In C. Verrem

nam quid ego de Q. Lollio, iudices, dicam[*](dicam iudices O (§§25, 80)), equite Romano spectato atque honesto? clara res est quam dicturus sum, tota Sicilia celeberrima atque notissima. qui cum araret in Aetnensi, cumque is ager Apronio cum ceteris agris esset traditus, equestri vetere illa auctoritate et gratia fretus adfirmavit se decumanis plus quam deberet non daturum. refertur eius sermo ad Apronium. enim vero iste ridere ac mirari Lollium nihil de Matrinio, nihil de ceteris rebus audisse. mittit ad hominem Venerios. hoc quoque attendite, apparitores a praetore adsignatos habuisse decumanum, si hoc[*](hoc VcO: om. p rell.) mediocre argumentum videri potest istum decumanorum nomine ad suos quaestus esse abusum. adducitur a Veneriis atque adeo attrahitur Lollius, commodum[*](commodum Lamb. marg. 1584: commodo O (i. e. -dū): commode p rell. praeter V postmodum. (Postmodum cum... recubuisset, statuitur Klotz)) cum Apronius e palaestra redisset, et in triclinio quod in foro Aetnae straverat recubuisset. statuitur LolIius in illo tempestivo gladiatorum convivio.

non mehercule[*](mehercle O) haec quae loquor crederem, iudices, tametsi vulgo audieram, nisi mecum ipse senex, cum mihi atque huic voluntati accusationis meae lacrimans[*](lacrumans V) gratias ageret, summa cum auctoritate esset locutus. statuitur, ut dico, eques Romanus annos prope Lxxxx natus in Aproni convivio, cum interea Apronius caput atque os suum unguento confricaret[*](confricaret O: perfricaret p rell.). 'quid est, Lolli?' inquit; 'tu nisi malo coactus recte facere nescis?' homo quid ageret, taceret[*](Quid est... taceret in mg. p2: om. q) responderet, quid faceret denique illa aetate et auctoritate praeditus nesciebat. Apronius interea cenam ac pocula poscebat; servi autem eius, qui et moribus isdem essent quibus dominus et eodem genere ac loco nati, praeter oculos Lolli haec omnia ferebant. ridere convivae, cachinnare ipse Apronius, nisi forte existimatis eum in vino ac ludo[*](ludo scripsi: lucro cOp: lustro Lgg. 5, 27: lustris Muell. (cf. Post Red. ad Senat. §13): luxu vulg.) non risisse qui nunc in periculo atque[*](atque O) exitio suo risum tenere non possit[*](istis O). ne multa, iudices: his contumeliis scitote Q. Lollium coactum ad Aproni leges condicionesque venisse.

Lollius aetate et morbo impeditus ad testimonium dicendum venire non potuit. quid opus est Lollio? nemo hoc nescit, nemo tuorum amicorum, nemo abs te productus, nemo abs te interrogatus nunc se primum hoc dicet[*](hoc dicet p rell. (prob. Ziel. p. 195): diceret (om. hoc) O) audire. M. Lollius, filius eius[*](eius filius O), adulescens lectissimus, praesto est: huius verba audietis. nam Q. Lollius, eius[*](eiusdem O) filius, qui Calidium accusavit, adulescens et bonus et fortis et in primis[*](ac in primis O) disertus, cum his iniuriis contumeliisque[*](contumeliis iniuriisque O (§95 infra)) commotus in Siciliam esset profectus, in itinere occisus est. cuius mortis causam fugitivi sustinent, re quidem vera nemo in Sicilia dubitat quin eo sit occisus quod habere clausa non potuerit sua consilia de Verre. iste porro non dubitabat quin is, qui alium antea[*](ante pk (ii, §82)) studio adductus accusasset, sibi advenienti praesto esset futurus, cum esset parentis iniuriis et domestico[*](et domestico s. l. p2) dolore commotus.

iamne intellegitis, iudices, quae pestis, quae immanitas in vestra[*](nostra O (§57 supra)) antiquissima fidelissima proximaque provincia versata sit? iam[*](iamne al. in mg. Lamb. 1584) videtis quam ob causam Sicilia, tot hominum antea furta[*](furta antea O) rapinas iniquitates ignominiasque perpessa, hoc non potuerit novum ac singulare atque incredibile genus iniuriarum contumeliarumque perferre[*](perferre cO: ferre p rell.)? iam omnes intellegunt cur universa provincia defensorem suae salutis eum quaesiverit cuius iste fidei diligentiae perseverantiae nulla ratione eripi possit. tot iudiciis interfuistis, tot homines nocentis et improbos accusatos et vestra et superiorum memoria scitis esse: ecquem vidistis, ecquem audistis in tantis furtis, in tam apertis, in tanta audacia, in tanta impudentia[*](in tanta audac. in tanta impud. cO: in tanta impud. om. rell.: tanta aud. tanta imp. vulg.) esse versatum[*](esse versatum om. O: secl. Muell., Ziel. p. 195)?

Apronius stipatores Venerios secum habebat; ducebat eos circum civitates; publice sibi convivia parari[*](apparari Muell. (i, §65)), sterni triclinia, et in foro sterni iubebat; eo vocari[*](eo vocari O: evocari p rell.: eo evocari Muell.) homines honestissimos non solum Siculos sed etiam equites Romanos, ut, quicum[*](quicum cO: quocum p rell.) vivere[*](vivere cO: inire convivium p rell.: convivari Madvig: bibere Luterbacher) nemo umquam nisi turpis impurusque voluisset, ad eius convivium spectatissimi atque honestissimi viri tenerentur. haec tu, omnium mortalium profligatissime ac[*](ac codd.: et edd.) perditissime, cum scires, cum audires cotidie, cum videres, si sine tuo quaestu maximo fierent, cum tanto periculo tuo[*](tuo periculo O) fieri paterere atque concederes? tantum apud te quaestus Aproni, tantum eius sermo inquinatissimus et blanditiae flagitiosae valuerunt ut numquam animum tuum cura tuarum fortunarum[*](tuarum fort. p rell. praeter O (pr. fortunarum tuarum, dein corr. m. Div. §2)) cogitatioque tangeret?

cernitis, iudices, quod et quantum incendium decumanorum impetu non solum per agros sed etiam per reliquas fortunas aratorum, neque[*](neque cOk: non p rell.) solum per bona sed etiam per iura libertatis et civitatis isto praetore pervaserit. videtis pendere alios ex arbore, pulsari alios, alios autem[*](alios, alios autem scripsi: alios autem codd. praeter O (autem alios): alios aut etiam Francius) verberari, porro alios in publico custodiri, destitui alios in convivio, condemnari alios a medico et praecone praetoris; bona tamen interea nihilo minus eorum omnium ex agris auferri ac diripi. quid est hoc? populi Romani imperium? praetoriae[*](pretor imperium O (eC, credo, PċRċ)) leges[*](praetoriae leges scripsi, O secutus, in quo est ċprċ, ut iii, §17: populi Romani leges rell., edd.), iudicia? socios[*](socios (sotios) O: om. rell.: iudicia in socios fidelis, provinciam suburbanam Muell., Halmium secutus: leges? iudicia? socii fideles? provincia suburbana? vulg.) fidelis, provincia suburbana. nonne omnia potius eius modi sunt[*](sunt om. O edd.) quae, si Athenio rex fugitivorum[*](rex fugitiv. cO: om. rell. edd.) vicisset, in Sicilia non fecisset? non, inquam, iudices, esset ullam partem istius nequitiae fugitivorum insolentia consecuta. privatim hoc modo: quid? publice civitates tractatae quem ad modum sunt? Audistis permulta, iudices, testimonia civitatum, et reliquarum audietis.

ac primum de Agyrinensi populo fideli et inlustri breviter cognoscite. Agyrinensis est in primis honesta Siciliae civitas hominum ante hunc praetorem locupletium summorumque aratorum. eius agri decumas cum emisset idem Apronius, Agyrium venit. qui cum apparitoribus eo et vi ac minis[*](eo et vi ac minis scripsi (et cum vi Halm): eo et cum agminis V: eo cum vi ac minis pqk forte recte (cf. ii, §42): vi ac minis eo O et Lamb. in mg. 1584 (Cl. Rev. xviii. p. 26)) venisset, poscere pecuniam grandem coepit ut accepto lucro discederet; nolle se negoti quicquam habere dicebat, sed accepta pecunia velle[*](velle cO: om. p vulg.) quam primum in aliam civitatem occurrere[*](in aliam civ. occurrere V: in om. p rell.: aliam civ. occupare O edd. recc.). sunt omnes[*](omnes VO: homines p rell.) Siculi non contemnendi, si per nostros magistratus liceat, sed homines et[*](et (ante satis) om. V: et fortes satis pk sed cum signis transp. p) satis fortes et plane[*](et satis plane p codd. praeter V, in quo est sed plane (Am. J. Ph. xxviii. 144)) frugi ac sobrii, et in primis haec civitas de qua loquor, iudices.

