In C. Verrem

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis Orationes, Volume 3. Peterson, William, editor. Oxford: Clarendon Press, 1917.

hinc illi homines erant qui etiam ridiculi inveniebantur ex dolore; quorum alii, id quod saepe audistis, negabant mirandum esse ius tam nequam esse verrinum; alii etiam frigidiores erant, sed quia stomachabantur ridiculi videbantur esse, cum Sacerdotem exsecrabantur qui verrem tam nequam reliquisset. quae ego non commemorarem,—neque enim perfacete[*](perfacete V Lg. 42: perfacile p rell.) dicta neque porro hac severitate digna sunt, —nisi vos illud vellem recordari, istius nequitiam et iniquitatem tum[*](et imquitatem tum p rell.: om. V) in ore vulgi[*](volgi V) atque in communibus proverbiis esse versatam.

in plebem vero Romanam utrum superbiam prius commemorem an crudelitatem? Sine dubio crudelitas gravior est atque atrocior. oblitosne igitur hos putatis esse quem ad modum sit iste solitus virgis plebem Romanam concidere? quam rem etiam tribunus[*](tr. pl. Quintius V) plebis in contione egit, cum eum quem iste virgis[*](iste virgis V p: virgis iste bd) ceciderat in conspectum populi Romani produxit[*](produxisset V (Zielinski p. 193)); cuius rei recognoscendae faciam vobis suo tempore potestatem.

superbia vero quae fuerit quis ignorat? quem ad modum iste[*](iste V Prisc.: is pd) tenuissimum quemque contempserit, despexerit, liberum esse numquam duxerit? P. Trebonius viros bonos et honestos compluris[*](conplures Vbr: plures pq) fecit heredes; in iis[*](iis V: his p rell.) fecit suum libertum. is A. Trebonium[*](Is Aulum p) fratrem habuerat proscriptum. ei cum cautum vellet, scripsit ut heredes iurarent se curaturos ut ex sua cuiusque parte ne minus dimidium ad A. Trebonium[*](A. prb: om. Vq) illum[*](fratrem illum pb: illum V edd.) proscriptum perveniret. libertus iurat; ceteri heredes adeunt ad Verrem, docent non oportere se id iurare[*](id iurare p (ut coni. Klotz): adiurare V: iurare id qr: iurare rell.) facturos[*](acturos V) esse quod contra legem Corneliam esset, quae proscriptum iuvari vetaret[*](vetaret V ut videtur: vetat p rell.); impetrant ut ne iurent; dat his possessionem. id ego non reprehendo; etenim erat iniquum[*](inicum V) homini proscripto egenti de fraternis bonis quicquam dari. libertus[*](Libertus V edd.: at ille libertus r (ut coni. Ern.): et ille lib. p rell.), nisi ex testamento patroni iurasset, scelus se facturum arbitrabatur;

itaque ei Verres possessionem hereditatis negat se daturum, ne posset patronum suum proscriptum iuvare, simul ut esset poena quod alterius patroni testamento obtemperasset. das possessionem ei qui non iuravit; concedo; praetorium est. adimis tu ei qui iuravit; quo exemplo? proscriptum iuvat; lex est, poena est[*](lex poena est V). quid ad eum qui ius dicit? utrum reprehendis quod patronum iuvabat eum qui tum[*](tum pb: om. V) in miseriis erat, an quod alterius patroni mortui voluntatem conservabat, a[*](a r: om. Vpqb) quo summum beneficium acceperat? Vtrum horum reprehendis? et hoc tum de sella vir optimus dixit: 'equiti Romano tam locupleti libertinus homo sit[*](homo sit V: sit homo p rell.) heres!' O modestum ordinem, quod illinc vivus surrexerit[*](surrexerit V (Zielinski p. 193): surrex p: surrexit r rell., prob. May)!

possum sescenta[*](sescenta V: lx p: sexaginta rell.) decreta proferre in quibus, ut ego non dicam, pecuniam[*](ego non dicam pecuniam V: ego pec. non dicam pr rell.) intercessisse ipsa decretorum novitas iniquitasque declarat; verum ut ex uno de ceteris coniecturam facere possitis, id quod priore actione didicistis[*](didicistis V: cognostis p rell. (Am. J. Ph. xxvi. 411)), audite. C. Sulpicius Olympus fuit; is mortuus est C. Sacerdote praetore, nescio an antequam Verres praeturam petere coeperit[*](coeperit pb rell., Prisc.: coepit V); fecit heredem M. Octavium Ligurem. Ligus hereditatem[*]((item i, §126) ligus pq: ligur rell.) adiit; possedit Sacerdote praetore sine ulla controversia. posteaquam Verres magistratum iniit, ex edicto istius, quod edictum Sacerdos non[*](non om. V: s. l. ut videtur p2, dein del.) habuerat, Sulpici patroni filia sextam partem[*]((item i, §126) ligus pq: ligur rell. hereditatis ab Ligure petere coepit. Ligus non aderat. L. frater eius causam agebat; aderant amici, propinqui. dicebat iste, nisi cum muliere decideretur, in possessionem se ire iussurum)[*](ire iussurum Vprb: ire missurum d: se missurum coni. Zumpt (Zielinski l. c.)). L. Gellius causam Liguris defendebat; docebat edictum eius non oportere in eas hereditates[*](ad eas heredes pb) valere quae ante eum praetorem venissent[*](venissent fuissent V contra codd. et Prisc.); si hoc tum fuisset edictum, fortasse Ligurem hereditatem aditurum non fuisse. aequa postulatio, summa hominum auctoritas pretio superabatur.

venit Romam Ligus; non dubitabat quin, si ipse Verrem convenisset, aequitate causae[*](causae V Non.: causae et pr rell. (i, §137; Am. J. Ph. xxvi. 414)), auctoritate sua commovere hominem posset. domum ad eum venit, rem demonstrat, quam pridem sibi hereditas venisset docet; quod facile homini ingenioso in causa aequissima fuit[*](fuit in causa aequissima pr), multa quae quemvis commovere possent dixit; ad extremum petere coepit ne usque eo suam auctoritatem despiceret gratiamque[*](gratiamque prb: gratiam V (i, §145)) contemneret ut se tanta iniuria adficeret. homo Ligurem accusare coepit, qui in re adventicia atque hereditaria tam diligens, tam attentus esset; debere eum aiebat suam quoque rationem ducere; multa sibi opus esse, multa canibus suis, quos circa se haberet. non possum illa planius commemorare quam ipsum Ligurem pro testimonio dicere audistis.

quid est[*](Quid est V: quid ē p: quid enim bd), Verres? utrum ne his quidem testibus credetur[*](crederetur pp), an haec ad rem non pertinent? non credemus[*](credemus V: credimus p: om. bd) M. Octavio, non L. Liguri? quis nobis credet, cui nos? quid est[*](est V: est Verres pr) quod planum fieri testibus possit, si hoc non fit? an id quod dicunt leve est? nihil levius quam praetorem urbanum[*](urbanum V: ūrb. p: urbis bd (i, §143)) hoc iuris in suo magistratu constituere, omnibus quibus hereditas venerit coheredem praetorem esse oportere. an vero dubitamus quo ore iste ceteros homines inferiores loco, auctoritate, ordine, quo ore homines rusticanos ex municipiis, quo denique ore, quos numquam liberos putavit, libertinos homines solitus sit appellare, qui ob ius dicendum[*](dicendum Vpb: dicundum d) M. Octavium Ligurem, hominem ornatissimum loco, ordine[*](ordine om. pq), nomine, virtute, ingenio, copiis, poscere pecuniam non dubitavit[*](dubitavit V pq1: dubitarit rb)? in sartis tectis vero quem ad modum se[*](se Vqr: sese pd) gesserit quid ego dicam? dixerunt qui senserunt; sunt alii qui dicant; notae res ac[*](ac p: atque qr: om. V) manifestae prolatae sunt et proferentur.

dixit Cn. Fannius[*](C. Fannius pb: Cn. Phaenius V), eques Romanus, frater germanus Q. Titini, iudicis[*](iudiciis (corr. iudicis) tuis Vb: iudici is tuis p pec. se dedisse ed. Venet. 1483, Zielinski (p. 193): se pec. dedisse codd. R. Cn. Faeni test. V: Recita test. Cn. Faen. pb) tui, tibi pecuniam se dedisse. RECITA. CN. FANNI TESTIMONIVM. Nolite Cn. Fannio dicenti[*](dicenti pr rell.: om. V) credere, noli, inquam, tu, Q. Titini, Cn. Fannio, fratri tuo, credere; dicit enim rem incredibilem; C. Verrem[*](Verrem p2 s. l.) insimulat avaritiae et audaciae, quae vitia videntur in quemvis potius quam in istum[*](histum p) convenire. dixit Q. Tadius, homo familiarissimus patris istius, non alienus a matris eius genere et nomine; tabulas protulit, quibus pecuniam se dedisse ostendit. RECITA. NOMINA Q. TADI. RECITA. TESTIMONIVM Q. TADI. ne Tadi quidem tabulis[*](Ne Tadi quidem tab. V edd.: Ne tabulis quidem Quinti (Q.) Tadii pr rell. credemus V: credetur pbd (i, §127)) nec testimonio credemus? quid igitur in iudiciis sequemur? quid est aliud omnibus omnia peccata et maleficia concedere nisi hoc, hominum honestorum[*](honestorum V: honestissimorum pr rell.; cf. Cluent. §202, Har. Resp. §19) testimoniis et virorum bonorum tabulis non credere?

nam quid ego de cotidiano sermone querimoniaque populi Romani loquar, de istius impudentissimo furto seu potius novo ac singulari latrocinio? ausum esse in aede Castoris, celeberrimo clarissimoque monumento—quod templum in oculis cotidianoque aspectu populi Romani positum est, quo saepe numero senatus convocatur, quo maximarum rerum frequentissimae cotidie advocationes fiunt—in eo loco in sermone hominum audaciae suae monumentum aeternum relinquere.

aedem Castoris, iudices, P. Iunius habuit tuendam de[*](de Vpq: om. rbd) L. Sulla Q. Metello consulibus. is mortuus est; reliquit pupillum parvum filium. cum L. Octavius C. Aurelius consules aedis[*](aedis V: aedes p) sacras locavissent neque potuissent omnia sarta tecta exigere, neque ii[*](hi p) praetores quibus erat negotium datum, C. Sacerdos et M. Caesius, factum est senatus consultum, quibus de sartis tectis cognitum et iudicatum non esset, uti C. Verres P. Caelius[*](Cealius p: Coelius q) praetores cognoscerent et iudicarent. qua potestate iste permissa sic abusus est[*](sic abusus est p (`est nova lectio'): om. bd edd. (Cl. Rev. xvii. 202)) ut ex Cn. Fannio et ex Q. Tadio cognovistis, verum tamen cum esset omnibus in rebus apertissime impudentissimeque praedatus, hoc voluit clarissimum relinquere indicium[*](iudicium Zumpt al.) latrociniorum suorum, de quo non audire aliquando sed videre cotidie possemus.

quaesivit quis aedem Castoris sartam tectam deberet tradere. Iunium ipsum mortuum esse sciebat; scire volebat ad quem illa res pertineret. audit pupillum esse filium. homo qui semper ita palam dictitasset, pupillos et pupillas certissimam praedam esse praetoribus, optatum negotium sibi in sinum delatum esse dicebat. monumentum illa amplitudine, illo opere, quamvis sartum tectum integrumque esset, tamen aliquid se inventurum in quo moliri praedarique posset arbitrabatur.

L. Habonio[*](Habonio d Prisc.: Rabonio d (ut V, i. §150)) aedem Castoris tradi oportebat: is casu pupilli Iuni tutor erat testamento patris: cum eo sine ullo intertrimento convenerat iam quem ad modum traderetur. iste ad se Habonium vocat; quaerit ecquid sit quod a pupillo traditum non sit, quod exigi debeat. cum ille, id[*](id om. pq) quod erat, diceret facilem pupillo traditionem esse, signa et dona comparere[*](comparare pb) omnia, ipsum templum omni opere esse integrum, indignum isti[*](ē, corr. isti, p) videri coepit ex tanta aede tantoque opere se non opimum praeda, praesertim a pupillo, discedere.

venit ipse in aedem Castoris, considerat templum; videt[*](vidit p) undique tectum pulcherrime laqueatum, praeterea cetera nova atque integra. versat se; quaerit quid agat. dicit[*](dicit pq: dicit ei q2r rell. edd.) quidam ex illis[*](ipsis p) canibus quos iste Liguri dixerat esse circa se multos, 'tu, Verres, hic quod moliare nihil[*](nihil pbd: non q edd.) habes, nisi forte vis ad perpendiculum columnas exigere.' homo omnium rerum imperitus quaerit, quid sit 'ad perpendiculum': dicunt ei fere nullam esse columnam quae ad perpendiculum esse possit. 'nam mehercule,' inquit, 'sic agamus; columnae ad perpendiculum exigantur.'

Habonius, qui legem nosset—qua in lege numerus tantum columnarum traditur, perpendiculi mentio fit nulla—et qui non putaret sibi expedire ita accipere, ne eodem modo tradendum esset, negat id sibi deberi[*](deberi b: debere p (corr. i, ut videtur) qr), negat oportere exigi. iste Habonium quiescere iubet et simul ei non nullam spem societatis ostendit; hominem modestum et minime pertinacem facile coercet; columnas ita se exacturum esse confirmat.

nova res atque improvisa pupilli calamitas nuntiatur statim C. Mustio, vitrico pupilli, qui nuper est mortuus, M. Iunio patruo, P. Titio[*](P. Titio ut Vinfra, §137; cf. §139: P. Tettio pq: P. tertio r: Potitio d) tutori, homini frugalissimo; hi rem ad virum primarium summo officio ac virtute praeditum, M. Marcellum, qui erat pupilli tutor, deferunt. venit ad Verrem M. Marcellus; petit ab eo pro sua fide ac diligentia pluribus verbis ne per summam iniuriam pupillum Iunium fortunis patriis conetur evertere. iste, qui iam spe atque opinione praedam illam devorasset, neque ulla aequitate orationis neque auctoritate M. Marcelli commotus est; itaque quem ad modum ostendisset se id exacturum esse respondit.

cum sibi omnis ad istum adlegationes difficilis, omnis aditus arduos ac potius interclusos viderent—apud[*](vident p) quem non ius, non aequitas, non misericordia, non propinqui oratio, non amici voluntas, non cuiusquam auctoritas pro pretio[*](pro pretio auct. Garat. sed. edd.), non gratia valeret—statuunt id sibi esse optimum[*](esse optimum pbr: opt. esse edd.) factu, quod cuivis venisset in mentem, petere auxilium a Chelidone, quae isto praetore non modo in iure civili privatorumque omnium controversiis populo Romano praefuit, verum etiam in his sartis tectisque dominata est.

venit ad Chelidonem C. Mustius, eques Romanus, publicanus, homo cum primis honestus; venit M. Iunius, patruus pueri, frugalissimus homo et castissimus; venit[*](venit Vb: om. p) homo summo pudore[*](pudore V (i, §126): pudore et p), summo officio, spectatissimus ordinis sui, P. Titius tutor. O multis acerbam, o miseram atque indignam praeturam tuam! Vt omittam[*](mittam pb) cetera, quo tandem pudore talis viros, quo dolore[*](talis viros quo dolore p2 s. l.) meretricis domum venisse arbitramini? qui numquam ulla[*](numquam ulla p: numq. nulla V: nulla b) condicione istam turpitudinem subissent nisi offici necessitudinisque ratio coegisset. veniunt, ut dico, ad Chelidonem. domus erat plena; nova iura, nova decreta, nova iudicia petebantur. 'mihi det possessionem, mihi ne adimat[*](mihi adimat pq1), in me iudicium ne det, mihi bona addicat.' Alii nummos numerabant, ab aliis tabellae obsignabantur[*](ab aliis tab. obsign. V: alii tabulas obsignabant p rell.); domus erat non meretricio conventu sed praetoria turba referta.

simul ac potestas primum data est, adeunt hi quos dixi. loquitur C. Mustius, rem demonstrat, petit auxilium, pecuniam pollicetur. respondit illa ut meretrix non inhumaniter[*](inhumaniter V Prisc.: inhumane p rell.); libenter ait se facturam[*](se facturam V et Donat.: se esse facturam pr rell., prob. May (i, §142)), et se cum isto[*](se cum isto Vpb: cum isto se qr) diligenter sermocinaturam; reverti iubet. tum discedunt: postridie revertuntur. negat illa posse hominem exorari; permagnam eum dicere ex illa re pecuniam confici posse. vereor ne quis forte de populo, qui priore actione non adfuit, haec, quia propter insignem turpitudinem sunt incredibilia, fingi a me arbitretur. ea vos antea, iudices, cognovistis.

dixit iuratus P. Titius, tutor pupilli Iuni[*](Iuni V: Iunii p), dixit M. Iunius tutor et patruus; Mustius dixisset, si viveret, sed recenti re de Mustio auditum est[*](sed recenti re de M. auditum est V: ċsed pro Mustioċ rec. re de Mustio aud. pb (Act. Pr. §33)); dixit L. Domitius[*](titus dom. pbr), qui cum sciret me ex Mustio vivo audisse, quod eo sum usus plurimum (etenim iudicium, quod prope omnium fortunarum suarum C. Mustius habuit, me uno defendente vicit), cum hoc, ut dico, sciret L. Domitius, me scire ad eum res omnis Mustium solitum esse deferre, tamen de Chelidone reticuit quoad potuit, alio responsionem suam derivavit. tantus in adulescente clarissimo ac principe iuventutis pudor fuit ut aliquam diu, cum a me premeretur, omnia potius responderet quam Chelidonem nominaret; primo necessarios istius ad eum adlegatos esse dicebat, deinde aliquando coactus[*](actus p al.) Chelidonem nominavit.

non te pudet, Verres, eius mulieris arbitratu gessisse praeturam quam L. Domitius ab se nominari vix sibi honestum esse arbitrabatur? reiecti a Chelidone capiunt consilium necessarium, ut suscipiant ipsi negotium. cum Habonio tutore, quod erat vix HS quadraginta milium, transigunt HS ducentis milibus. defert[*](defert p: refert bd) ad istum rem Habonius: ut sibi videatur[*](videatur coni. Ernesti: videbatur p codd.), satis grandem pecuniam et satis impudentem esse. iste, qui aliquanto plus cogitasset, male accipit[*](accepit pb) verbis Habonium, negat eum sibi illa decisione satis facere posse; ne multa, locaturum se esse confirmat.