Oration of Constantine

Οὐκοῦν εἴ τίς ἐστιν ἀνάζιος χρηστοῦ βίου σύνοιδέν τε ἐαυτῷ πλημμελῶς καὶ ἀτάχτως τὸν βίον βεβιωκότι, ἐὰν μετάθηται καὶ πρὸς τὸ θεῖον ἀπίδῃ τῷ τῆς ψυχῆς ὄμματι καθαρθεὶς καὶ ἀλλότριος γενόμενος τῆς πάλαι κακίστης διαίτης θεραπείας τε τυχὼν τῆς ἐκ θεοῦ, εἰς τὸν πάντα αἰῶνα ζήσεται. εὐχαριστεῖν δὲ προσήκει διὰ τοῦτο τῷ ἐκεῖνον τε σύσαντι καὶ σώζοντι πάντας θεῷ. σώζοιντο δ’ ἄν εὐμαρέστερον, εἰ μετὰ καθαρᾶς πίστεως τῆν θεραπείαν τῆς ψυχῆς δέχοιντο καὶ μὴ ἐπαμφοτερίζοιεν, ὤσπερ οἱ ποτὲ μὲν καταπιστεύοντες ἐαυτοῦς τοῖς ἰάμασι ποτὲ δὲ ἀποτρέχοντες, ἀλλὰ καρτερικῶς τε καὶ γενναίως ὑφιστάμενοι τὸ δικαιοσύνης καὶ σωφροσύνης καὶ τῶν λοιπῶν ἄκος. ἡμεῖς γοῦν κατὰ τὸ δυνατὸν ἁμιλλώμεθα τοὺς ἀμυητοῦς τῶν τοιούτων λόγων ἐλπίδος ἀγαθῆς ἐμπλῆσαι, βοηθὸν ἡμῖν πρὸς τὸ ἐπιτήδευμα προσκαλεσάμενοι τὸν θεόν· οὐδὲ γὰρ μέτριον ἔργον τὰς [*](7ff.: vgl. Lact. Divin. Instit. I, 11, 24. —10 vgl. Plat. Νοmoi 682 A. —22 vgl. Plat. Soph. Soph. 254 A u. Politeia 533 D.) [*](4 ἰδίων V, οἰκείων JMAE | 10 πάντως Ηkl, παντοίως Val., panto;iaw HSS 13 ἔχειν V | ἤ V, ἀλλ’ JMAE | 14 ὐφαρπάζειν Wil. | 17 γὰρ] δὲ ἄρα vermutete Val. | 18 ἱστοροῦντες V | 19 μὴ ψευδ. JMAE | μηδὲ J, μήτε V, < MAE| δυδσσεβῶς ΑΕ | 20 ἀνάζιος + am Rande V 2| ἐαυτῶ VJ, τῶ ΜΑΕ| 22 ἀπίδοι JAE | τὸ ὄμμα Α |23 θεραπείας — 166, 13 γίγνονται < ΜΑΕ | τυχὺν V | 24 p;anta Hkl, vgl. 167, 11, πάλαι HSS| δὲ J, δὴ V| 26 τοῦτο J, taῦta V| 30 oὖν J| τοῖς ἀμυητοῖς J | 32 ἐπικαλεσάμενοι J.)

ἡμῖν δὲ παιδεία μὲν ἡ ἐξ ἀνθρώπων οὐδεμία πώποτε συνήρατο, θεοῦ δέ ἐστιν ἄπαντα τὰ δωρή ματα, ἄσα ἐν ἥθεδι καὶ τρόποις εὐδοκιμεῖ παρὰ τοῖς νοῦν ἔχουσιν. ἔχω δὲ καὶ οἶον προβέβλημαι δηλητηρίου παντὸς ἄντικρθς, ὁπόσα τεκταίνεται ὁ πονηρός, οὑ μετρίαν ἀσπίδα τὴντὸς ἄντιχρυς, ὁπόσα τεκταίνεται ὁ πονηρός, οὐ μετρίαν ἀσπίδα τὴν γνῶσιν τῶν ἀρεσκόντων τῷ θθεῷ, ἐξ ἦς τὰ πρὸς τὸν προκείμνον λόγον χρήσιμα ἐκλεχάμενος ὑμνήσω τὸν πατέρα τῶν πάντων.

αὐτός τε συναιρόμενος τῇ τῆς καθοσιώσεως σπουδῇ πάριθι, Χριστὲ σῶτερ ἁπάντων, καὶ τὸν περὶ τῆς σῆς ἀρετῆς κατακόσμει λόγον, τὸν τρόπον τῆς σεμνολογίας ὑφηγούμενος. καὶ μηδεὶς προσδοκάτω κομψείᾳ τινὶ κεκαλλωπιδμένων ὀνομάτων τε καὶ ῥημάτων ἀκούσεσθαι· οἶδα γὰρ ἀκριβῶς τὴν ἔκλυτον καὶ πρὸς ἡδονὴν ἀπειργασμένην δημηγορίαν τοῖς εὖ φρονοῦσιν ἀπαρέσκειν, ὅταν οἱ λέγοντες κρότου μᾶλλον ἢ σώφρονος διαλέξεως ἐπιμελῶνται.

φασὶ δή τινες ἀνόητοι καὶ δυσσεβεῖς ἄνθρωποι, δικαιωθῆναι τὸν Χριστὸν ἡμῶν καὶ τὸν παραίτιον τοῦ βίου τοῖς ζῶσιν αὐτὸν τοῦ ζῆν ἐστερῆσθαι ... τοὺς ἀσεβεῖν ἅπαξ τολμήσαντας καὶ μήτε δεδιέναι μήτε ἐγκαλύπτεσθαι τὴν ἑαυτῶν πονηρίαν οὐδὲν θαυμαστόν, ἐκεῖνο δὲ πᾶσαν ὑπερβέβηκεν εὐήθειαν τὸ δοκεῖν πεπεικέναι ἑαυτοὺς ὑπ᾽ ἀνθρώπου θεὸν ἄφθαρτον βεβιάσθαι, ἢ τὴν ὠμότητα ἐπικρατῆ γεγενῆσθαι τῆς φιλανθρωπίας, μηδ᾽ ἐννοεῖν ὅτι τὸ μεγαλόψυχον καὶ [*](22 vgl. Plato Apol. 17 B.) [*](1 οὔθ’ὑπὸ] οὔτε ἀπὸ ν | 2... es fehlt wenigstens ein Subst. | γίνεται V | 4 γὰρ Wil., μὲν ΗSS | 5 δὲ] τε V | 7 ζηλῶσαι Ν!, ζηλοῦσα VJMAE| 8 κοσμικὰ Ηkl, κὸσμια HSS | τί nur in NE | ἄν τις ~ J | 10 paide;ysevw, vs auf Ras., J | 12 δε + Ηkl| 13 ἁρμόζων Will., ἁρμόζον ΗSS | συμπάντων < V | σωξρόνισμα Α | πάντων nur in V | σοι V, ὅσοι JMAE | 15 ἐπονείδιστος Α | 18 ὄντως Ν!, ὄντος VJMAE | 21 πάντων <V| 22 ὑπὸ] ἀπὸ V| 23 ὁ <J | 24 πᾱσαν —278 ἐξαμαρτεῖν < ΜΑΕ 26 oὐκ ἀπεχρήσατο V, αὐκατεχρήσατ J | ἡλίθια V, ἡλήθη J und dann + ἀπεχρήσατο J| φρονοῦσι V, ἀφρονοὺσι J | 31 καὶ ἑορτὰς <Α |33 ἑαυτῶν V, αὺτῶν JMEΑ.)

προῄρητο γὰρ ἡ τοῦ θεοῦ φιλανθρωπία ἀλικίαν μὲν ἐξαλεῖψαι κοσμιότητα δὲ καὶ δίκην ἐπᾶραι· διὸ καὶ τοῦς σοφωτάτους τῶν ἀνδρῶν συναθροίσας, καλλίστην καὶ βιωφελεστάτην διδασκαλίαν συνεστήσατο, ξηλῶσαι τοὺς ἀγαθούς τε καὶ εὐδαίμονας τὴν ἑαυτοῦ περὶ τὰ καοσμικὰ πρόνοιαν· οὖ μεὶζον ἀγαθον τί ἄν τις εἴποι, θεοῦ δικαιοσύνηυν βραβεύοντος καὶ ἐζομοιοῦντος, ἐαυτῷ τοῦς ἀξίους τῆς αὐτοῦ παιδεύσεως, ὅπως διαδοθείσης εἰς πάντας τῆς ἀγαθότητος τὸ εὐτυχεῖν τοῖς ἀνθρώποις εἰς ἄπαντα τὸν αἰῶνα περιγέηνται;

αὕτη ἐστὶν ἡ σεμνὴ νίκη, τόδ’ ἀληθὲς κράτος, τόδε μέγιστον ἔργον καὶ ἀρμόζων τῶν συμπάντων δήμων σωφρονισμός. καὶ τούτων μέν πάντων σοι τὰ νικητήρια δίδομεν εὐφημοῦτες, ὦ σῶτερ τῶν ὄλων, σὺ δ’, ὦ πονηρὰ καὶ ἐπονείδιστε βλασφημία, ψεύδεσιν ἐπαιρομένη φήμαις τε καὶ διαβοήσεσιν ἐξαπατᾷσς μὲν νέους, πείθεις δὲ μειράκια καὶ τῶν ἀνδρῶν τοὺς μειρακιώδη τινὰ τρόπον ἔχοντας, ἀπ΄΄αγουσα μὲν αὐτοὺς ἀπὸ τῆς θρησκείας τοῦ ὄντως θεοῦ, συνιστάνουσα δ’ ἀγαλμάτων πλάσματα, οἶς εὔχοιντο καὶ προσκυνοπιεν, ὤστε ἐ\ξαπατηθέντας μένειν τὰ ἐπίχειρα τῆς αὐτῶν ἀναιθησίας.

