Panarion (Adversus Haereses)

22. Κατηγοροῦσι δὲ οἱ αὐτοὶ πάλιν τοῦ ἁγίου εὐαγγελιστοῦ, μᾶλλον δὲ αὐτοῦ τοῦ εὐαγγελίου, ὅτι, φησίν, ὁ Ἰωάννης ἔφη δύο Πάσχα τὸν σωτῆρα πεποιηκέναι ἐν περιόδῳ ἐνιαυτῶν δύο, οἱ δὲ ἄλλοι εὐαγγελισταὶ περὶ ἑνὸς Πάσχα διηγοῦνται.

καὶ οὐκ ἴσασιν οἱ ἰδιῶται ὅτι οὐ μόνον δύο Πάσχα ὁμολογεῖ τὰ εὐαγγέλια, ὡς πανταχόθεν ἐδείξαμεν, ἀλλὰ δύο μὲν πρῶτα λέγει καὶ αὐτὸ δὲ ἐν ᾧ πέπονθεν ὁ [*](3 vgl. Joh. 5, 16 — 5 Joh. 5, 18 — 9 Joh. 6, 1—4 — 15 Matth. 4, 12f — 21 die zwei Passah: Joh 2, 13ff u. 11, 55ff — 23ff Es ist beachtenswert, daß Epiph. in der Berechnung der Lehrtätigkeit Jesu (3 Passah = 2 ¼ Jahre) mit Africanus (vgl. Ed. Schwartz Abh. Gött. Ges. 1895 S. 28ff) gegen Eusebius (3 ½ Jahre dem. ev. VIII 2, 108; S. 387, 17ff Heikel) zusammengeht, während er mit Eusebius gegen Aficanus den Tod Christi ins 18. Jahr des Tiberius setzt, vgl. unten S. 292, 15 u. Eusebius-Hieronymus Christi S. 174, 14ff Helm) [*](M U (von κατηγοροῦσι Z. 20 an)) [*](1 προβατικῆς am Rand nachgetragen M 9 [φασίν] * 13 <ἐγγὺς> * 21 αὐτοῦ τοῦ] τοῦ αὐτοῦ U | περὶ δύο πάσχων U 22 πεποιηκότα U | ἐν περιόδῳ — δύο < U 23 πάσχα ἑνὸς U | διηγοῦνται < U | οἴδασιν U 24f ὡς πανταχόθεν ἐδείξαμεν < U)

Γεννᾶται μὲν γὰρ ὁ σωτὴρ τεσσαρακοστῷ δευτέρῳ ἔτει Αὐγούστου βασιλέως τῶν ῾Ρωμαίων ἐν ὑπατείᾳ τοῦ αὐτοῦ Ὀκταυίου Αὐγούστου τὸ τρισκαιδέκατον καὶ Σιλανοῦ, ὡς ἔχει τὰ παρὰ ῾Ρωμαίοις ὑπατάρια.

κεῖται γὰρ ἐν αὐτοῖς οὕτως· »τούτων ὑπατευόντων, φημὶ πρὸ ὀκτὼ εἰδῶν Ἰανουαρίων μετὰ δεκατρεῖς ἡμέρας τῆς χειμερινῆς τροπῆς καὶ τῆς τοῦ φωτὸς καὶ ἡμέρας προσθήκης.«

ταύτην δὲ τὴν ἡμέραν ἑορτάζουσιν Ἕλληνες, φημὶ δὲ οἱ εἰδωλολάτραι, τῇ πρὸ ὀκτὼ καλανδῶν Ἰανουαρίων, τῇ παρὰ ῾Ρωμαίοις καλουμένῃ Σατουρνάλια, παρ᾿ Αἰγυπτίοις δὲ Κρόνια, παρὰ Ἀλεξανδρεῦσι δὲ Κικέλλια.

