De Libero Arbitrio

<Frage.> Zu dem aber über die Materie will ich zurückkehren, und bitte Dich ebenso, über sie die Verhandlung zu beenden, und welche Ursache dessen ist, daß sie nun ist, da sie früher nicht war, zeige mir deutlich. Denn wenn die Materie nicht mit Gott war, warum fing Gott an, das Sein der Welt zu schaffen?

<Antw.> Den Grund nun des Willens Gottes zu geben, scheint mir für den Menschen unmöglich und überflüssig zu sein, da nicht einmal unserer Nächsten Sinn jemand aussagen kann. Da aber der Herr des Alls eine solche Frucht der Menschenliebe erzeigt hat, daß er auch einigen seines Sinnes Zeugnisse eingesät hat, so bekenne ich das offen, was ich zu wissen meine.

Φημὶ τοιγαροῦν πολλὰς ὑποθέσεις ὑπάρχειν τῷ θεῷ, καθ᾿ ἃς δημιουργεῖν αὐτὸν ἔδει· πρῶτον μὲν τῆς τέχνης ἐπιστήμην, ἣν ἀργεῖν μὲν οὐκ ἐχρῆν, ἡττωμένου τοῦ δύνασθαι ποιεῖν ταῦτα ἅπερ ἠπίστατο· ὕστερον δὲ καὶ τὸ τῇ φύσει ἀγαθὸν ὑπάρχειν αὐτῷ, ὅπερ ἀνωφελὲς μένειν οὐκ ἐδόκει· πολλὰ δὲ καὶ τούτοις ὅμοις προσῆν τῷ θεῷ, δι᾿ ἅπερ κόσμου γένεσιν ἤρξατο ποιεῖν.

ὥσπερ γὰρ εἴ τις ἐπιστήμην ἔχων ἢ μουσικῆς ἢ αὖ πάλιν ἰατρικῆς ἢ τεκτονικῆς, εἰς ὅσον τοῦ ἔργου μὴ ἔχεται μηδὲ δι᾿ αὐτοῦ τὴν ἐπιστήμην δείκνυσιν, μάτην τέχνην ἔχειν δοκεῖ, μήτε αὐτὸς ἀπολαύων ὧν ἐπίσταται, μήτε ἑτέροις γνῶσιν παρέχων τούτων τῶν ἔργων, καὶ τὸ ἐντεῦθεν ὅμοιος τῷ μηδὲ τὴν ἀρχὴν ἐπισταμένῳ γίνεται, μὴ οὔσης τῆς τέχνης ἐνεργοῦς (ἐκάστη γὰρ τῶν τεχνῶν διὰ τῆς ἐνεργείας τὴν δεῖξιν λαμβάνει καὶ ὡς λόγον εἰπεῖν τὴν τοῦ εἶναι σύστασιν)·

