de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. aliter autem vobis placet. sed ille, ut dixi, vitiose. nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc[*](hanc unam RV) rem natum hominem, ut frueretur voluptatibus. Nec vero audiendus

p.52

Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe[*](minimum sepe V sepe minimum BE) dicitis, nihil dolere. non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. hoc dixerit potius Ennius: 'Nimium boni est, cui nihil est mali'. nos beatam vitam non depulsione mali, sed adeptione boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem,[*](gaudendo NV) ut Aristippus, sive non dolentem,[*](dolendo V) ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaeramus.

quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. id autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. nam qui ad virtutem adiungunt vel voluptatem, quam unam virtus minimi facit, vel vacuitatem doloris, quae etiamsi malo caret, tamen non est summum bonum, accessione utuntur non ita probabili, nec tamen, cur id tam parce tamque restricte faciant, intellego. quasi enim emendum eis sit, quod addant ad virtutem, primum vilissimas res addunt, dein[*](deinde BENV) singulas potius, quam omnia, quae prima natura approbavisset, ea cum honestate coniungerent.

Quae quod[*](quod Mdv. cum) Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt[*](sunt visa BE) pro nihilo, ut inter optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte iam pridem contra eos desitum est[*](desitum est contra eos BE) disputari. dum enim in una virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione[*](se lectione R electione BE delectione V) expoliarent[*](expoliarent N (sed hamulus ad litt. r pertinens et ent in ras.), V; expoliaverunt AR spoliaverunt BE) nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent,[*](oriretur darent ARN2 ore retunderet BE orientur darent N1 orirentur darent V) aut ubi niteretur, virtutem ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt.

p.53

Erillus autem ad scientiam omnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita gubernari possit. itaque hic ipse iam pridem est reiectus; post enim Chrysippum contra eum [*](add. Se. (est contra eum disp. H. A. Koch p. 37)) non sane est disputatum.

Restatis igitur vos; nam cum Academicis incerta[*](incerta V ĩcerta (˜ et cer ab alt. man., cer in ras.) N uncta AR iuncta BE) luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur.

cum Epicuro autem hoc plus est negotii, quod e duplici genere voluptatis coniunctus est, quodque et ipse et amici eius et multi postea defensores eius sententiae fuerunt, et nescio quo modo, is qui auctoritatem minimam habet, maximam vim, populus cum illis[*](cum illis populus BE) facit. quos nisi redarguimus, omnis virtus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. ita ceterorum sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum voluptate certatio. quam quidem certationem homo et acutus et diligens, Chrysippus, non contemnit totumque discrimen summi boni in earum[*](earum eadem R ea rerum aut eā rem rerum Nonius ) comparatione positum putat.[*](homo ... positum putatNon. p. 282) ego autem existimo, si honestum esse aliquid[*](aliquid esse BE) ostendero, quod sit ipsum vi sua[*](vi sua NV in sua BER sua vi A) propter seque expetendum, iacere vestra omnia. itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi[*](nisi n u (n = nisi, u = ubi) R) memoria forte defecerit.

Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se[*](fructibusve per se A2 fructibus vespere A1BER fructibus ve (om. per se) NV) ipsum possit iure laudari. quod quale sit, non tam definitione, qua sum usus, intellegi potest, quamquam aliquantum potest, quam communi omnium iudicio et optimi cuiusque studiis atque factis, qui permulta

p.54

ob eam unam causam[*](unam causam causam unam BE causam una R) faciunt, quia decet, quia rectum, quia honestum est, etsi nullum consecuturum emolumentum vident. homines enim, etsi aliis multis, tamen hoc uno plurimum a bestiis differunt, quod rationem habent[*](habent dett. habeant) a natura datam mentemque acrem et vigentem celerrimeque multa simul[*](simul multa BE) agitantem et, ut ita dicam, sagacem, quae et causas rerum et consecutiones videat et similitudines transferat et disiuncta coniungat et cum praesentibus futura copulet omnemque complectatur vitae consequentis statum. eademque ratio fecit hominem[*](hominem fecit BE appet. BENV) hominum adpetentem cumque iis natura et sermone et usu congruentem, ut profectus a caritate domesticorum ac suorum serpat longius et se implicet primum civium, deinde omnium mortalium[*](mortalium omnium BE) societate atque, ut ad Archytam scripsit Plato, non sibi se soli natum meminerit, sed patriae, sed suis, ut perexigua pars ipsi relinquatur.

et quoniam eadem natura cupiditatem ingenuit homini veri videndi, quod facillime apparet, cum vacui curis etiam quid[*](etiam quid et quid iam BE) in caelo fiat scire avemus,[*](avemus dett. habemus) his initiis inducti omnia vera diligimus, id est fidelia, simplicia, constantia, tum vana, falsa, fallentia odimus, ut fraudem, periurium, malitiam, iniuriam. eadem ratio habet in se quiddam amplum atque magnificum, ad imperandum magis quam ad parendum accommodatum, omnia humana non tolerabilia solum, sed etiam levia ducens, altum quiddam et excelsum, nihil timens, nemini cedens, semper invictum.

atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. cuius similitudine perspecta in formarum specie[*](specie spe BER) ac[*](ac cod. Eliens. 2 Davisii, ed. Veneta a. 1480; a) dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum.

p.55

nam ex his tribus laudibus, quas ante dixi, et temeritatem reformidat et non audet cuiquam aut dicto protervo aut facto nocere vereturque quicquam aut facere aut eloqui, quod parum virile videatur.

Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae tota quattuor[*](hys quattuor BE) his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur. hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui[*](hy qui BE ii qui Mdv. ) honestate[*](honestate edd. honestatem) summum bonum metiantur. Si[*](Si Sic BE) enim ad honestatem[*](honestatem enim (om. ad) A1 ad honestatem enim A2 ) omnia referant[*](referant Bentl. referantur) neque in ea voluptatem dicant inesse, ait eos voce inani[*](inani voce R) sonare— his enim ipsis verbis utitur—neque intellegere nec videre sub hanc vocem[*](hanc vocem Wes. apud Mdv. hac voce) honestatis quae sit subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. 'Quod', inquit,

quamquam voluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter voluptatem.

Videsne quam sit magna dissensio?

philosophus nobilis, a quo non solum Graecia et Italia, sed etiam omnis barbaria commota est, honestum quid sit, si id non sit[*](non sit Mdv. non est) in voluptate, negat se intellegere, nisi forte illud, quod multitudinis rumore[*](rumore mi|nore R timore NV) laudetur. ego autem hoc etiam turpe esse saepe iudico et, si quando turpe non sit, tum esse non turpe, cum id a multitudine laudetur, quod sit ipsum per se rectum atque laudabile, non ob eam causam tamen[*](tamen non ob eam causam BE) illud dici esse honestum,[*](honestum esse BE) quia laudetur a multis, sed quia tale sit, ut, vel si ignorarent id homines, vel si obmutuissent, sua tamen pulchritudine esset specieque laudabile. itaque idem natura victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod

p.56

a te etiam paulo ante[*](paulo ante ante paulo E ante populo B) dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam honeste.

quid nunc

honeste

dicit? idemne, quod iucunde? ergo ita: non posse honeste vivi, nisi honeste vivatur? an nisi populari fama? sine ea igitur iucunde negat posse se [*](add. Bai.) vivere? quid turpius quam sapientis vitam ex[*](ex et ABR) insipientium sermone pendere?[*](pendere sermone BE) quid ergo hoc loco intellegit honestum? certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. nam si propter voluptatem, quae est ista laus, quae possit e macello peti? non is vir est, ut, cum honestatem eo loco habeat, ut sine ea iucunde neget posse vivi, illud honestum, quod populare sit, sentiat et sine eo neget iucunde vivi posse, aut quicquam aliud honestum intellegat, nisi quod sit rectum ipsumque per se sua vi, sua natura, sua sponte[*](sua sponte sua natura A) laudabile.

Itaque, Torquate, cum diceres[*](diceresp. 25, 21—23) clamare Epicurum non posse iucunde vivi, nisi honeste et sapienter et iuste viveretur, tu ipse mihi gloriari videbare. tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae significabantur his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi testificarere[*](testificarere A2 testificare A1RN1 testificareris V testificari BE testificares N2 ) laudari honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. quam te decebat[*](decebat NA2 dicebat A1BER declat (= declarat?) V) iis[*](iis edd. his) verbis uti, quibus si philosophi non uterentur, philosophia omnino non egeremus! istorum enim verborum amore, quae perraro appellantur ab Epicuro, sapientiae, fortitudinis, iustitiae, temperantiae, praestantissimis ingeniis homines se ad philosophiae studium contulerunt.

'Oculorum', inquit Plato,[*](Platoin Phaedro p. 250 D)

est in nobis sensus acerrimus, quibus sapientiam non cernimus. quam illa ardentis amores excitaret sui!

[*](sui si videretur Cur V, (si videretur a man. poster. in marg. add.) N) Cur tandem?

p.57

an quod ita callida est, ut optime possit architectari voluptates?[*](an quod classidas ut... voluptatesNon. p. 70) Cur iustitia laudatur? aut unde est hoc contritum vetustate proverbium: 'quicum in tenebris'? hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur.

sunt enim levia et perinfirma, quae dicebantur a te, animi conscientia improbos excruciari, tum etiam poenae timore, qua aut[*](aut A2RV,N2 (in ras); ut A1BE) afficiantur aut semper sint in metu ne afficiantur aliquando. non oportet timidum aut inbecillo animo fingi non bonum illum virum, qui, quicquid fecerit, ipse se cruciet omniaque formidet, sed omnia callide referentem ad utilitatem, acutum, versutum, veteratorem, facile ut excogitet quo modo occulte, sine teste, sine ullo conscio fallat.

an tu me de L. Tubulo putas dicere? qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. quo plebiscito decreta a senatu est consuli quaestio Cn. Caepioni.[*](caepioni A cepioni R çepioni V cypioni N scipioni BE) profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; erat enim res aperta.