itaque homini[*](homini VcO: homini impr. p rell.) improbissimo respondent Agyrinenses sese decumas ei quem ad modum deberent daturos: lucrum, cum ille magno praesertim[*](praes. magno O) emisset, non addituros. Apronius certiorem facit istum cuia res erat[*](erat VO: erat quid rei esset p rell.). statim, tamquam coniuratio aliqua Agyri contra rem publicam facta aut legatus praetoris pulsatus esset, ita Agyrio magistratus et quinque primi accitu istius evocantur. veniunt Syracusas; praesto est Apronius; ait eos ipsos qui venissent contra edictum praetoris fecisse. quaerebant, quid? respondebat se ad recuperatores esse dicturum. iste aequissimus homo formidinem illam suam miseris Agyrinensibus iniciebat: recuperatores se de cohorte sua daturum minabatur. Agyrinenses, viri fortissimi, iudicio[*](iudicio VO (iii, §60): iudicium p rell.) se passuros esse dicebant.

ingerebat iste Artemidorum Cornelium medicum et Tlepolemum Cornelium pictorem[*](Artemidorum... pictorem VO (nisi quod Artemidolorum habet V, ut ċTċ lepodemum O): Artemidorum medicum Cornelium pictorem et Tlepolemum p rell.) et eius modi[*](eiusmodi O: huiusce modi V: huiusm. p (ii, §184)) recuperatores, quorum civis Romanus nemo erat, sed Graeci sacrilegi iam pridem improbi, repente Cornelii. videbant Agyrinenses, quicquid ad eos recuperatores Apronius attulisset, illum perfacile probaturum: condemnari cum istius invidia infamiaque malebant quam ad eius condiciones pactionesque accedere. quaerebant quae in verba recuperatores daret. respondebat, Sl PARERET[*](si pareret cO (separẽt) al. (§55 supra; Div. §56): si paret V edd.) ADVERSVS EDICTVM FECISSE; qua in re[*](qua in re pk: in qua re V: qua re cO: quae (d) se in iud. Lamb. in mg. 1584 (falso ex N)) in iudicio dicturum esse aiebat[*](aiebat VcO: dicebat rell. (§55 supra)). iniquissimis verbis, improbissimis recuperatoribus conflictari malebant quam quicquam cum isto sua voluntate decidere. summittebat iste Timarchidem qui moneret eos, si saperent, ut transigerent. pernegabant. 'quid ergo? in singulos HS quinquagenis milibus damnari mavultis?' Malle dicebant. tum iste clare omnibus audientibus, 'qui damnatus erit,' inquit, 'virgis ad necem caedetur.' hic illi flentes rogare atque orare coeperunt ut sibi suas[*](suas sibi O) segetes fructusque omnis arationesque vacuas Apronio tradere liceret, ut ipsi sine ignominia molestiaque discederent.

hac lege, iudices, decumas vendidit Verres. dicat licet[*](Licet dicat O) Hortensius, si volet, magno Verrem decumas[*](decumas VcO: om. rell.) vendidisse. haec condicio fuit isto praetore aratorum, ut secum praeclare agi arbitrarentur si vacuos agros Apronio tradere liceret; multas enim cruces propositas effugere cupiebant. quantum Apronius edidisset[*](edixisset V) deberi, tantum ex edicto dandum erat. etiamne si plus edidisset[*](edixisset V) quam quantum natum esset? etiam, quando magistratus[*](Etiam quando mag. V: Etiam. Quo modo? Magistr. p rell. (cf. iii, §3)) ex istius[*](istius VcO: ipsius p rell.) edicto exigere debebant. at arator[*](At arator VO: ab aratore petere p rell.) repetere poterat. verum[*](poterat poterat vero V) Artemidoro recuperatore. quid si minus dedisset[*](dedisset (edid. O) arator VO: arator dedisset p rell.) arator quam poposcisset Apronius? iudicium in aratorem in quadruplum. ex quo iudicum numero? ex cohorte praetoria praeclara hominum honestissimorum. quid amplius? minus te iugerum professum esse dico: recuperatores reice, quod adversus edictum feceris. ex quo numero? ex eadem cohorte. quid erit extremum? si damnatus eris, atque adeo cum damnatus eris[*](atque adeo cum damnatus eris V: om. p rell.),—nam dubitatio damnationis illis recuperatoribus quae poterat esse?—virgis te ad necem caedi necesse erit. his legibus, his condicionibus erit quisquam tam stultus qui decumas venisse arbitretur, qui aratori novem partis reliquas factas esse existimet, qui non intellegat istum sibi quaestui praedaeque habuisse bona possessiones fortunasque[*](fortunasque O: fortunas rell.) aratorum? virgarum metu Agyrinenses quod imperatum esset facturos se esse dixerunt.

accipite nunc quid imperarit, et dissimulate, si potestis, vos intellegere ipsum praetorem, id quod tota Sicilia perspexit[*](id quod... perspexit O: et quod... perspexerit p rell.), redemptorem decumarum atque adeo aratorum dominum ac regem fuisse. imperat Agyrinensibus ut decumas ipsi publice accipiant, Apronio lucrum dent. si magno emerat, quoniam tu es qui diligentissime pretia[*](pretia dilig. O) exquisisti, qui, ut ais, magno vendidisti, quare putabas emptori lucrum addi oportere? esto, putabas: quam ob rem imperabas ut adderent? quid est aliud capere et[*](et om. O (cf. §91)) conciliare pecunias, in quo te lex tenet, si hoc non est, vi atque imperio cogere invitos lucrum dare alteri, hoc est pecuniam dare?

quid tum? Apronio[*](Quid tum Apr. O: age quid tum si Apr. p rell.), deliciis praetoris, lucelli aliquid iussi sunt dare. putatote Apronio datum, si Apronianum lucellum ac non praetoria praeda vobis videbitur. imperas ut decumas accipiant, Apronio dent lucri[*](lucri O: lucrum rell.) tritici medimnum[*](medimnum (et 13) Hotom. edd.: medium O: medimna rell.) XXXIII. quid est hoc[*](hoc est O (iv, §143))? Vna civitas ex uno agro plebis Romanae prope menstrua cibaria praetoris imperio donare Apronio cogitur[*](cogitur? Muell.). tu magno decumas vendidisti, cum tantum lucri decumano sit datum? profecto, si pretium exquisisses diligenter tum cum vendebas, x medimnum potius addidissent quam HS DC postea. Magna praeda videtur: audite reliqua et diligenter attendite, quo minus miremini Siculos re necessaria coactos auxilium a patronis, ab consulibus[*](ab consul. cO: consul. p rell.), ab senatu, ab legibus, ab iudiciis petivisse.

Vt probaret Apronius hoc triticum quod ei dabatur, imperat Agyrinensibus Verres ut in medimna singula dentur Apronio HS. quid est hoc? tanto numero frumenti lucri nomine[*](lucri nomine cO: in luc. nom. pk) imperato et expresso, nummi praeterea exiguntur[*](exiguntur O, al. in mg. Lamb. 1584: -entur, -antur p rell.) ut probetur frumentum? an poterat non modo Apronius, sed quivis, exercitui si metiendum[*](metiendum cO: metiundum p rell.) esset, improbare Siculum frumentum, quod illi ex area, si vellet, admetiri[*](metiri O) licebat? frumenti tantus numerus imperio tuo datur et cogitur. non est satis; nummi praeterea imperantur. dantur. Parum est. pro decumis hordei alia pecunia cogitur; iubes HS xxx lucri dari. ita ab una civitate vi minis imperio iniuriaque praetoris eripiuntur tritici medimnum XXXIII et praeterea HS LX. at haec obscura sunt[*](malim At haec obscura sunt. Num, si omnes... esse possunt quae tu &c.?)? aut, si omnes homines velint, obscura esse possunt? quae tu palam egisti, in conventu imperasti, omnibus inspectantibus coegisti; qua de re Agyrinenses magistratus et quinque primi, quos tu tui quaestus causa evocaras, acta et imperia tua domum ad senatum suum renuntiaverunt; quorum renuntiatio legibus illorum litteris publicis mandata est; quorum legati, homines nobilissimi, Romae sunt, qui hoc idem pro testimonio dixerunt!

cognoscite Agyrinensium publicas litteras, deinde testimonium publicum civitatis. recita. LITTERAE PUBLICAE, TESTlMONIVM PVBLICLUM. Animadvertistis[*](Recita... publicum om. O et (in lac.) p) in hoc testimonio, iudices, Apollodorum, cui Pyragro cognomen[*](nomen cO) est, principem suae civitatis, lacrimantem testari ac dicere numquam post populi Romani nomen ab Siculis auditum et cognitum Agyrinensis contra quemquam infimum civem Romanum dixisse aut fecisse quippiam, qui nunc contra praetorem populi Romani magnis iniuriis et magno dolore publice testimonium dicere cogerentur. Vni mehercule huic civitati, Verres, obsistere tua defensio non potest[*](defensio non potest O (Cluent. §48): defensione non potest p: defensione non potes rell.); tanta auctoritas est in eorum hominum fidelitate, tantus dolor in iniuria, tanta religio in testimonio. verum non una te tantum[*](tantum c, tm O: om. Vp rell.), sed universae similibus adflictae iniuriis et[*](iniuriis et V: om. p rell.) incommodis civitates[*](civitates VO: om. p rell.) legationibus ac testimoniis publicis persequuntur.

etenim deinceps videamus Herbitensis civitas honesta et antea copiosa quem ad modum spoliata ab isto ac vexata sit. at quorum hominum! summorum aratorum, remotissimorum a foro, iudiciis, controversiis, quibus parcere et consulere, homo impurissime, et[*](et om. V) quod genus hominum studiosissime conservare debuisti. primo anno venierunt eius agri decumae tritici modium[*](modium Zumpt, edd.: ċNċ O: me. (medimnum) V: medimna rell. istius item V p rell.: item istius cO) XVIII Atidius, istius item minister in decumis, cum emisset et praefecti nomine cum venisset Herbitam cum Veneriis, locusque ei publice quo deverteretur datus esset, coguntur Herbitenses ei lucri dare[*](lucri dare ei O) tritici modium[*](modium edd.: M V: mZZZ c: nZZZ O: modios p rell.) XXXVIII DCCC[*](xxxviiiċdċccc O: xxxvii mi. p vulg.), cum decumae venissent tritici modium XVIII. atque hoc tantum lucri coguntur dare publice tum cum iam[*](cum iam cOp: cum V) privatim[*](privati cO) aratores ex agris spoliati atque exagitati decumanorum iniuriis profugissent.

anno secundo cum emisset Apronius decumas tritici modium XXVDCCC[*](xxvċdċccc O: xxvċ miliaċ dcccZZZ p: xxv mil. q) et ipse Herbitam cum illa sua[*](illa sua VcO: illa p rell.) praedonum copia manuque venisset, populus publice coactus est ei conferre lucri tritici modium XXI et accessionis HS oo oo. de accessione dubito an Apronio ipsi data sit merces operae atque impudentiae: de tritici quidem numero tanto quis potest dubitare quin ad istum praedonem frumentarium sicut Agyrinense frumentum pervenerit?anno tertio vero in hoc agro consuetudine usus est regia. solere aiunt reges barbaros Persarum ac Syrorum pluris uxores habere, his[*](is V) autem uxoribus civitates attribuere hoc modo: haec civitas mulieri in[*](mulieri in Hotom.: mulierem V: mulieri p rell.) redimiculum praebeat, haec in collum, haec in crinis. ita populos habent universos non solum conscios libidinis suae, verum etiam administros.

eandem istius, qui se regem Siculorum esse dicebat, licentiam libidinemque fuisse cognoscite. Aeschrionis Syracusani uxor est Pipa[*](Hippa? Zielinski), cuius nomen istius nequitia tota Sicilia pervulgatum[*](pervulgatum p et pler.: pervagatum et pervulgatum V (iii, §129; iv, §64)) est; de qua muliere versus plurimi supra tribunal et supra praetoris caput scribebantur. hic Aeschrio, Pipae vir adumbratus, in Herbitensibus decumis novus instituitur publicanus. Herbitenses cum viderent, si ad Aeschrionem pretium resedisset[*](resedisset VO: redisset p rell.), se ad arbitrium libidinosissimae mulieris spoliatum iri, liciti sunt usque adeo[*](usque adeo V: usque eo p rell.) quoad se efficere posse arbitrabantur. supra adiecit[*](Supraiecit O Arus. Mess.) Aeschrio; neque enim metuebat, ne praetore Verre decumana mulier damno adfici posset. addicitur medimnum VIIIC[*](med. viiic cO: medimnis ∞ ∞ p), dimidio fere pluris quam superiore anno. aratores funditus evertebantur, et eo[*](et eo codd. praeter V (adeo)) magis quod iam superioribus annis adflicti erant ac paene perditi. intellexit iste ita magno venisse ut amplius ab Herbitensibus exprimi non posset: demit de capite medimna DC, iubet in tabulas pro medimnum VIIIC referri VIID.

hordei decumas eiusdem agri Docimus[*](emerat... Docimus s.l. p2) emerat. hic est Docimus ad quem iste deduxerat Tertiam, Isidori mimi filiam, vi abductam ab Rhodio tibicine. huius Tertiae plus etiam quam Pipae, plus quam ceterarum, ac prope dicam tantum apud istum in Siciliensi praetura auctoritas potuit quantum in urbana Chelidonis. veniunt Herbitam duo praetoris aemuli non molesti, muliercularum deterrimarum improbissimi cognitores; incipiunt postulare, poscere, minari; non poterant tamen, cum cuperent, Apronium imitari[*](imitari Apronium O (§213 infra)); Siculi Siculos non tam[*](tam om. V illi tamen O) pertimescebant. cum omni ratione tamen illi calumniarentur, promittunt Herbitenses vadimonium Syracusas. eo posteaquam ventum est, coguntur Aeschrioni, hoc est Pipae, tantum dare quantum erat de capite demptum, tritici modium IIIDC. Mulierculae publicanae noluit ex decumis nimium lucri dare, ne forte ab nocturno suo quaestu animum ad vectigalia redimenda transferret.

transactum putabant Herbitenses, cum iste, 'quid[*](Quid? Muell. (§§128, 139 infra): sine interrog. vulg.)? de hordeo,' inquit, 'et de[*](et de cO: et rell.) Docimo, amiculo meo, quid cogitatis?' atque hoc agebat in cubiculo, iudices, atque in lecto[*](lectulo d) suo. negabant illi quicquam sibi esse mandatum. 'non audio: numerate HS. xll.[*](xii cO: xv rell.)' quid facerent miseri, aut quid recusarent? praesertim cum in lecto[*](lectulo p) decumanae mulieris vestigia viderent recentia, quibus illum inflammari ad perseverandum intellegebant. ita civitas una sociorum atque amicorum duabus deterrimis mulierculis Verre praetore vectigalis fuit. atque ego nunc eum frumenti numerum et eas pecunias publice[*](pecunias publice O: publ. pec. rell.) decumanis ab Herbitensibus datas esse dico; quo illi frumento et quibus pecuniis tamen ab decumanorum iniuriis civis suos non redemerunt. perditis enim iam[*](iam cO: om. p rell.) et direptis aratorum bonis, haec decumanis merces dabatur ut aliquando ex eorum agris atque ex urbibus abirent.

itaque cum Philinus Herbitensis, homo disertus et prudens et domi nobilis, de calamitate aratorum et de fuga et de reliquorum paucitate publice diceret, animadvertistis, iudices, gemitum[*](gemitum iudices O (§§25, 61)) populi Romani, cuius frequentia huic causae numquam defuit.qua de paucitate aratorum alio loco dicam: nunc illud quod praeterii[*](paene praeterii falso vulg.) non omnino relinquendum videtur. nam, per deos immortalis, quod de capite iste[*](iste cO: ipsi p rell.) dempsit, quo tandem modo vobis non modo ferendum, verum etiam audiendum videtur?