de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

prima est enim conciliatio hominis ad ea, quae sunt secundum naturam. simul autem cepit intellegentiam vel notionem potius, quam appellant e)/nnoian illi, viditque rerum agendarum ordinem et, ut ita dicam, concordiam, multo eam pluris aestimavit[*](extimavit V estimabit (existim. E extim. N) ABERN) quam omnia illa, quae prima[*](primū (ū ab alt. m. in ras.) N primo V) dilexerat, atque ita cognitione et ratione collegit, ut statueret in eo collocatum summum illud hominis per se laudandum et expetendum bonum, quod cum positum sit in eo, quod o(mologi/an Stoici, nos appellemus convenientiam, si placet,—cum igitur in eo sit id bonum, quo omnia referenda sint,[*](sint ABERNV) honeste facta[*](honeste facta Mdv. omnia honeste (honesta B) facta) ipsumque honestum, quod solum[*](solum BE om. rell. ) in bonis ducitur, quamquam post oritur, tamen id solum vi sua et dignitate expetendum est; eorum autem, quae sunt prima naturae, propter se nihil est expetendum.

cum vero illa, quae officia esse dixi, proficiscantur ab initiis naturae, necesse est ea ad haec[*](ad ea hec R) referri, ut recte dici possit omnia officia eo referri, ut adipiscamur principia naturae, nec tamen ut hoc sit bonorum ultimum, propterea quod non inest in primis naturae conciliationibus honesta actio; consequens enim est[*](est enim BE) et post oritur, ut dixi. est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia.

Sed ex hoc primum error tollendus est, ne quis sequi existimet, ut duo sint ultima bonorum. etenim,[*](etenim (cf. p. 106,4 etenim si; contra p. 107, 5 ut si; p. 110, 17 ut enim) Se. ut enim) si cui propositum sit conliniare hastam aliquo[*](hastam aliquo N astam aliquo A aliquo hastam BE hastam aliquā V hastam (om. aliquo) R) aut sagittam, sicut nos ultimum in bonis dicimus, sic illi facere omnia, quae possit, ut conliniet[*](secl. Mdv.) huic in eius modi similitudine

p.97
omnia sint[*](sint sunt R) facienda, ut conliniet, et tamen, ut omnia faciat, quo propositum adsequatur, sit[*](sit Ern. sed (Sed RNV)) hoc quasi ultimum, quale nos summum in vita bonum dicimus, illud autem, ut feriat, quasi seligendum, non expetendum.

Cum autem omnia officia a principiis naturae proficiscantur, ab isdem necesse est proficisci ipsam sapientiam. sed quem ad modum saepe fit, ut is, qui commendatus[*](alicui pluris eum faciat cui commendatus sit om. BEN1 ) sit alicui, pluris eum faciat, cui commendatus sit, quam illum, a quo, sic[*](sic sit BR) minime mirum est primo nos sapientiae commendari ab initiis naturae, post autem ipsam[*](ipsam autem BE) sapientiam nobis cariorem fieri, quam illa sint, a quibus ad hanc venerimus. atque ut membra nobis ita data sunt, ut ad quandam rationem vivendi data esse appareant, sic appetitio animi, quae o(rmh/ Graece vocatur, non ad quodvis genus vitae, sed ad quandam formam vivendi videtur data, itemque et ratio et perfecta ratio.

ut enim histrioni actio, saltatori motus non quivis, sed certus quidam est datus, sic vita agenda est certo genere quodam, non quolibet; quod genus conveniens consentaneumque dicimus. nec enim gubernationi aut medicinae similem sapientiam esse arbitramur, sed actioni illi potius, quam modo dixi, et saltationi, ut[*](ut arte N arte ut V) in ipsa insit,[*](insit ut sit N1 ut insit N2 ) non foris petatur extremum, id est artis effectio. et tamen est etiam aliqua[*](aliqua Brem. alia (est alia etiam N)) cum his ipsis artibus sapientiae dissimilitudo, propterea quod in illis quae recte facta sunt non continent tamen omnes partes, e quibus constant; quae autem nos aut recta aut recte facta dicamus, si placet, illi autem appellant katorqw/mata, omnes numeros virtutis continent. sola enim sapientia in se tota conversa est, quod idem in ceteris artibus non fit.

Inscite autem medicinae et gubernationis ultimum cum ultimo sapientiae comparatur.

p.98
sapientia enim et animi magnitudinem complectitur et iustitiam, et ut omnia, quae homini accidant,[*](accidunt BE) infra se esse iudicet, quod idem ceteris artibus non contingit.[*](contigit A) tenere autem virtutes eas ipsas, quarum modo feci mentionem, nemo poterit, nisi statuerit nihil esse, quod intersit aut differat aliud ab alio, praeter[*](praeter nisi BE) honesta et turpia.

Videamus nunc, quam sint praeclare illa his, quae iam posui, consequentia. cum enim hoc sit extremum —sentis enim, credo, me iam diu, quod te/los [*](te/los Graeci] greci celos BE) Graeci dicant,[*](dicant ARV dicunt BEN) id dicere tum extremum, tum ultimum, tum summum; licebit etiam finem pro extremo aut ultimo dicere—, cum igitur hoc sit extremum,[*](extremum hoc sit BE) congruenter naturae convenienterque vivere, necessario sequitur omnes sapientes semper feliciter, absolute, fortunate vivere, nulla re impediri, nulla prohiberi, nulla egere. quod autem continet non magis eam disciplinam, de qua loquor, quam vitam fortunasque nostras, id est ut, quod honestum sit, id solum bonum iudicemus, potest id quidem fuse et copiose et omnibus electissimis verbis gravissimisque sententiis rhetorice et augeri et ornari, sed consectaria me Stoicorum brevia et acuta delectant. concluduntur igitur eorum argumenta sic:

Quod est bonum, omne laudabile est; quod autem laudabile est, omne est honestum; bonum igitur quod est, honestum est. satisne hoc conclusum videtur? certe; quod enim efficiebatur ex iis[*](iis Bai. his (hijs)) duobus, quae erant sumpta, in eo vides[*](vides ed. princ. Colon. 1467 (ex sil. Mdv.) vide) esse conclusum. duorum autem, e quibus effecta conclusio est, contra superius dici solet non omne bonum esse laudabile. nam quod laudabile sit honestum esse conceditur. illud autem perabsurdum, bonum esse aliquid, quod non expetendum sit, aut expetendum, quod non placens, aut, si id, non etiam diligendum; ergo et probandum; ita etiam laudabile; id autem honestum.

p.99
ita fit, ut, quod bonum sit, id etiam honestum sit.

Deinde quaero, quis aut de misera vita possit gloriari aut de non[*](de non Mdv. non de) beata. de sola igitur beata. ex quo[*](ex quo edd. (Ascens. 1511), ex qua ABERN de qua V) efficitur gloriatione, ut ita dicam, dignam esse beatam vitam, quod non possit nisi honestae vitae iure contingere. ita fit, ut honesta vita beata vita sit. Et quoniam is, cui contingit ut iure laudetur, habet insigne quiddam ad decus et ad gloriam, ut ob ea,[*](ut ob ea edd., P. Man. ut ad ea AERN et ad ea BV) quae tanta sint, beatus dici iure possit, idem de vita talis viri rectissime dicetur. ita, si beata vita honestate[*](honestate honeste AB) cernitur, quod honestum est, id bonum solum habendum est. Quid vero?[*](Quid vero? negarine ullo Dav. quod vero negari nullo ARNV qui vero negari nullo BE)

negarine ullo modo possit numquam [*](add. Mdv.) quemquam stabili et firmo et magno animo, quem fortem virum dicimus, effici posse, nisi constitutum sit non esse malum dolorem? ut enim qui mortem in malis ponit non potest eam non timere, sic nemo ulla in re potest id, quod malum esse decreverit, non curare idque contemnere. quo posito et omnium adsensu adprobato illud adsumitur, eum, qui magno sit animo atque forti, omnia, quae cadere in hominem possint, despicere ac pro nihilo putare. quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Atque iste vir altus et excellens, magno animo, vere fortis, infra se omnia humana ducens, is, inquam, quem efficere volumus, quem quaerimus, certe et confidere sibi debet ac suae vitae et actae et consequenti et bene de sese iudicare statuens nihil posse mali incidere sapienti. ex quo intellegitur idem illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cum virtute, vivere.

Nec vero ignoro varias philosophorum fuisse sententias, eorum dico, qui summum bonum, quod ultimum

p.100
appello,[*](appellant Non. ) in animo ponerent.[*](eorum ... ponerent Non. p. 417 ) quae[*](quae quas V) quamquam vitiose quidam secuti sunt, tamen non modo iis[*](iis Mdv. his (hijs)) tribus, qui virtutem a summo bono segregaverunt, cum aut voluptatem aut vacuitatem doloris aut prima naturae in summis bonis ponerent, sed etiam alteris tribus, qui mancam fore putaverunt sine aliqua accessione virtutem ob eamque rem trium earum rerum, quas supra dixi, singuli singulas[*](singuli singulas P. Faber apud Lamb. singulis singulas ABENV singulas singulis R) addiderunt,—his tamen omnibus eos antepono, cuicuimodi[*](antepono cuicuimodi Lamb. in curis secundis, ante potui modo A antepono cuimodi (cui modi R) BER antepono cuiusmodi N antepono cuius modici V) sunt, qui summum bonum in animo atque in virtute posuerunt.

sed sunt tamen perabsurdi et ii,[*](ii V hi (hij)) qui cum scientia vivere ultimum bonorum, et qui nullam rerum differentiam esse dixerunt, atque ita sapientem beatum fore, nihil aliud alii momento ullo anteponentem, et qui,[*](add.O.Heinius in Fleckeis. Annal. Philol. XCIII, 1866, p. 252; Mdv.) ut[*](ut aut BE) quidam Academici constituisse dicuntur, extremum bonorum et summum munus esse sapientis obsistere visis adsensusque suos firme sustinere. his singulis copiose responderi solet, sed quae perspicua sunt longa esse non debent. quid autem apertius quam, si selectio nulla sit ab iis rebus, quae contra naturam sint, earum rerum, quae sint secundum naturam, fore ut [*](add. Lamb.) tollatur omnis ea, quae quaeratur laudeturque, prudentia?

Circumscriptis igitur iis sententiis, quas posui, et iis, si quae similes earum sunt, relinquitur ut summum bonum sit vivere scientiam adhibentem earum rerum, quae natura eveniant, seligentem quae secundum naturam et quae contra naturam sint[*](sint Mdv. sunt) reicientem, id est convenienter congruenterque naturae vivere.

Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod

p.101
illi e)pigennhmatiko/n appellant; cum[*](cum Ern. Dav. quod) autem in quo sapienter dicimus,[*](dicimus etiam A (cf. ad. v. 5)) id a primo[*](a primo BE ad primo AR ad primum N apprime V) rectissime dicitur. quicquid enim a sapientia[*](asapiencia E asapia (= asapientia) B a sapienti ARV a sapiente N) proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; in eo enim positum est id,[*](enim positum est id positum est enim id BE enim positum ad est (om. id) V) quod dicimus[*](dicimus om. A) esse expetendum. nam ut peccatum est patriam prodere, parentes violare,[*](violari ABER) fana depeculari, quae sunt in effectu,[*](effecto ABERN1 ) [*](oppido V opido) sic timere, sic maerere, sic in libidine esse peccatum est etiam sine effectu. verum ut haec non in posteris et in consequentibus, sed in primis continuo peccata sunt, sic ea, quae proficiscuntur a virtute, susceptione prima, non perfectione recta sunt iudicanda.

Bonum autem, quod in hoc sermone totiens usurpatum est, id etiam definitione explicatur. sed eorum definitiones paulum oppido inter se differunt et tamen eodem spectant. ego adsentior Diogeni, qui bonum definierit id, quod esset natura[*](esset natura dett. esset enatura A esset e natura RNV esse a natura BE) absolutum. id autem sequens illud etiam, quod prodesset—w)fe/lhma enim sic appellemus—, motum aut statum esse dixit e natura absoluto.[*](absoluto Brem. absoluta) cumque rerum notiones in animis fiant, si aut usu aliquid cognitum sit aut coniunctione aut similitudine aut collatione rationis, hoc quarto, quod extremum posui, boni[*](boni Lamb. in curis secundis; bonum) notitia[*](notitia nocio BE) facta est. cum enim ab iis rebus, quae sunt secundum naturam, ascendit animus collatione rationis, tum ad notionem boni pervenit.

hoc autem ipsum bonum non accessione neque crescendo aut cum ceteris comparando, sed propria vi sua et sentimus et appellamus bonum. ut enim mel, etsi dulcissimum est, suo tamen proprio genere saporis, non comparatione

p.102
cum aliis dulce esse sentitur, sic bonum hoc, de quo agimus, est illud quidem plurimi aestimandum, sed ea aestimatio genere valet, non magnitudine. nam cum aestimatio, quae a)ci/a dicitur, neque in bonis numerata sit nec rursus[*](rursus N2 risus) in malis, quantumcumque eo addideris, in suo genere manebit. alia est igitur propria aestimatio virtutis, quae genere, non crescendo valet.

Nec vero perturbationes animorum, quae vitam insipientium miseram acerbamque reddunt, quas Graeci pa/- qh appellant—poteram ego verbum ipsum interpretans morbos appellare, sed non conveniret[*](conveniret A. Man. conveniet ABERN conveniat V) ad omnia; quis enim misericordiam aut ipsam iracundiam morbum solet dicere? at illi dicunt pa/qos. sit igitur perturbatio, quae nomine ipso vitiosa declarari videtur nec eae perturbationes vi aliqua naturali moventur.[*](secl. Mdv.) omnesque eae[*](eae ee RV he (h in ras.) N hec BE; om. (spatio parvo relicto) A) sunt genere quattuor, partibus plures, aegritudo, formido, libido, quamque Stoici communi nomine corporis et animi h(donh/n appellant, ego malo laetitiam appellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam. perturbationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudicia levitatis. itaque his sapiens semper vacabit.

Omne autem, quod honestum sit, id esse propter se expetendum commune nobis est cum multorum aliorum philosophorum sententiis. praeter enim tres disciplinas, quae virtutem a summo bono excludunt, ceteris omnibus philosophis haec est tuenda sententia, maxime tamen his Stoicis, qui nihil aliud in bonorum numero[*](del. Lamb.) nisi honestum esse voluerunt. sed haec quidem est perfacilis et perexpedita[*](et expedita BEN) defensio. quis est enim, aut quis umquam fuit aut avaritia tam ardenti aut tam effrenatis cupiditatibus, ut eandem illam rem, quam[*](quam cod. Monac. sec. Mdv.; quamquam) adipisci

p.103
scelere quovis velit, non multis partibus malit ad sese etiam omni inpunitate proposita sine facinore quam illo modo pervenire?

quam vero utilitatem aut quem fructum petentes scire cupimus illa, quae occulta nobis sunt, quo modo moveantur quibusque de causis ea quae versantur[*](versentur BE) in caelo?[*](add. ('videtur Cicero scripsisse ea quae versantur in caelo id esi corpora caelestia') Mdv. ) quis autem tam agrestibus institutis vivit, aut quis se contra studia naturae tam[*](add. Se.) vehementer obduravit, ut a rebus cognitione dignis abhorreat easque sine voluptate aut utilitate aliqua non requirat et[*](et aut BE) pro nihilo putet? aut quis est, qui maiorum, aut Africanorum[*](pro aut Africanorum 'scribendum videtur ut Africanorum, quod iam Goerenzio in mentem venit' Mdv. ) aut eius, quem tu in ore semper habes, proavi mei, ceterorumque virorum fortium atque omni[*](que om. A) virtute praestantium facta, dicta, consilia cognoscens nulla animo afficiatur voluptate?

quis autem honesta in familia institutus et educatus ingenue non ipsa turpitudine, etiamsi eum laesura non sit, offenditur? quis animo aequo videt eum, quem inpure ac flagitiose putet vivere? quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? quid autem dici poterit, si turpitudinem non ipsam[*](ipsam non BE) per se fugiendam esse statuemus, quo minus homines tenebras et solitudinem nacti nullo dedecore se abstineant, nisi eos per se foeditate sua turpitudo ipsa deterreat? Innumerabilia dici possunt in hanc sententiam, sed non necesse est. Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, quam et honesta expetenda per se et eodem modo turpia per se esse fugienda.

Constituto autem illo, de quo ante diximus, quod honestum esset, id esse solum bonum, intellegi necesse est pluris id, quod honestum sit, aestimandum esse quam illa media, quae ex eo comparentur. stultitiam autem et timiditatem[*](timiditatem Guyet. temeritatem) et iniustitiam et intemperantiam

p.104
cum dicimus esse fugiendas[*](fugiendas (sequitur ipsis) Se. fugiendā AN fugienda (super a lineola videtur erasa) R fugiendam BV fugiendū E cf. I 50 copulatas et turbulentae) propter eas res, quae ex ipsis eveniant, non ita dicimus, ut cum illo, quod positum est, solum id esse malum, quod turpe sit, haec pugnare videatur oratio, propterea quod ea non ad corporis incommodum referuntur, sed ad turpes actiones, quae oriuntur e vitiis. quas enim kaki/as Graeci appellant, vitia malo quam malitias nominare.

Ne tu, inquam, Cato, verbis[*](ante aut post verbis excidisse videtur uteris) illustribus[*](inlustr. A) et id, quod vis, declarantibus! itaque mihi videris Latine docere philosophiam et ei quasi civitatem dare. quae quidem adhuc peregrinari Romae videbatur nec offerre sese nostris sermonibus, et ista maxime propter limatam quandam et rerum et verborum tenuitatem. scio enim esse quosdam, qui quavis[*](quavis dett. quāvis ABE quamvis RNV) lingua philosophari possint; nullis enim partitionibus, nullis definitionibus utuntur ipsique dicunt ea se modo probare, quibus natura tacita adsentiatur. itaque in rebus minime obscuris non multus est apud eos disserendi labor. quare attendo te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando; mihi enim erit isdem istis fortasse iam utendum. Virtutibus igitur rectissime[*](rectissime igitur BE) mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. quod enim vituperabile est per se ipsum, id eo[*](id eo ideo E io R) ipso vitium[*](vitium dett, vitio) nominatum puto, vel etiam a vitio dictum vituperari. sin kaki/an malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur.