de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

nam bonum illud et malum, quod saepe iam dictum est, postea consequitur, prima autem illa naturae sive secunda sive contraria sub iudicium sapientis et dilectum cadunt, estque illa subiecta quasi materia[*](materie BE) sapientiae. itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis[*](iis edd. in V his) rebus, quas supra dixi, metienda. nam neque virtute retinetur ille in[*](add. Se.) vita, nec iis, qui[*](qui que BER) sine virtute sunt, mors est oppetenda. et[*](et Urs. ut) saepe officium est sapientis desciscere a vita, cum sit beatissimus, si id oportune facere possit, quod est convenienter naturae. sic[*](naturae sic B naturae vivere sic (etiam E)) enim censent, oportunitatis esse beate vivere. itaque a sapientia praecipitur se ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. quam ob rem cum vitiorum ista vis non sit, ut causam afferant mortis voluntariae, perspicuum est etiam stultorum, qui idem miseri sint, officium esse manere in vita, si sint in maiore parte rerum earum,[*](earum rerum BE) quas secundum naturam esse dicimus. et quoniam excedens e vita et manens aeque miser est nec diuturnitas magis ei[*](magis ei ei (et E) magis BE) vitam fugiendam facit, non sine causa dicitur iis, qui pluribus naturalibus frui possint, esse in vita manendum.

Pertinere autem ad rem arbitrantur intellegi natura fieri ut liberi a parentibus amentur. a quo initio profectam communem humani generis societatem persequimur. quod primum intellegi debet figura membrisque corporum, quae ipsa declarant procreandi a natura habitam esse rationem. neque vero haec inter se congruere possent,[*](possent N2 possint) ut natura et procreari vellet et diligi procreatos non curaret. atque etiam in bestiis vis naturae

p.114

perspici potest; quarum in fetu et in educatione laborem cum cernimus, naturae ipsius vocem videmur audire. quare ut perspicuum est natura nos a dolore[*](add. P. Man.) abhorrere, sic apparet a natura ipsa, ut eos, quos genuerimus, amemus, inpelli.

ex hoc nascitur ut etiam[*](etiam ut BE) communis hominum inter homines naturalis sit commendatio, ut oporteat hominem ab homine ob id ipsum, quod homo sit, non alienum videri. ut enim in membris alia sunt[*](sunt N2 sint) tamquam sibi nata, ut oculi, ut aures, alia[*](alia Marsus aliqua ARN aliaque BE reliqua V) etiam ceterorum membrorum usum adiuvant, ut crura, ut manus, sic inmanes quaedam bestiae[*](bestie quedam BE) sibi solum natae sunt, at illa, quae in concha patula pina dicitur, isque, qui enat e concha, qui, quod eam custodit, pinoteres vocatur in eandemque[*](in eandemque BE in eamque) cum se recepit[*](recepit cod. Glogav. recipit) includitur, ut videatur monuisse ut caveret, itemque formicae, apes, ciconiae aliorum etiam causa quaedam faciunt. multo haec coniunctius homines.[*](coniunctius homines Mdv. coniunctio est hominis) itaque natura sumus apti ad coetus, concilia,[*](consilia Non. civitatis Non. RV) civitates.[*](itaque ... civitatis (v. 18) Non. p. 234 )

mundum autem censent regi numine deorum, eumque esse quasi communem urbem et civitatem hominum et deorum, et unum quemque nostrum eius mundi esse partem; ex quo illud natura consequi, ut communem utilitatem nostrae anteponamus. ut enim leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt, sic vir bonus et sapiens et legibus parens et civilis officii non ignarus utilitati omnium plus quam unius alicuius aut suae consulit. nec magis est vituperandus proditor patriae quam communis utilitatis aut salutis desertor propter suam utilitatem aut salutem. ex quo fit, ut laudandus is sit, qui mortem oppetat pro re publica, quod deceat[*](deceat dett. doceat (in A ab ead. m. corr. ex diceat)) cariorem nobis

p.115

esse patriam quam nosmet ipsos. quoniamque[*](quoniamque quēque R) illa vox inhumana et scelerata ducitur eorum, qui negant se recusare quo minus ipsis mortuis terrarum omnium deflagratio consequatur—quod vulgari quodam versu Graeco pronuntiari solet—, certe verum est etiam iis, qui aliquando futuri sint, esse propter ipsos consulendum.

ex hac animorum affectione testamenta commendationesque morientium natae sunt. quodque nemo in summa solitudine vitam agere velit ne cum infinita quidem voluptatum abundantia, facile intellegitur nos ad coniunctionem congregationemque hominum et ad naturalem communitatem esse natos. Inpellimur autem natura, ut prodesse velimus quam plurimis in primisque docendo rationibusque prudentiae tradendis.

itaque non facile est invenire qui quod sciat ipse non tradat alteri; ita non solum ad discendum propensi sumus, verum etiam ad docendum. Atque ut tauris natura datum est ut pro vitulis contra leones summa vi impetuque contendant, sic ii,[*](ii edd. hi) qui valent opibus atque id facere possunt, ut de Hercule et de Libero accepimus, ad servandum genus hominum natura incitantur. Atque etiam Iovem cum Optimum et Maximum dicimus cumque eundem Salutarem, Hospitalem, Statorem, hoc intellegi volumus, salutem hominum in eius esse tutela. minime autem convenit, cum ipsi inter nos viles[*](viles NV cules A eules R civiles BE) neglectique simus, postulare ut diis inmortalibus cari simus et ab iis diligamur. Quem ad modum igitur membris utimur prius, quam didicimus, cuius ea causa utilitatis habeamus, sic inter nos natura ad civilem communitatem coniuncti et consociati sumus. quod ni ita se haberet, nec iustitiae ullus esset nec bonitati locus.

Et[*](Et Sed Mdv. ) quo modo hominum inter homines iuris esse vincula putant, sic homini nihil iuris esse cum bestiis. praeclare enim Chrysippus, cetera nata esse hominum causa

p.116

et deorum, eos autem communitatis et societatis suae, ut bestiis homines uti ad utilitatem suam possint[*](possint suam BE) sine iniuria. Quoniamque[*](quoniamque quēque R) ea natura esset hominis, ut ei[*](ei Lamb. et ABEN om. RV) cum genere humano quasi civile ius intercederet, qui id conservaret, eum iustum, qui migraret,[*](migraret negaret A) iniustum fore. sed quem ad modum, theatrum cum[*](cum ut E) commune sit, recte tamen dici potest eius esse eum locum, quem quisque occuparit, sic in urbe mundove communi non adversatur ius, quo minus suum quidque[*](quodque BE) cuiusque sit.

Cum autem ad tuendos conservandosque homines hominem natum esse videamus, consentaneum est huic naturae, ut sapiens velit gerere et administrare rem publicam atque, ut e natura vivat, uxorem adiungere et velle ex ea liberos. ne amores quidem sanctos a sapiente alienos esse arbitrantur.[*](arbitramur BE) Cynicorum autem rationem atque vitam alii cadere in sapientem dicunt, si qui[*](qui ARN1V quis BEN2 ) eius modi forte casus inciderit, ut id faciendum sit, alii nullo modo.

Ut vero conservetur omnis homini erga hominem societas, coniunctio, caritas, et emolumenta et detrimenta, quae w)felh/mata et bla/mmata appellant, communia esse voluerunt; quorum altera prosunt, nocent altera. neque solum ea communia, verum etiam paria esse dixerunt. incommoda autem et commoda—ita enim eu)xrhsth/mata et dusxrhsth/mata appello—communia esse voluerunt, paria noluerunt. illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est. commoda autem et incommoda in eo genere sunt, quae praeposita et reiecta diximus;[*](dicimus BE) ea possunt paria non esse. sed emolumenta communia[*](emolumenta et detrimenta communia Lamb. ) esse dicuntur, recte autem facta et peccata non habentur communia.

Amicitiam autem adhibendam esse censent, quia sit ex eo genere, quae prosunt. quamquam autem in amicitia

p.117

alii dicant aeque caram esse sapienti rationem amici ac suam, alii autem sibi cuique cariorem suam, tamen hi quoque posteriores fatentur alienum esse a iustitia, ad quam nati esse videamur, detrahere quid de aliquo, quod sibi adsumat. minime vero probatur huic disciplinae, de qua loquor, aut iustitiam aut amicitiam propter utilitates adscisci aut probari. eaedem enim utilitates poterunt eas labefactare atque pervertere. etenim nec iustitia nec amicitia[*](iustitia nec amicitia Mdv. iusticie nec amicicie) esse omnino poterunt,[*](poterunt esse omnino BE) nisi ipsae per se expetuntur.[*](expetantur V)

Ius autem, quod ita dici appellarique possit, id esse natura,[*](natura P. Man., Lamb. naturam) alienumque[*](alienumque V et (corr. priore u ab alt. m.) N alienamque) esse a sapiente non modo iniuriam cui facere, verum etiam nocere. nec vero rectum est cum amicis aut bene meritis consociare[*](sociare BE) aut coniungere iniuriam, gravissimeque et[*](gravissime et BE) verissime defenditur numquam aequitatem ab utilitate posse seiungi, et quicquid aequum iustumque esset, id etiam honestum vicissimque, quicquid esset honestum, id iustum etiam atque aequum fore.

Ad easque virtutes, de quibus disputatum est, dialecticam etiam adiungunt et physicam, easque ambas virtutum nomine appellant, alteram, quod habeat rationem, ne cui falso adsentiamur neve umquam captiosa probabilitate fallamur, eaque, quae de bonis et malis didicerimus,[*](didicerimus BE didiceremus A diceremus RNV) ut tenere[*](teneri AR ne BE) tuerique possimus. nam sine hac arte quemvis[*](quamvis RBE) arbitrantur a vero abduci fallique posse. recte igitur, si omnibus in rebus temeritas ignoratioque vitiosa est, ars ea, quae tollit haec, virtus nominata est.

physicae quoque[*](quoque quidem BE) non sine causa tributus idem est honos, propterea quod, qui convenienter naturae victurus

p.118

sit, ei[*](ei V et ABER ei et N) proficiscendum est ab omni mundo atque ab eius procuratione. nec vero potest quisquam de bonis et malis vere iudicare nisi omni cognita ratione naturae et vitae etiam deorum, et utrum conveniat necne natura hominis cum universa. quaeque sunt vetera praecepta sapientium, qui iubent tempori parere[*](parere pariete R) et sequi[*](sequi et deum et se BE) deum et se noscere et nihil nimis, haec sine physicis quam vim habeant—et habent maximam— videre nemo potest. atque etiam ad iustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura valeat haec una cognitio potest tradere. nec vero pietas adversus[*](adversus advorsum Non. ) deos nec quanta iis[*](iis Mdv. his expiatione (explatione L 1 ut vid. Lindsay) Non. ) gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest.[*](nec vero ... potest Non. p. 232 s. v. advorsum)

Sed iam sentio me esse longius provectum, quam proposita ratio postularet. verum admirabilis compositio disciplinae incredibilisque rerum me[*](rerum me R me rerum BE rerum ANV) traxit ordo; quem, per deos inmortales! nonne miraris? quid enim aut in natura, qua nihil est aptius, nihil descriptius, aut in operibus manu factis tam compositum tamque compactum et coagmentatum[*](coagmentatum ed. princ. Colon. cocicmentatum A cociomtatū R coaugmentatum BEN coagumentatum V) inveniri potest? quid posterius priori non convenit? quid sequitur, quod non respondeat superiori? quid non sic aliud ex alio nectitur, ut, si[*](ut si 'aliquis apud Bentl.' Mdv. ut non si ABERN aut non si V) ullam litteram moveris, labent omnia? nec tamen quicquam est, quod[*](quod BE quo) moveri possit.

quam gravis vero, quam magnifica, quam constans conficitur persona sapientis! qui, cum ratio docuerit, quod honestum esset, id esse solum bonum, semper sit necesse est beatus vereque omnia ista nomina possideat, quae irrideri ab inperitis solent. rectius enim appellabitur

p.119

rex quam Tarquinius, qui nec se nec suos regere potuit, rectius magister populi—is enim est dictator[*](dictator est BE)—quam Sulla, qui trium pestiferorum vitiorum, luxuriae, avaritiae, crudelitatis, magister fuit, rectius dives quam Crassus, qui nisi eguisset, numquam Euphraten nulla belli causa transire voluisset. recte eius omnia dicentur, qui scit uti solus omnibus, recte etiam pulcher appellabitur— animi enim liniamenta sunt pulchriora quam corporis[*](quam corporis NV quam corporibus ABE corporibus (om. quam) R)—, recte solus liber nec dominationi cuiusquam parens nec oboediens cupiditati, recte invictus, cuius etiamsi corpus constringatur, animo tamen vincula inici nulla possint, nec expectet ullum tempus aetatis, uti tum[*](uti tum Se. ut tum (ut in ras., sequente ras. 2 vel 3 litt.) N virtutum ABE ututū R ubi tum V) denique iudicetur beatusne fuerit, cum extremum vitae diem morte confecerit, quod ille unus e septem sapientibus non sapienter Croesum monuit;

nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum rogum pertulisset. quod si ita est, ut neque quisquam nisi bonus vir et omnes[*](omnis ABER) boni beati sint, quid philosophia magis colendum aut quid est virtute divinius?