ὁμοίως δὲ πάλιν εἴ τις ἀγαθὸς ὢν μὴ ἔχοι οὓς εὐεργετῆσαι δεῖ, μάτην ἀγαθὸς εἶναι δοκεῖ (τὸ γὰρ ἀγαθὸν τῶν πρὸς ἕτερον πέφυκεν εἶναι· οὐκ ὄντων δέ τινων πρὸς οὕς ἐστιν τοῦτο, τὴν ἀρχὴν οὐδ᾿ ἀγαθὸν ἔσται, κρυπτόμενον ἐν ἐκείνῳ τῷ ἔχοντι καὶ μόνῳ γνωστὸν ὑπάρχον, διὰ τὸ τὴν ἀρχὴν μηδὲ παρεῖναιο τοὺς τούτου δεομένους· εἰ δὲ πάρεισίν τινες οὓς εὐερ- [*](S C Ezn 1 φημὶ] C in C Bl. 146v, 5 (Holl 196). Lemma ἐκ τοῦ αὐτοῦ (folgt auf De autex. 12, 9); Ezn III, 678ff 2f ἣν . . μὲν < Εzn 3 δύνασθαι] δυνατοῦ od. δυναμένου S | ἅπερ ἠπίστατο: »deren Ergründung er in sich hatte durch das vorgefaßte Wissen« Ezn 4 ὑπάρχον S 6 ὥσπερ γὰρ εἰ] εἰ γὰρ S 7 ἔχων] »gewisser Dinge« + Ezn | αὖ πάλιν < S | εἰς ὅσον — δι᾿ αὐτοῦ Ζ. 8: »aber in Wirklichkeit« Ezn 7f τὸ ἔργον μὴ dělanie <ne> S 8 μήτε C | τὴν: »seine« S 9 ὦν S 32v | ἑτέροις] iněm: iněch děles (ἑτέρων ἔργον) S 10 τούτων τ. ἔργων: »der Kunst« Ezn | καὶ τὸ — σύστασιν Ζ. 13 < Εzn | ὁμοίως τῷ C, ὁμοίῳ vielleicht S (ὅμοις takŭžde: ἐκείνῳ tomuže S) 11 τῶν τεχωῶν chytrostij: chytrostj S a, chytrosti S b 13 λόγος C | εἶναι S: ὁμοίου C 14 ἀγαθὸς u. τὸ ἀγαθὸν Z. 15: »wohltätig« u. »Wohltätigkeit« Ezn | εὐεργ. δεῖ: εὐεργετεῖν S | μάτην ἐγ. εἶναι δ.: »wen wäre die Wohltätigkeit nützlich« Ezn 15 τῶν πρ. ἕτ.: »wenn andere von ihr genießen« Ezn | πέφ. εἶναι] λεγομένων ἐστίν od. λεγομ. πεφ. εἶναι S | δὲ — τοῦτο Z. 16: »welche Genuß habem von der Wohltätigkeit« Ezn 16 ἐστιν C S: ἔσται Md | τὴν ἀρχὴν — δυναμένων S. 204, 3: »was wäre da für ein Nutzen von der Wohltätigkeit« Ezn 17 ἔχοντι καὶ μόνῳ] wohl besser ἔχοντι καὶ μόνῳ, μὴ mit S | διὰ τὸ] τῷ oder τὸ S 18 μηδὲ < S | πάρεισιν Md: παρῶσιν C; »forte ἂν (ἢν) δὲ παρῶσιν« Md)

τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ περὶ τοῦ θεοῦ σκοπεῖν χρή, ὅτι πάσης τέχνης τῆν ἐπιστήμην ἔχων, εἰ μηδὲν ἐδημιούργησεν, μάτην ἐδόκει τὴν ἐπιστήμην ἔχειν, μὴ ὄντων τινῶν οἷς κἂν ὅτι ἐπιστήμων <τις> ὑπῆρχεν δεικνύναι δυνηθείη. διὰ τοῦτο τὸ ἔργον πεποιηκέναι <αὐτὸν> λέγω, τὴν τέχνην αὐτοῦ ἐν αὐτοῖς τοῖς ἔργοις ἐπιδεῖξαι προαιρούμενον· οὐ γὰρ ἤρκει ἡ ἐπιστήμη μόνη, ἄνευ τῶν ἐν οἷς ὑπάρχειν ἔδει, τῷ θεῷ. ἄχρηστον γὰρ αὐτῷ, μᾶλλον δὲ ἀργὸν τὸ τοιοῦτον μένειν ἐφαίντο· ἥ τε δύναμις οὐκ ἐνεργοῦσα οὐκ ἂν εὔχρηστος εἴη τῷ κεκτημένῳ, καὶ ἀγαθὸς ὤν, οὐκ ἀπέλαυεν τῆς ἀγαθοσύνης αὐτοῦ, τοὺς δεομένους αὐτῆς οὐκ ἔχων.

διόπερ ἀγαθὸς ὢν ἐδημιούργησεν καὶ τὰ οὐκ ὄντα πεποίηκεν, διὰ τούτου καὶ πρώτου τὴν ἀγαθοσύνην αὐτοῦ δεῖξαι προαιρούμενος (τουτὶ γὰρ ὑπερβαλλούσης φύσεως ἔστιν ἀγαθῆς τὸ εἶναι παρασχεῖν τοῖς οὐκ οὖσιν ποτέ)· ἔπειτα δὲ καὶ διὰ τῆς τῶν κρειττόνων ὑποσχέσεως, ἃ δὴ τοῖς πρὸς αὐτοῦ γενομένοις ἐπηγγείλατο· οὐ γὰρ τὸ εἶναι [*](15 Plato Tim. 29 E S C Ezn 1 μὲν w. e. sch. < S | πρῶτον < S 2 τὸ C 147: καὶ S | τοιαύτ. εἶναι φύσεως S 3 δὴ Md Kl: δὲ C S 4 περὶ — ὅτι: »Gott« Ezn 5 μηδὲν: »nicht die Geschöpfe« Ezn | ἐδόκει S 33 6 οἷς — δυνηθείη: »welche von seiner Kunst hervorkamen« Ezn | ἂν Md: κἂν C S, viell. καὶ ἂν | τις + S | δείκνυσθαι < C 7 διὰ — ἔχων Ζ. 12: »Ja es würde auch nicht seine Wohltat als Wohltat sich zeigen, wenn er nicht die Geschöpfe erschaffen hätte, die von der Wohltätigkeit genießen würden« Ezn | διὰ τοῦτο S: ἢ C | αὐτὸν nach πεποι. + S | τὴν τέχνην αὐτοῦ < S 7f ἐν αὐτοῖς τ. ἔργ.: ἐν τ. ἔργ. αὐτοῦ S 8 καὶ ἐπιδεῖξαι S 9 αὐτὴν ὑπάρχειν S | γὰρ] ἐπ᾿ las schwerl. S; »u« ἐπ᾿ st. »bo« γὰρ in S 10 ἤ τε Md, w. e. sch. auch S: εἴτε C 11 εἴη od. ἦν ohne ἂν Md: ἦ C | καὶ] wohl καίτοιγε od. ἀλλ᾿ οὖν καὶ (no ubo i) S 13 διόπερ — προαιρούμενος Ζ. 14 < Ezn | vor ἐδημ. »Daß aus Nichtseiendem die Welt« mit roter Schrift S | ἐδημ. — ὄντα] »schuf er u. machte das Nichtseiende« sŭzda i ne suštaa (»machte er das Seiende der Schöpfung« sŭzdania suštaa sŭtvori S) 14 πρώτου Md: πρὸ τοῦ C, πρὸ τῆς δείξεως od. πρὸ τοῦ . . δεῖξαι (drevle pokazanija) S 15 τουτὶ — ἐπηγγείλατο Ζ. 17: »Αber er ist so wohltätig« Ezn | τουτὶ] τοῦτο w. e. sch. S 17 δὴ <viell. S | γὰρ: »daß er« Ezn | τ. κρειττόνων: »des Guten« Ezn)

πρὸς δὲ τούτοςι, εἰ μὴ κόσμου γένεσιν ἐποίησεν ὁ θεός, τὴν ἀρχὴν ὅτι ἐστὶν θεός, ἀγνωστος ἦν, οὐκ ὄντων τῶν γινώσκειν <αὐτὸν> δυναμένων· ὅθεν καὶ εἰς γνῶσιν ἑαυτοῦ τισιν προάγειν βουλόμενος, καὶ ὅτι ἔστιν δεῖξαι θέλων, ἐδημιούργησεν, ἐν ᾧ γνωστὸν παρασχεῖν ἑαυτόν . . . τὸ μὲν οὖν λοιπὸν τοῦ κόσμου σύστημα διὰ τὸν ἄνθρωπον γεγονέναι φημί, πρὸς ὑπηρεσίαν τῶν ἀναγκαίων αὐτῷ, <τὸν δὲ ἄνθρωπον δι᾿ αὐτὸν τὸν θεόν,> ὅπως δοξάζῃ τὸν δεσπότην, <καὶ> ὅπως τὸ ἀγαθὸν εἴς τινας ἐνεργήσῃ τοῦ θεοῦ.

ἐγὼ δὲ καὶ πρὶν δημιουργὸν γενέσθαι τὸν θεὸν τοῦ κόσμου τοῦδε, ἐφ᾿ οἷς ἔμελλεν ποιεῖν τέρπεσθαι <αὐτὸν> λέγω· οὐδὲ γὰρ ἤργει οὐδέποτε, τῷ λογισμῷ ἀνατυπούμενος ἐν ἑαυτῷ τὸ κάλλος αὐτοῦ τῆς τέχνης· διὰ τοῦτο δὲ αὐτῷ μηδέποτε τὴν ἐπιστήμην ἄχρηστον παρεῖναι λέγω, τὸ ἔργον αὐτῆς ἄνωθεν τῇ δυνάμει φ΄΄εροντος· ἀλλὰ μὴν οὐδὲ μάτην πρότερον αὐτὸν ἀγαθὸν εἶναι λέγω —, durch Denken des Vielen schon vor der Schöpfung Gutes schaffend. Nicht aber wollte er, daß nur bis zum Beschluß allein dieses in ihm sei, aber nicht zur Tat werde der Beschluß. Denn nicht vollkommen, meinte er, wäre dies. Dazu aber blieben verborgen solche [*](S C Ezn 1 οὕτως — ἔχων Z. 3 < Ezn 2f ὅτι καὶ S 3 φαίνεται S 33v 4 τὴν ἀρχὴν verb. S durch die Interpunktion mit dem Vorhergehenden: > Ezn 5 αὐτὸν + S (nicht auch Ezn) 7 ἐν ᾧ] ὡς od. ὥστε S | ἑαυτόν] »so dessen und seiner eigenen Natur zu genießen im Stande« + S; »damit sie von seiner Wohltätigkeit genössen« + Ezn | τὸ — σύστημα Z. 8: »Und die Bedürfnisse der Welt« Ezn 8f τοῦ ἀνθρώπου ὑπηρεσίαν γεγονέναι φημί S 8 τὸν C 147v | γεγ. φημί: »hat er gemacht« Ezn 9 τὸν δὲ — θεόν Ζ. 10 + S »und den Menschen zu seinem Ruhme« + Ezn 10 καὶ vor ὅπως + S Ezn | ὅπως — θεοῦ Ζ. 11 »die Wohltätigkeit erkenne« Ezn 11 ἐγὼ — λέγω Ζ. 13 < Εzn 12 τοῦ κόσμου τοῦδε < S | αὐτὸν] nach τέρπεσθαι + S 13 οὐδὲ γὰρ] οὐ γὰρ schwerl. S | ἤργει: »Gott« + Ezn 14 τὸ — τέχνης: »was er erschaffen werde« Ezn | διὰ τοῦτο — schaffend« Z. 18 < Ezn 15 αὐτῆς C: αὐτοῦ S 16 φέροντος] ἔχοντος viell. S | ἀλλὰ — πρότερον: οὐδὲ μὴν μάτην· ὕστερον δὲ S 17 »durch Denken — haben konnte S. 206, 3 < C | »der Schöpfung« S 34 18 »Nicht aber — wäre dies« Z. 20: «Und wied es nicht geziemend war, nur im Willen u. in den Gedanken das Können zu haben« Ezn 20 »Dazu — seiner Kunst« S. 206, 1 < Ezn)

Μηδὲν τοιγαροῦν, ἄνθρωπε, αὐτοσύστατον εἶναι λέγε <σὺν> τῷ θεῷ μηδὲ τὸ μέγιστον αὐτοῦ τῆς δυνάμεως περιαιρεῖσθαι θέλε· πᾶσιν τὸ εἶναι αὐτὸς παρέσχεν, οὐκ οὖσιν πρότερον, οὐδὲ τὴν σύστασιν ἀνάρχως ἔχουσιν. τί τεχνίτην μόνον θέλεις εἶναι τὸν θεόν; τί τὴν δωρεὰν αὐτοῦ παριτῇ, ὡς τέχνην καὶ μόνην τῇ ὕλῃ χαρισάμενον, οὐχὶ δὲ καὶ τὴν τοῦ εἶναι σύστασιν;

οὐκ ἦν σύγχρονόν τι τῷ θεῷ· οὐδὲ ποθὲν ταῦτα λαβὼν ἐδημιο΄τργησεν αὐτός· οὐδὲ τὸν νῦν ἄνθρωπον πρότερον ἐμιμήσατο· κρείττων αὐτός ἐστιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως· οὐ σχημάτων μόνον γέγονεν ποιητής, οὐδὲ τὴν οὖσαν αὐτῷ <οὐσίαν> εἰς οὐσίαν συνεκέρασεν· αὐτὸς <γάρ>ἐστιν καὶ τῶν οὐσιῶν <πασῶν> δημιουργός.—Dies sagen muß der Mensch. Solcher Erklärungen werde Erzähler. So preise Gott, wie er selbest es will. Denn nicht will ich Hörer sein ungöttlicher Erklärungen.