenis haec ipsa te ex Antiocho videamus exquirere.

Et ille ridens: Age, age, inquit,—satis enim scite me[*](videtur legenduim: in me) nostri sermonis principium esse voluisti—exponamus adolescenti, si quae forte possumus. dat enim id nobis solitudo, quod si qui deus diceret, numquam putarem me in Academia tamquam philosophum disputaturum. sed ne, dum huic obsequor, vobis molestus sim.

Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi?

Tum, Quintus et Pomponius cum idem se velle dixissent, Piso exorsus est. cuius oratio attende, quaeso, Brute, satisne videatur Antiochi complexa esse sententiam, quam tibi, qui fratrem eius Aristum frequenter audieris, maxime probatam existimo.

p.160

Sic est igitur locutus: Quantus ornatus in Peripateticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime potuit, paulo ante dictum. sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae,[*](naturae edd. natura (etiam B)) disserendi altera, vivendi tertia. Natura sic ab iis investigata est, ut nulla pars caelo, mari, terra, ut poe+tice loquar, praetermissa sit; quin etiam, cum de rerum initiis omnique mundo locuti essent, ut multa non modo probabili argumentatione, sed etiam necessaria mathematicorum ratione concluderent, maximam materiam ex rebus per se investigatis ad rerum occultarum cognitionem attulerunt.

persecutus est[*](est N2 om. BERN1V Non. p. 232 ) Aristoteles animantium omnium ortus, victus, figuras, Theophrastus autem stirpium naturas omniumque fere rerum, quae e terra gignerentur, causas atque rationes; qua ex cognitione facilior facta est investigatio rerum occultissimarum. Disserendique ab isdem non dialectice solum, sed etiam oratorie praecepta sunt tradita, ab Aristoteleque principe de singulis rebus in utramque partem dicendi exercitatio est instituta, ut non contra omnia semper, sicut Arcesilas, diceret, et tamen ut in omnibus rebus, quicquid ex utraque parte dici posset, expromeret.[*](exprimeret R)

Cum autem tertia pars bene vivendi praecepta quaereret, ea quoque est ab isdem non solum ad privatae vitae rationem, sed etiam ad rerum publicarum rectionem relata. omnium fere civitatum non Graeciae solum, sed etiam barbariae ab Aristotele mores, instituta, disciplinas, a Theophrasto leges etiam cognovimus. cumque uterque eorum docuisset qualem in re publica principem esse conveniret,[*](add. Ascens. 1511) pluribus praeterea conscripsisset[*](cum scripsisset NV) qui esset optimus rei publicae status, hoc amplius Theophrastus: quae essent in re publica[*](status ... in re publica om. BER) rerum inclinationes et momenta temporum, quibus esset moderandum, utcumque

p.161
res postularet. vitae autem degendae[*](elegendae E eligendae B) ratio maxime quidem illis[*](illis quidem BE) placuit quieta, in contemplatione et cognitione posita rerum, quae quia deorum erat vitae[*](vite erat BE) simillima, sapiente visa est dignissima. atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio.

De summo autem bono, quia duo genera librorum sunt, unum populariter scriptum, quod e)cwteriko/n appellabant, alterum limatius, quod in commentariis reliquerunt, non semper idem dicere videntur, nec in summa tamen ipsa aut varietas est ulla apud hos quidem, quos nominavi, aut inter ipsos dissensio. sed cum beata vita quaeratur idque sit unum, quod philosophia[*](philosophia dett. philosophiam) spectare et sequi debeat, sitne ea tota sita in potestate sapientis an possit aut labefactari aut eripi rebus adversis, in eo non numquam variari inter eos[*](inter eos variari R) et dubitari videtur. quod maxime efficit Theophrasti de beata vita liber, in quo multum admodum fortunae datur. quod si ita se habeat, non possit beatam praestare vitam[*](vitam praestare BE) sapientia. Haec mihi videtur delicatior,[*](delicatior videtur NV) ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postulat. quare teneamus Aristotelem et eius filium Nicomachum, cuius accurate scripti de moribus libri dicuntur illi quidem esse Aristoteli, sed non video, cur non potuerit patri similis esse filius. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Simus igitur contenti his.

namque horum posteri meliores illi quidem mea sententia quam reliquarum philosophi disciplinarum, sed ita degenerant, ut ipsi ex se nati esse videantur. primum Theophrasti, Strato, physicum se voluit; in quo etsi est magnus, tamen nova pleraque et perpauca de

p.162
moribus. huius, Lyco,[*](lyco V lico R lisias et N2 (versu ultra marg. continuato; ex priore script. lic cognosci posse videtur); om. BE spatio vacuo rel. ) oratione locuples, rebus ipsis[*](ipsi rebus R) ieiunior. concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit; scripta sane et multa et polita, sed nescio quo pacto auctoritatem oratio non habet.

praetereo multos, in his doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. summum enim bonum exposuit vacuitatem doloris; qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ratione dissentit. Critolaus imitari voluit antiquos, et quidem est gravitate proximus, et redundat oratio, ac tamen ne is[*](is his R) quidem in patriis institutis[*](add. Brem.) manet. Diodorus, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. hic[*](hic his R) quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. antiquorum autem sententiam Antiochus noster mihi videtur persequi diligentissime, quam eandem Aristoteli[*](aristotilis R, N (fort. corr. ex aristotili), V) fuisse et Polemonis docet.

Facit igitur Lucius noster prudenter, qui audire de summo bono potissimum velit; hoc enim constituto in philosophia constituta sunt omnia. nam ceteris in rebus sive praetermissum sive ignoratum est quippiam, non plus incommodi est, quam quanti quaeque earum rerum est, in quibus neglectum est aliquid.[*](aliquod BERN) summum autem bonum si ignoretur, vivendi rationem ignorari necesse est, ex quo tantus error consequitur, ut quem in portum se recipiant scire non possint. cognitis autem rerum finibus, cum intellegitur, quid[*](quod BEN1V) sit et bonorum extremum et malorum, inventa vitae via est[*](vita e via est R et via una est BE via est N1 vite via est N2 (vite in marg. add.), est via V) conformatioque[*](confirmatioque ERNV) omnium officiorum, cum quaeritur,[*](cum quaeritur Se. cum- que igitur R cum igitur BEN1V Est igitur N2 cum exigitur Mdv. )

p.163
quo quodque[*](quodque BE quid R quidque N quicque V) referatur;

ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. quod quoniam in quo sit magna dissensio est, Carneadea[*](carneadia BENV) nobis adhibenda divisio est, qua noster Antiochus libenter uti solet. ille igitur vidit, non modo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae. negabat igitur ullam esse artem, quae ipsa a se proficisceretur; etenim semper illud extra est, quod arte comprehenditur. nihil opus est exemplis hoc facere longius. est enim perspicuum nullam artem ipsam in se versari, sed esse aliud artem ipsam, aliud quod propositum sit arti. quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navigationis gubernatio, sic vivendi ars est prudentia, necesse est eam quoque ab aliqua re esse constitutam et profectam.

constitit autem fere inter omnes id, in quo prudentia versaretur et quod assequi vellet, aptum et accommodatum naturae esse oportere et tale, ut ipsum per se invitaret et alliceret appetitum animi, quem o(rmh\n [*](o(rmh/n] bonū R) Graeci vocant. quid autem sit, quod ita moveat itaque a natura in primo ortu appetatur, non constat, deque eo est inter philosophos, cum summum bonum exquiritur, omnis dissensio. totius enim quaestionis eius, quae habetur de finibus bonorum et malorum, cum quaeritur, in his quid sit extremum et ultimum,[*](et quid ultimum BE) fons reperiendus est, in quo sint prima invitamenta naturae; quo invento omnis ab eo quasi capite de summo bono et malo disputatio ducitur.

Voluptatis alii primum appetitum putant et primam depulsionem doloris. vacuitatem doloris alii censent primum ascitam[*](ascitam cod. Glogav., Mdv.; ascitum RV as|scitum N assertum BE) et primum declinatum dolorem.

ab iis[*](iis Lamb. 2, Mdv.; his) alii, quae prima secundum naturam nominant, proficiscuntur, in quibus numerant incolumitatem conservationemque

p.164
omnium partium, valitudinem, sensus integros, doloris vacuitatem, viris, pulchritudinem, cetera generis eiusdem, quorum similia sunt prima[*](prima om. R) in animis quasi virtutum igniculi et semina. Ex his tribus cum unum aliquid[*](aliquid Wes. aliquod) sit, quo primum[*](primum dett. prima BE primo RNV) natura moveatur vel ad appetendum vel ad[*](ad (prius) om. BERN) repellendum, nec quicquam omnino praeter haec tria possit esse, necesse est omnino officium aut fugiendi aut sequendi ad eorum aliquid[*](aliquod BE) referri, ut illa prudentia, quam artem vitae esse diximus, in earum trium rerum aliqua versetur, a qua totius vitae ducat exordium.

ex eo autem, quod statuerit esse, quo primum natura moveatur, existet recti etiam ratio atque honesti, quae cum uno aliquo[*](aliquo uno BE) ex tribus illis congruere possit,[*](possit. u aut non dolendi ita sit ut quanta (v. 19) R rell. om. ) ut aut id honestum sit, facere omnia aut voluptatis causa, etiam si eam[*](secl. Mdv.) non consequare, aut non dolendi, etiam[*](etiam N2 in ras., aut BEV) si id assequi nequeas, aut eorum, quae secundum naturam sunt, adipiscendi, etiam si nihil consequare. ita[*](ita N2 aut non dolendi ita R (cf. ad v. 14), N1V; aut nichil dolendi ita BE) fit ut, quanta differentia est in principiis naturalibus, tanta sit in finibus bonorum malorumque dissimilitudo. alii rursum isdem a principiis omne officium referent aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum naturam optinenda.

expositis iam igitur sex de summo bono sententiis trium proximarum hi principes: voluptatis Aristippus, non dolendi Hieronymus, fruendi rebus iis, quas primas secundum naturam esse diximus, Carneades non ille quidem auctor, sed defensor disserendi causa fuit. superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. nam voluptatis causa facere omnia, cum, etiamsi nihil consequamur,

p.165
tamen ipsum illud consilium ita faciendi per se expetendum et honestum et solum bonum sit, nemo dixit. ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi[*](nisi Urs. ne si) etiam evitare posset. at vero facere omnia, ut adipiscamur, quae secundum naturam sint,[*](sunt BE) etiam si ea non assequamur, id esse et honestum et solum per se expetendum et solum bonum Stoici dicunt.