τῇ γὰρ πρὸ ὀκτὼ καλανδῶν Ἰανουαρίων τοῦτο τὸ τμῆμα γίνεται, ὅ ἐστι τροπή, καὶ ἄρχεται αὔξειν ἡ ἡμέρα τοῦ φωτὸς λαμβάνοντος τὴν προσθήκην, πληροῖ δὲ δεκατριῶν ἡμερῶν ἀριθμὸν εἰς τὴν πρὸ ὀκτὼ εἰδὼν Ἰανουαρίων, ἕως ἡμέρας τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως προστιθεμένου τριακοστοῦ ὥρας ἑκάστῃ ἡμέρᾳ·

ὡς καὶ ὁ παρὰ τοῖς Σύροις σοφὸς Ἐφραΐμ ἐμαρτύρησε τούτῳ τῷ λόγῳ ἐν ταῖς αὐτῦ ἐξηγήσεσι λέγων ὅτι »οὕτως γὰρ ᾠκονομήθη ἡ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ [*](4 ff vgl. Unten § 18 u. c. 24, 1ff; S. 292, 20ff, dazu Ancoratus c. 60, 3; 171 6f Panarion haer. 78, 10, 1 de mens. Ac pond. 13; S. 165, 8f Lagarde — 7 ff über die von Epiph. Benutzte Konsulsliste vgl. Unten zu c. 22, 24; S. 290, 5. In den Nebenzeugen ist jedoch unser Eintrag bereits auf den 25. Dez. (desselben Jahres!) geschoben, vgl. Consularia Constant. MG auct. Antique. IX 218 his consulibus (sc. Octaviano XIII et Silano) natus est Christus die VIII kal. Jan. — 13 die Κικέλλια sonst nur noch im Canopusdekret Ditteberger syll.2 56, 64 erwähnt; dort aber in den Choiak, genauer vor den περίπλους τοῦ Ὀσείριος am 29. Choiak, Verlegt — 20 ff die Schrift selbst ist nicht erhalten, vgl. Jedoch Ephrem Syrus hymn. 1 in Epiph. Strophe 11; I 10 Lamy: der Leuchtende (d. h. die Sonne) siegte und zeichnete das Geheimnis ab durch die Stufen, die er emporstieg. Zuölt) [*](M U (bis Z. 3)) [*](1 ἄλλο πάσχα ὡς εἶναι < U 1—3 ἀπὸ τοῦ χρόνου — ἕως τοῦ σταυροῦ] τῶν ἐν τῷ κηούγματι πεποαγματευμένων· εὐθὺς γὰρ ἀπὸ τοῦ Ἰορδάνου ὡς ὁ Λουκᾶς φησὶν ἦν ὁ Ἰησοῦς ἀρχόμενος εἶναι ὡς ἐτῶν τριάκοντα· ὢν υἱὸς ὡς ἐνομίζετο τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Ἰωσὴφ καὶ ἐπὶ τὰ ἀνωτέρω· γεννᾶται μὲν γὰρ ὁ σωτὴρ κτἑ folgt. S. 288, 19 ff U 9 am Rand Ἰαννουαρίω ςݲ Μ 9 f am Rand δεκεμβρίου κݲεݲ Μ 12 Ἰαννουαρίων Μ | τῇ . . . καλουμένῃ Σατουρνάλια *] τὴν . . . καλουμένην Σατουρναλίαν Μ 14 Ἰαννουαρίων Μ)

πόσα τε ἄλλα εἰς τῆν τούτου τοῦ λόγου ὑπόθεσίν τε καὶ μαρτυρίαν, φημὶ δὲ τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως. Γέγονέν τε καὶ γίνεται. Καὶ γὰρ καὶ μέρος τι τῆς ἀληθείας ἀναγκαζόμενοι ὁμολοεῖν οἱ τῆς τῶν εἰδώλων θρῃσκείας ἀρχηγέται καὶ ἀπατηλποὶ εἰς τὸ ἐξαπατῆσαι τοὺς πεισθέντας αὐτοῖς εἰδωλολάτρας ἐν πολλοῖς τόποις ἑορτὴν μεγίστην ἄγουσιν ἐν αὐτῇ τῇ νυκτὶ τῶν Ἐπιφανείων, εἰς τὸ ἐπὶ τῇ πλάνῃ ἐλπίσαντας μὴ ζητεῖν τὴν ἀλήθειαν.

πρῶτον μὲν ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ἐν τῷ Κορείῳ <οὕ>τω καλουμένῳ· ναὸς δέ ἐστι μέγιστος τουτέστιν τὸ τέμενος τῆς Κόρης.

ὅλην γὰρ τὴν νύκτα ἀγρυπνήσαντες ἐν ᾄσμασί τισι καὶ αὐλοῖς τῷ εἰδώλῳ ᾄδοντες καὶ παννυχίδα διατελέσαντες μετὰ τὴν τῶν ἀλεκτρυόνων κλαγγὴν κατέρχονται λαμπαδηφόροι εἰς σηκόν τινα ὑπόγαιον καὶ ἀναφέρουσι φόανόν τι ξύλιονον <ἐν> φορείῳ καθεζόμενον γυμνόν, ἔχον σφραγῖδά τινα σταυροῦ ἐπὶ τοῦ μετώπου διάχρυσον καὶ ἐπὶ ταῖς ἑκατέραις χερσὶν ἄλλας δύο τοιαύτας σφραγῖδας καὶ ἐπ᾿ αὐτοῖς τοῖς δυσὶ γονάτοις [*](Μ) [*](1 παρουσία + <τουτέστιν>? * | εἴτουν Dindorf] ἤτουν M 2 f ἐπὶ δέκα Τριῶν ἡμερῶν διαστήματι *] ἐπὶ δέκα τριςὶν ἡμέραις διαστήματος Μ 5 <τὸν> * 9 θρησκίας Μ 11 εἰς τὸ + <αὐτοὺς>? * 13 Κορίω Μ | <οὕ>τω *] τῶ Μ 18 <ἐν> * | φορίω Μ | ἔχον Dind.] ἔχων Μ)

τοῦτο δὲ καὶ ἐν Πέτρᾳ τῇ πόλει (μητρόπολις δὲ ἐστι τῆς Ἀραβίας, ἥτις ἐστὶν Ἐδὼμ ἡ ἐν ταῖς γραφαῖς γεγραμμένη) ἐν τῷ ἐκεῖσε εἰδωλείῳ οὕτως γίνεται, καὶ Ἀραβικῇ διαλέκτῳ ἐξυμνοῦσι τὴν παρθένον, καλοῦντες αὐτὴν Ἀραβιστὶ Χααμοῦ τουτέστιν Κόρην [*](6 f zu Αἰὼν vgl. Die Abbildung des Phönix mit der Beischrift Αἰὼν auf Alexandrinischen Münzen des Antoninus Pius (Catalogue of Greek Coins in the British Museum, Alexandria Pl. XXVI 1004) Suidas s. v. Ἡραΐσκος Ι 872 Bernhardi τὸ ἄρρητον ἄγαλμα τοῦ Αἰῶνος ὑπὸ τοῦ θεοῦ κατεχόμενον, ὃν Ἀλεξανδρεῖς ἐτίμησαν Οσιριν ὄντα καὶ Ἄδωνιν ὁμοῦ Lydus de mens. IV 2; S. 64, 6 ff Wünsch Λογγῖνος δὲ Αἰωνάριον αὐτὸν (den janus) ἑρμηνεῦσαι βιάζεται ὡσεὶ τοῦ Αἰῶνος πατέρα . . . ὅθεν ὁ Μεσσαλᾶς τοῦτον εἶναι τὸν Αἰῶνα νομίζει. καὶ γὰρ τῆς πέμπτης τοῦ μηνὸς τούτου ἑορτὴν Αἰῶνος ἐπετέλουν οἱ πάλαι, auch Hippolyt refut. V 8, 40; S. 96, 14 ff Wendland ὁ ἱεροφάντης . . . ἐν Ἐλευσῖνι . . . τελῶν τὰ μεγάλα καὶ ἄρρητα μυ6στήρια βοᾷ καὶ κέκραγε λέγων· ἱερὸν ἔτεκε πότνια κοῦρον, Βριμὼ Βριμόν, τουτέστιν ἐσχυρὰ ἰσχυρόν und 45; S. 97, 17 ff αὕτη γὰρ ἐστιν ἡ παρθένος, ἡ ἐν γαστρὶ ἔχουσα καὶ συλλαμβάνουσα καὶ τίκτουσα υἱόν, οὐ ψυχικὸν οὐ σωματικὸν ἀλλὰ μακάριον Αἰῶνα Αἰώωνν u. die von Weinreich a. a. O. S. 174 behandelte Inschrift aus Eleusis — 8 ff vgl. Cosmas in carm. Greg. Naz. Mign e 38,464 (=school. Bodilej. Lobeck Aglaophamus II 1227) Ταύτην ἦγον (+ ἐτήσιον schol. Bod.) ἔκπαλαι δὲ τὴν ἡμέραν ἑορτὴν Ἕλληνες καθ᾿ ἣν (+ ἐτέχθη Χριστὸν ἡμέραν αὐξίφωτον καλοῦντες). ἐτελοῦντο (+ δὲ aschol. Bod.) κατὰ τὸ Μεσονύκτιον ἐν [ἐν < schol. Bod.] ἀδύτοις τισὶν ὑπεισερχόμενοι, ὅθεν ἐξιόντες ἔκραζον· ἡ Παρθένος ἔτεκεν (τέτοκεν schol. Bod.), αὔξει φῶς. ταύτην Ἐπιφάνιος ὁ μέγας τῆς Κυπρίων ἱερεύς φησι τὴν ἑορτὴν καὶ Σαρρακηνοὺς ἄγειν τῇ παρ᾿ αὐτῶν σεβομένῃ Dauu J. H. Mordtmann, Zeitschr. deutsch-morg. Ges. 1875 S. 99 ff Wellhausen, Skizzen und Vorarb. 3, 45 ff Dalman, Petra I 49 ff Cumont, Comptes rend. De l᾿acad. Des inscr. Et b. l. 1911. S. 292 ff R. Eisler, Philologus 1909 S. 18 ff u. Arch. f. Rel. W. 1912 S. 628 (doch ist zu betonen, daß Epiphanius — ob mit Recht oder Unrecht — hier nicht den 25. Dez., sondern den 6. Januar meint). — 7 ff vgl. Auch Panarion haer. 55, 1, 9 (Verhrung des Moses in Petra) — 10 f Χααμοῦ ist richtig Und nicht in Χααβοῦ zu ändern; B. Moritz (der Sinaikult in heidnischer Zeit Abh. Gött. Ges. 1916 s. 18) hat (??) als (allerdings männlichen!) Personennamen auf zahlreichen Inschriften nachgewiesen; zur Sache vgl. Joh. Damasc. De haeres. c. 101; Migne 94, 764 A/B oὗτοι μὲν οὗν (sc. οἱ Σαρακηνοὶ) εἰδωλολατρήσαντες καὶπροσκυνήσαντες τῷ ἑωσφόρῳ ἄστρῳ καὶ τῇ Ἀφροδίτῃ δὴ καὶ Χαβὰρ τῇ ἑαυτῶν ἐπωνόμασαν γλώσσῃ, ὅπερ σημαίνει μεγάλη Bartholomäus Edess. Condut. Agar. Migne 104, 1385C ὃν οἱ Ἄραβες δοκιμάζετε, <ὃν> τὸ ἑωσφόρον ἄστρον, Ζεβὼ Ἀφροδίτη Κρόνον καὶ Χαμὰρ λέγετε. — Die Übersetzung das Wort mit ,,der von Schara“, anders = DῠŠar-ra, sumerisch = Allbesieger O. Schröder, Zeitschr. F. Assyr. XXX S. 284 ff) [*](M) [*](1 [τὰς] *)

ἐκ πολλῶν δὲ ἠναγκάσθημεν παραστῆσαι διὰ τοὺς ἀπειθοῦντας ὅτι τὰ Ἐπιφάνεια καλῶς εἴρηται ἡ ἔνσαρκος γέννησις τοῦ σωτῆρος ἡ ἐν Βηθλεὲμ γενομένη, ὀγδόῃ ὥρᾳ γεννηθέντος αὐτοῦ καὶ ἐπιφανέντος τοῖς ποιμέσι καὶ τῷ κόσμῳ διὰ τῆς τῶν ἀγέλων μαρτυρίας·

ἐπεφάνη δὲ καὶ τῇ Μαρίᾳ καὶ τῷ Ἰωσήφ. ἐν ἐκείνῃ δὲ τῇ ὥρᾳ καὶ ὁ ἀστὴρ ἐφάνη ἐν τῇ ἀντολῇ τοῖς μάγοις πρὸς δύο ἐτῶν τῆς αὐτῶν εἰς Ἱερουσαλὴμ καὶ Βηθλεὲμ ἀφίξεως, ὅτε καὶ ἀκριβῶς ὁ Ἡρῴδης ἐπυνθάνετο <παρ᾿> αὐτῶν τῶν μάγων τὸν χρόνον τοῦ φανέντος ἀστέρος καὶ ἤκουσε παρ᾿ αὐτῶν ὅτι ἀπὸ διετοῦς καὶ κατωτέρω, ἃ καὶ αὐτὸ τὸ ῥῆμα ῶν Ἐπιφανείων ἐποιεῖτο τὴν ἐπωνυμίαν ἐκ τοῦ τὸν Ἡρῴδην λέγειν »τοῦ φανέντος ἀστέρος«.

διὰ τῶν μὲν λεγόντων ὅτι »ποῦ ἐστιν ὁ βασιλεὺς ὁ τεχθεὶς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ«, ὁ Ἡρῴδης οὐ περὶ ψιλοῦ ὀνόματος ἀνθρώπου βασιλέως τὸ πρᾶγμα ἐσκόπησε.

διανοηθεις γὰρ τὸ πρᾶγμα καὶ θαυμάσας ὅτι πολλοὶ βασιλεῖς ἐγεννήθησαν ἐν Ἱερουσαλήμ, πρῶτος Σαοὺλ ἐκ φυλῆς Βενιαμίν, δεύτερος Δαυὶδ ἐκ φυλῆς Ἰούδα καὶ τούτου υἱὸς Σολομῶν, υἱὸς δὲ τοῦ Σολομῶντος ῾Ροβοὰμ καὶ τούτου υἱοὶ κατὰ διαδοχήν, καὶ οὐδέποτε ἐπὶ ἑνὶ τούτων γεννηθέντι ἀστὴρ ἐφάνη οὐδὲ ἔλευσις μάγων ἐγένετο ἐπὶ τὸ ἐλθεῖν καὶ προσκυνῆσαι τὸν γεννηθέντα βασιλέα ἀλλ᾿ ἢ τότε μόνον, — ὅθεν τοῦτο σκεψάμενος [τις] καὶ τὴν διά- [*](2 zu Elusa vgl. Hieronymus vita Hil. c. 25; Migne 23,41 B vadens (Hilarion) In desertum Cades . . . pervenit Elusam eo forte die, quo anniversaria solemnitaw omnem Oppidi populum in templum Veneris congregaverat. Colunt autem illam ob Luciferum, Cuius cultui Saracenorum nation dedita est — 10 vgl. Matth. 2, 7 — 15 Natth. 2,2) [*](M ) [*](1 ἤτουν Μ 4 ἠναγκάσθημεν + <τοῦτο>? * 6 ἡ *] τῆς Μ | γενομένη Dind.] γενομένης Μ 11 <παρ᾿> * 19 ἐγεννήθησαν] wohl nicht in ἐγενήθησαν zu Ändern 20 f Σαλομῶν u. Σαλομῶντος Μ 24 [τις] *)

διὸ οὐκέτι περὶ βασιλέως ἠρώτα ἐπιγείου ἢ ἀνθρώπου, ἀλλὰ περὶ Χριστοῦ, λέγων τοῖς γραμματεῦσι καὶ ἱερεῦσι »ποῦ ὁ Χριστὸς γεννᾶται;« καὶ ἤκουσε παρ᾿ αὐτῶν »ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας«· καὶ παρὰ μὲν τούτων ἐρωτήσας τὸν τόπον ἔγων, παρὰ δὲ τῶν μάγων τὸν χρόνον.

καὶ γὰρ καὶ αὐτοὶ οἱ μάγοι μετὰ διετίαν ἐν αὐτῇ τῇ ἡμέρᾳ τῶν Ἐπιφανείων εἰς Βηθλεὲμ ἐγένοντο καὶ τὰ δῶρα προσήνεγκαν, [καὶ] τὴν σμύρναν καὶ τὸν χρυσὸ καὶ τὸν λίβανον. ἐν αὐτῇ γὰρ τῇ ἡμέρᾳ τῶν Ἐπιφανείων αἱ ἀρχαὶ γεγόνασι πολλῶν [πραγμάτων] σημείων τῆς ἐπιφανείας.

αὕτη δὲ ἦν ἡ ἡμέρα, ὡς ἄνω προεῖπον καὶ πολλάκις ἀναγκάζομαι λέγειν, ἐν ὑπατείᾳ Ὀκταυίου Αὐγούστου τὸ τρισκαιδέκατον καὶ Σιλανοῦ τῇ πρὸ ἀκτὼ εἰδῶν Ἰανουαρίων, μετὰ δεκατρεῖς ἡμέρας τῆς τοῦ φωτὸς καὶ ἡμέρας αὐξήσεως, ἥτις ἐστὶν ἀπὸ τῆς τροπῆς τῆς χειμερινῆς τουτέστιν ἀπὸ τῆς πρὸ ὀκτὼ καλανδῶν Ἰανουαρίων ἕως αὐτῆς τῆς γενεθλίου καῖ Ἐπιφανείων ἡμέρας διὰ τὸν προδηλωθέντα τύπον, αὐτοῦ τοῦ σωτῆρος καὶ τῶν δώδεκα αὐτοῦ μαθητῶν τὸν τρισκαι8δέκατον ἀριθμὸν πληρούντων.

Γεννᾶται οὖν ὁ σωτὴρ τῷ τεσσαρακοστῷ δευτέρῳ ἔτει Αὐγούστου βασιλέως τῶν ῾Ρωμαίων, ὑπατείᾳ τῇ

προγεγραμμένῃ, μετὰ εἰκοσιεννέα ἔτη τῆς Αὐγούστου | πρὸς Ἰουδαίους συναφείας· βασιλεύει δὲ Αὔγουστος δεκατρία ἔτη πρὶν ἢ τὴν Ἰουδαίαν τελείως συναφθῆναι [*](Ö 86) ῾Ρωμαίοις.

ἦν δὲ καὶ ἐξότε ἐβασίλευσεν Αὔγουστος ἐπὶ τέσσαρσιν ἔτεσιν τῆς αὐτοῦ βασιλείας πλείω ἐλάσσω φιλία μὲν ῾Ρωμαίων πρὸς Ἰουδαίους καὶ συμμαχία πεμπομένη καὶ ἐπίτροπος καθιστάμενος [*](4 Matth. 2, 4 — 5 Matth. 2, 5 — 11 ff vgl. S. 284, 4 ff u. 290, 5 ff — 20 ff Epiph. folgt hier einer eigenartigen, von Eusebius abweichenden Rechnung, Wohl der des Africanus. Das Jahr, das er für die völlige Unterwerfung der Juden Angibt, ist das Jahr 31 v. Chr. — 23—27 vgl. S. 289, 12f (auch haer. 20, 1, 5; I 225, 8 ff); gemeint ist die Zeit des Antipater) [*](M U (von Z. 20 γεννᾶται an)) [*](6 χρόνων (trotz τὸν) Μ 8 [καὶ] * 10 [πραγμάτων] * 13 Ἰαννουαρίων Μ 14 ἥτις bezieht sich auf αὐξήσεως, nicht auf ἡμέρα Z. 11 16 Ἰαννουαρίων M; am Rand τῆ κݲεݲ τοῦ δεκεμβρίου Μ 18 πληρούντων *] πληροῦντα Μ 19 οὖν] μὲν γὰρ U | τῷ < Μ 20 f ὑπατείᾳ — συναφείας] ὅπερ ἦν ῥωμαίων πρὸς ἰουδαίους συναφείας εἰκοστὸν ἔνατον ἔτος U 21 δὲ] μὲν γὰρ U 22 τρισκαιδεκα U | συναφθῆναι τελείως U 23 f ἐπὶ τέσσαρσιν ἔτεσιν] μετὰ ἔτη τέσσαρα U 24 nor τῆς + ἀπὸ Μ | vor ἐλάσσω + ἢ Μ)