Non igitur de improbo, sed de [*](add. dett.) callido improbo quaerimus, qualis Q. Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec vero omnia timente,[*](timente Lamb. timentem) sed primum qui animi conscientiam non curet, quam scilicet comprimere nihil est negotii. is enim, qui occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius improbe[*](improbo A) facto videatur. quid est enim aliud esse versutum?

memini me adesse P. Sextilio Rufo,[*](Rufo fuso ARNV) cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Fadio[*](Fadio edd. fabio) Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. id Sextilius factum[*](factum Sextilius BE) negabat. poterat autem inpune;

p.58

quis enim redargueret? nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. addebat etiam se in legem Voconiam iuratum contra eam facere non audere, nisi aliter amicis videretur. aderamus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. tenuit permagnam Sextilius hereditatem, unde, si secutus esset eorum sententiam, qui honesta et recta emolumentis omnibus et commodis anteponerent, nummum nullum attigisset. num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? nihil minus, contraque illa hereditate dives ob eamque rem laetus. magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. quae quidem vel cum periculo est quaerenda vobis; est enim effectrix multarum et magnarum voluptatum.

ut igitur illis, qui, recta et honesta quae sunt, ea statuunt per se expetenda, adeunda sunt saepe[*](sepe BE, ceu (corr., ut videtur, ex seu) A sue R queuis (in ras. angustioris spatii) N que vis V) pericula decoris honestatisque causa, sic vestris, qui omnia voluptate metiuntur, pericula adeunda sunt, ut adipiscantur magnas voluptates. si magna res, magna hereditas agetur, cum pecunia voluptates pariantur plurimae, idem[*](idem cod. Bas. Goerenzii; idemque) erit Epicuro vestro faciendum, si suum finem bonorum sequi volet, quod Scipioni magna gloria proposita, si Hannibalem in Africam retraxisset. itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. sic vester sapiens magno aliquo emolumento commotus cicuta,[*](cicuta Se. cum causa ABEN c ca R cu ca V) si opus erit,[*](erit fuerit R) dimicabit.

occultum facinus esse[*](fort. legendum: facinus si esse) potuerit, gaudebit; deprehensus omnem poenam contemnet. erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad

p.59

ipsum etiam dolorem. quem quidem vos, cum improbis poenam proponitis, inpetibilem facitis, cum sapientem semper boni plus habere vultis, tolerabilem.

Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte facienti gratia est habenda; esse enim quam vellet iniquus iustus[*](iustus om. BE cf. serius ocius, velit nolit, scias nescias, ioca seria (p. 71, 6), urbani rustici (p. 67, 11) ) poterat inpune. quam multa vero iniuste fieri possunt, quae nemo possit reprehendere! si te amicus tuus moriens rogaverit, ut hereditatem reddas suae filiae,[*](filie sue BE) nec usquam id scripserit, ut scripsit Fadius, nec cuiquam dixerit, quid facies?

tu quidem reddes; ipse Epicurus fortasse redderet, ut Sextus Peducaeus, Sex. F., is qui hunc nostrum reliquit effigiem et humanitatis et probitatis suae filium, cum doctus, tum omnium vir optimus et iustissimus, cum sciret nemo eum rogatum a Caio Plotio, equite Romano splendido, Nursino, ultro ad mulierem venit eique nihil opinanti viri mandatum exposuit hereditatemque reddidit. sed ego ex te quaero, quoniam idem tu certe fecisses, nonne intellegas eo maiorem vim esse naturae, quod ipsi vos, qui omnia ad vestrum commodum et, ut ipsi[*](et ipsi ut BE) dicitis, ad voluptatem referatis, tamen ea faciatis, e quibus appareat non voluptatem vos, sed officium sequi, plusque rectam naturam quam rationem pravam valere.

si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte latere uspiam, et velle aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum futura sit, improbe feceris, nisi monueris[*](monueris eum ne BE) ne assidat, sed inpunite tamen; scisse enim te quis coarguere possit? Sed nimis multa. perspicuum est enim, nisi aequitas, fides, iustitia proficiscantur a natura, et si omnia haec ad utilitatem referantur, virum bonum non posse reperiri;

p.60

deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio.

Transfer idem ad modestiam vel temperantiam, quae est moderatio cupiditatum rationi[*](vel cupiditatum temperantiam quae est moderatio rationi BE) oboediens. satisne ergo pudori consulat, si quis sine teste libidini pareat? an est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia?

Quid? fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati? utrum tandem censes, Torquate, Imperiosum illum, si nostra verba audiret, tuamne de se orationem libentius auditurum fuisse an meam, cum ego dicerem nihil eum fecisse sua causa omniaque rei publicae, tu contra nihil nisi sua? si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas?