In C. Verrem

cum haec essent ita[*](ita essent V) constituta, Verres tot annis atque adeo saeculis tot inventus est qui haec non commutaret sed everteret[*](verteret V), eaque quae iam diu ad salutem sociorum utilitatemque[*](utilitatemque VO: utilitatem p al.) rei publicae composita comparataque essent ad suos improbissimos quaestus converteret; qui primum certos instituerit[*](institueret p) nomine decumanos, re vera ministros ac satellites cupiditatum suarum, per quos ostendam sic provinciam per triennium vexatam atque vastatam, iudices, ut eam multis annis multorum innocentia sapientiaque recreare nequeamus.

Eorum omnium[*](omnium om. V) qui decumani vocabantur princeps erat Q. ille Apronius, quem videtis; de cuius improbitate singulari gravissimarum legationum querimonias audivistis. aspicite, iudices, vultum hominis et aspectum, et ex ea contumacia quam hic in perditis rebus[*](audivistis O: audistis p vulg.) retinet illos eius spiritus Siciliensis quos fuisse putetis cogitate ac recordamini[*](recordamini VO: cogitate ac recordamini p rell.). hic est Apronius quem in provincia tota Verres, cum undique nequissimos homines conquisisset, et[*](et om. V) cum ipse secum sui similis duxisset non parum multos, nequitia luxuria audacia sui simillimum iudicavit; itaque istos inter se perbrevi tempore non res, non ratio, non commendatio aliqua, sed studiorum turpitudo similitudoque coniunxit.

Verris mores improbos impurosque nostis: fingite vobis si potestis, aliquem[*](vobis si potestis aliquem V et pler. (s''i pot. vo''bis aliq. p): vobis aliq. si pot. O) qui in omnibus isti[*](istis VO) rebus par ad omnium flagitiorum nefarias libidines esse possit; is erit Apronius ille qui, ut ipse non solum vita sed[*](sed cO: sed etiam rell. (iii, §§1, 56)) corpore atque ore significat, immensa aliqua vorago est aut[*](aut p vulg.: ac cod. Vrs.: et Halm (v, §§34, 64)) gurges vitiorum turpitudinumque omnium. hunc in omnibus stupris, hunc in fanorum expilationibus, hunc in impuris conviviis principem adhibebat; tantamque habet morum similitudo coniunctionem atque concordiam ut Apronius, qui aliis inhumanus ac barbarus, isti uni commodus ac disertus videretur; ut quem omnes odissent neque videre vellent, sine eo iste esse non posset; ut cum alii ne conviviis quidem isdem quibus Apronius, hic isdem etiam poculis uteretur; postremo ut odor Aproni taeterrimus oris et corporis,—quem, ut aiunt, ne bestiae quidem ferre possent,—uni isti suavis et iucundus videretur. ille erat in tribunali proximus, in cubiculo solus, in convivio dominus, ac tum maxime cum accubante praetextato praetoris filio saltare in convivio[*](saltare in convivio O (prob. Ziel. p. 195): in conv. salt. p rell. (Deiot. §26)) nudus[*](nudus om. pk) coeperat.

hunc, uti dicere institui, principem Verres ad fortunas[*](ad fortunas cO: ad evertendas fortunas p rell.) aratorum vexandas diripiendasque esse voluit: huius audaciae nequitiae crudelitati fidelissimos socios optimosque civis scitota hoc praetore traditos, iudices, atque addictos fuisse novis institutis et edictis, tote Hieronica lege, quem ad modum antea[*](antea Opq: ante V (ii, §82; §12 supra)) dixi, reiecta ac[*](ac V: et p rell.) repudiata.

primum edictum, iudices, audite[*](audite iudices O (§80 infra)) praeclarum: quantum decumanus edidisset aratorem sibi decumae dare oportere, ut tantum arator decumano dare cogeretur. quo modo? quantum poposcerit Apronius, dato. quid est hoc? utrum praetoris institutum in socios an in hostis victos insani edictum atque imperium tyranni? ego tantundem dabo[*](tantundem dabo V (cf. §201 infra): tantum dem p Lamb. edd.: tantundem rell.) quantum ille poposcerit? poscet omne quantum exaravero. quid omne? plus immo etiam, inquit, si volet. quid tum? quid censes? aut dabis aut contra edictum fecisse damnabere. per deos immortalis, quid est hoc? veri enim simile[*](enim simile VcO: simile enim p rell.) non est.

sic mihi persuadeo, iudices, tametsi omnia in istum hominem convenire putetis, tamen hoc vobis falsum videri. ego enim, cum hoc tota Sicilia diceret, tamen adfirmare non auderem, si haec edicta non ex ipsius tabulis totidem verbis recitare possem, sicuti faciam. da, quaeso, scribae, recitet[*](scribae: recitet edd. praeter Muellerum) ex codice professionem. recita. EDICTVM DE PROFESSIONE[*](ex codice professione r edictum de professionem V: profess. rectia om. O: lacunam habent p). negat me recitare totum; nam id significare nutu videtur. quid praetereo? an illud, ubi caves tamen Siculis et miseros respicis aratores? dicis enim te in decumanum, si plus abstulerit quam debitum sit, in octuplum iudicium daturum[*](daturum VO: daturum esse rell. (prob. Zielinski, p. 195)). nihil mihi placet praetermitti; recita hoc quoque quod postulat totum. recita[*](ċRċ ( = Recita) Vp2: om. O rell. (ċRċ edictum de iudicio in octuplum, ut V, ita suppl. in vers. vac. p2 q2)). EDICTVM DE IVDICIO IN OCTVPLVM. Iudicio ut arator decumanum persequatur? miserum atque iniquum! ex agro homines traducis[*](traducis VOpq: miserum... traduci vulg.) in forum, ab aratro ad subsellia, ab usu rerum rusticarum[*](rusticarum rerum O) ad insolitam litem atque iudicium?

cum omnibus in aliis vectigalibus, Asiae Macedoniae Hispaniae Galliae Africae Sardiniae, ipsius Italiae quae vectigalia sunt —cum in his, inquam, rebus omnibus[*](omnibus om. V) publicanus[*](aut O1 Mueller) petitor ac pignerator, non ereptor neque possessor soleat esse, tu de optimo, de iustissimo, de honestissimo genere hominum, hoc est de aratoribus, ea iura constituebas quae omnibus aliis essent contraria? Vtrum est aequius, decumanum petere an aratorem repetere? iudicium integra re an perdita fieri? eum qui manu quaesierit, an eum qui digito sit licitus[*](sit licitus Vq (prob. Ziel. l.c.): licitus sit rell.) possidere? quid? qui singulis iugis arant, qui ab opere ipsi non recedunt,—quo in numero magnus ante te praetorem numerus ac[*](ac VO: om. p rell.) magna multitudo Siculorum fuit,— quid facient cum dederint Apronio quod poposcerit? relinquent arationes, relinquent Larem familiarem suum? venient Syracusas, ut te praetore videlicet aequo iure Apronium, delicias ac vitam tuam, iudicio recuperatorio persequantur?

verum esto: reperietur aliqui[*](aliqui VO: aliquis p rell.) fortis et experiens arator, qui, cum tantum dederit decumano quantum ille deberi dixerit, iudicio repetat et poenam octupli persequatur: exspecto vim edicti, severitatem praetoris: faveo aratori, cupio octupli damnari Apronium. quid tandem postulat arator? nihil nisi ex edicto iudicium in octuplum. quid Apronius? non recusat. quid praetor? iubet recuperatores reicere. 'decurias scribamus[*](exscribamus cO).' quas decurias? 'de cohorte mea reicies,' inquit. 'quid? ista cohors[*](cohors ista V) quorum hominum est?' Volusi haruspicis et Corneli medici et horum canum quos tribunal meum vides lambere; nam de conventu nullum umquam iudicem nec recuperatorem dedit; iniquos decumanis aiebat omnis esse[*](aiebat omnis esse V: esse aiebat omnes esse O: esse aiebat omnes ck (non p): omnes dicebat esse p) qui ullam agri glebam possiderent. veniendum erat ad eos contra Apronium qui nondum[*](nondum VO: nondum etiam p rell.) Aproniani convivi crapulam exhalassent. O praeclarum et commemorandum iudicium! o severum edictum! o tutum perfugium aratorum!

atque ut intellegatis cuius modi ista iudicia in octuplum, cuius modi istius de cohorte recuperatores existimati sint, sic attendite. ecquem putatis decumanum[*](decumanum putatis O), hac licentia permissa ut tantum ab aratore quantum poposcisset auferret, plus quam deberetur poposcisse? considerate cum vestris animis vosmet ipsi ecquem putetis, praesertim cum id non solum avaritia[*](avaritia VcO: sine avaritia p rell.) sed etiam imprudentia accidere potuerit. multos necesse est. at ego omnis dico plus, ac multo plus[*](ac multo plus VcO: om. rell. (habet p omnis plus quam dec. abst. mediis omissis)), quam decumam[*](decumam VO: -as p rell.) abstulisse. cedo mihi unum ex triennio praeturae tuae qui octupli damnatus sit. damnatus? immo vero in quem iudicium ex edicto tuo postulatum sit. nemo erat videlicet aratorum qui iniuriam sibi factam queri posset, nemo decumanorum qui grano amplius sibi quam[*](sibi quam Vp rell.: quam sibi O) deberetur deberi professus esset. immo vero contra rapiebat et asportabat quantum a quoque volebat Apronius, omnibus autem locis aratores spoliati ac vexati querebantur; neque tamen ullum iudicium reperietur.

quid est hoc? tot[*](tot (ante viri) cO: om. rell.) viri fortes honesti gratiosi, tot Siculi, tot equites Romani, ab homine nequissimo ac turpissimo laesi poenam octupli sine ulla dubitatione commissam non persequebantur? quae causa, quae ratio est? una illa, iudices, quam videtis, quod ultro etiam inlusos se et inrisos[*](irrisos cOk: irritos p rell.) ab iudicio discessuros videbant. etenim quod esset iudicium, cum ex Verris turpissimo flagitiosissimoque comitatu tres recuperatorum nomine adsedissent adseculae istius, non a patre ei traditi sed a meretricula commendati?

ageret videlicet causam arator; nihil sibi frumenti ab Apronio relictum, bona sua etiam direpta, se pulsatum verberatumque diceret; conferrent viri boni capita, de comissatione loquerentur inter se ac de mulierculis, si quas a praetore abeuntis possent deprehendere; res agi videretur. surrexisset Apronius, nova dignitas publicani, non ut decumanus squaloris plenus ac pulveris, sed unguentis oblitus, vino vigiliisque languidus; omnia primo motu ac spiritu suo vini unguenti corporis odore complesset. dixisset haec quae volgo dicere solebat, non se decumas emisse, sed bona fortunasque aratorum, non se decumanum esse Apronium, sed Verrem alterum dominum illorum ac tyrannum. quae cum dixisset, illi viri optimi[*](viri optimi optiliu O: viri auct. Halm. secl. Kays.) de cohorte istius recuperatores non de absolvendo Apronio deliberarent, sed quaererent ecquo modo petitorem ipsum Apronio condemnare possent[*](condemnare possent cOq: condemnarent pk).

hanc tu licentiam diripiendorum aratorum cum decumanis, hoc est cum Apronio permisisses, ut quantum vellet posceret, quantum poposcisset auferret, hoc tibi defensionis ad iudicium tuum comparabas, habuisse te edictum recuperatores daturum in octuplum[*](in octuplum daturum O)? si mehercule[*](mehercules O (§46 infra)) ex omni copia conventus Syracusani, splendidissimorum honestissimorumque hominum[*](hon. hominum cO: hom. hon. p rell.), faceres potestatem aratori non modo reiciendi sed etiam sumendi recuperatores, tamen[*](tamen codd. praeter O (iam)) hoc novum genus iniuriae ferre nemo posset, te, cum tuos omnis fructus publicano tradidisses et rem de manibus amisisses, tum bona tua repetere ac persequi lite atque iudicio.

cum vero verbo iudicium sit in edicto, re quidem vera[*](re vera quidem O) tuorum comitum, hominum nequissimorum, conlusio cum decumanis, sociis tuis atque adeo procuratoribus, tamen audes ullius mentionem iudici[*](ment. iudici Opk (prob. Ziel. p. 195): iud. ment. rell.) facere? praesertim cum id non modo oratione mea sed etiam re ipsa refellatur, quod in tantis incommodis aratorum iniuriisque decumanorum nullum ex isto praeclaro edicto non modo factum sed ne postulatum quidem iudicium invenitur[*](quod... invenitur cO: cum... inveniatur p rell.).

erit tamen in aratores lenior quam videtur. nam qui in decumanos octupli iudicium se daturum edixit, idem habuit in edicto se in aratorem in quadruplum daturum. quis hunc audet dicere aratoribus infestum aut inimicum fuisse? quanto lenior est quam in publicanum! edixit ut, quod decumanus edidisset sibi dari oportere, id ab aratore magistratus Siculus exigeret. quid est reliqui[*](est reliqui c F p rell.: reliqui est O) iudici quod in aratorem dari possit[*](possit O: posset rell. (iii, §140))? 'non malum est,' inquit, 'esse istam formidinem, ut, cum exactum sit ab aratore, tamen ne se commoveat reliquus metus iudici sit.' si iudicio vis a me exigere, remove Siculum magistratum: si hanc vim adhibes, quid opus est iudicio? quis porro erit quin[*](quin pk: qui O: qui non rell.) malit decumanis tuis dare quod poposcerint, quam ab adseculis tuis quadruplo[*](quadruplo cO: quadrupli rell.) condemnari?

illa vero praeclara est clausula edicti, quod omnium controversiarum quae essent inter aratorem et decumanum, si uter velit, edicit se recuperatores daturum. primum quae potest esse controversia, cum is qui petere debet aufert, et cum is non quantum debetur sed quantum commodum est aufert, ille autem unde ablatum est iudicio suum recuperare nullo modo potest? deinde in hoc homo luteus etiam callidus ac veterator esse vult, quod ita scribit, SI VTER VOLET[*](velit Oq), RECVPERATORES DABO. quam lepide se furari putat! Vtrique facit potestatem, sed utrum ita scripserit, 'si uter volet' an 'si decumanus volet[*](dec. velit O),' nihil interest; arator enim tuos istos recuperatores numquam volet.

quid? illa cuius modi sunt quae ex tempore ab Apronio admonitus edixit? Q. Septicio, honestissimo equite Romano, resistente Apronio et adfirmante se plus decuma non daturum, exoritur peculiare edictum repentinum, ne quis frumentum de area tolleret antequam cum decumano pactus esset. ferebat hanc quoque iniquitatem septicius et imbri frumentum corrumpi in area patiebatur, cum illud edictum repente uberrimum et quaestuosissimum nascitur, ut an te Kalendas Sextilis omnis decumas ad aquam deportatas haberent.

hoc edicto non Siculi, nam eos quidem superioribus edictis satis perdiderat atque adflixerat, sed isti ipsi equites Romani qui suum ius retinere se contra Apronium posse erant arbitrati, splendidi homines et aliis praetoribus gratiosi, vincti Apronio traditi sunt. attendite enim cuius modi edicta sint. NE TOLLAT, inquit, EX AREA, NISI ERIT PACTVS. satis haec magna vis est ad inique paciscendum; malo enim plus dare quam non mature ex area tollere. at ista vis Septicium et non nullos septici similis non coercet, qui ita dicunt, 'non[*](non cO: ne p rell.) tollam potius quam paciscar.' his hoc opponitur[*](opponitur cO: apponitur p rell.), 'deportatum habeas ante Kalendas Sextilis.' deportabo igitur. 'Nisi pactus eris, non commovebis.' sic deportandi dies praestituta tollere cogebat ex area: prohibitio[*](prohibitio cO: cohibitio p rell.) tollendi, nisi pactus esset, vim adhibebat pactioni, non voluntatem.

iam vero illud non solum contra legem Hieronicam nec solum contra consuetudinem superiorum, sed etiam contra omnia iura Siculorum, quae habent a senatu populoque Romano, ne quis extra suum forum vadimonium promittere cogatur. statuit iste ut arator decumano quo[*](quo cO: quod p rell.) vellet decumanus vadimonium promitteret, ut hic quoque Apronio, cum ex Leontino usque[*](usque ad O) Lilybaeum aliquem vadaretur, ex miseris aratoribus calumniandi quaestus accederet. quamquam illa fuit ad calumniam singulari consilio reperta ratio, quod edixerat ut aratores iugera sationum suarum profiterentur. quae res cum ad pactiones iniquissimas magnam vim habuit, sicut ostendam, neque[*](ostendam neque cO: ostendemus nec p rell.) ad ullam utilitatem rei publicae pertinuit, tum vero ad calumnias, in quas omnes inciderent quos vellet Apronius.

Vt enim quisque contra voluntatem eius dixerat, ita in eum iudicium de professione iugerum postulabatur, cuius iudici metu magnus a multis frumenti numerus ablatus magnaeque pecuniae coactae sunt; non quo iugerum numerum vere profiteri esset difficile aut amplius etiam profiteri, quid enim in eo periculi esse posset[*](esse posset p rell.: possit esse O (§161 infra))? sed causa erat iudici postulandi quod ex edicto professus non esset. iudicium autem quod fuerit isto praetore, si quae cohors et qui comitatus fuerit meministis, scire debetis. quid igitur est quod ex hac iniquitate novorum edictorum intellegi velim, iudices? iniuriamne factam sociis? at videtis. auctoritatem superiorum repudiatam? non audebit negare.

tantum Apronium[*](Apron. tm O) isto praetore potuisse? confiteatur necesse est. sed vos fortasse, quod vos lex commonet, id in hoc loco quaeretis, num quas ex hisce rebus pecunias ceperit. docebo cepisse maximas, omnisque eas iniquitates de quibus antea dixi sui quaestus causa constituisse vincam[*](vincam cO: convincam p al.), si prius illud propugnaculum quo contra omnis meos impetus usurum se putat ex defensione eius deiecero. 'Magno,' inquit, 'decumas vendidi.' quid ais[*](ais om. O)? an tu decumas, homo audacissime atque amentissime, vendidisti? tu partis eas quas te senatus populusque Romanus voluit, an fructus integros atque adeo bona fortunasque aratorum omnis vendidisti? si palam praeco iussu tuo praedicasset non decumas frumenti sed dimidias venire partis, et ita emptores accessissent ut ad dimidias partis emendas, si pluris vendidisses tu dimidias quam ceteri decumas, cuinam mirum videretur? quid? si[*](Quid si VO: Quid vero si p edd.) praeco decumas pronuntiavit, re vera,—hoc est lege, edicto, condicione,—plus etiam quam dimidiae venierunt, tamen[*](tamenne malit Muell. (§49 infra)) hoc tibi praeclarum putabis, te pluris quod non licebat quam ceteros quod oportebat vendidisse? pluris decumas vendidisti[*](decum. vend. cO (prob. Ziel.): vend. decum. Vp rell.) quam ceteri.