αὐτιπῶνται γὰρ τὸν τῶν ἀυαθῶν παραίτιον πάντων, Χριστόν, θεόν τε καὶ θεοῦ παῖδα. ἆρ’ οὖτος ὁ θεὸς κατ’ ἀξίαν σέβεται, παντοίας μὲν δυνάμεως ἐπείλημένος ππασαν δ’ ἀγαθότητα ὑπερκύπτων, ἐξ οὖ καὶ ὀ ἔπαινος μείζων καὶ τὸ θαῦμα ἐξαίσιον, ὅτι τῷ τῆς δυνάμεως μεγέθει πρὸς τὴν ἐκδικίαν τῆς ὕβρες οὐκ ἀπεχρήσατο, ἀλλὰ τοῖς ἀνθρώποις ἠλίθια φρανοῦσι συνέγνω, ἴδιον ἀνθρώπων τὴν μωρίαν ἡγησάμενος καὶ τὸ ἐξαμαρτεῖν, αὐτὸς δ’ ἐν τῇ οἰκείᾳ προαιρέσει μένων, οὐδοτιου τῆς ἐμφύτου φιλανθρωπίας ἐμείωσεν. ἄπιτε δή, δυσσεβεπις, (ἐρἒῖται γὰρ ὑμῖν διὰ τὴν ἀτιμώρητον ἁμαρτίαν) ἐπὶ τὰς τῶν ἱερείων σφαγὰς θοίνας τε καὶ ἐορτὰς καὶ μέθας, προσποιούμενοι μὲν θρησκείαν ἐπιτηδεύοντες δὲ ἠδονὰς καὶ ἀκολασίας, καὶ θυσίας μὲν ἐπιτελεῖν σκητόμενοι ταῖς δ’ ἐαυτῶν ἡδοναῖς δουλεύοντες. οὐ γὰρ ἴστε ἀγαθὸν οὐδὲν [*](1 οὔθ’ ὐπὸ] οὔτε ἀπὸ V | 2 . . . es fehlt wenigstens ein subst. | g;inetai V | 4 γὰρ Wil., μὲν ΗSS | 5 δὲ] τε V | 7 ζηλπωσαι Ν!, ζηλοῦσα VJMAE | 8 κασμικὰ Ηkl, κόσμια HSS | τί nur in ΝΕ | ἄν τις ~ J | 10 παιδεύσεως, ως auf Ras., J | 12 δε + Ηkl | 13 ἀρμόξων Wil., ἁρμόξον HSS| συμπάντων <V | svfr;onisma A | 14 πάντων nur in V | σοι V, 22 ὑπὸ ] ἀπὸ V | 23 ὁ <J | 24 πᾶσαν — 27 ἐξαμαρτεῖν <ΜΑΕ | 26 οὐκ ἀπεχρήσατο V, ἀφρονοῦθσι J | 31 καὶ ἐορτὰς <Α |33 ἐαυτῶν V, αὐτῶν JME, αὑτῶν Α)

ἐγὼ μὲν οὖν τὸ τοῦ θεοὺ δόγμα περὶ πῦς τῶν ἀνθρώπων βίώσεως διεξῆλθον, οὐ μὴν ἀγνοῦ, καθάπερ οἱ πολλού, οὐδὲ ἐξ εἰκασίας παιδός, ποία δὲ γέμεσος. εἴπερ εἶς μόνος ὤν θεὸς τυγχάνει, πάσης δὲ μίξεως οὖτός ἐστιν ἀλλότριος; ἀλλὰ τὴν γένεσιν διπλῆν τινα τινα νοεῖσθαι χρή, τὴν ἐξ ἀποχυήσεως τὴν συνεγνωσμένην ταύτην, ταύτην, ἐπέραν δὲ τὴν ἐζὰ ἀιδίου αἰτίας, ἦς τὸν λόγον θεοῦ προνοἴᾳ θεᾶται καὶ ἀνδρῶν ὅς ἐκείνῳ φίλος ὑπάρχει· σοφὸς γάρ τις τὴν αἰτίαν τῆς τῶν τῶν ὄλων διακοσμήσεως εἴσεται. ὅτος τοίνυν ἀναιτόυ μηδενός, προϋπάρχειν τῶν ὄντων τὴν αἰτίαν αὐτῶν ἀνάγκη. ὄντος ἄρα κόσμου καὶ τῶν ἐν αὐτῷ οὔσης τε αὐτῶν σωπηρίας, τὸν σωτῆρα τῶν πάντων προυπάρχειν ἀνάγκη· ὡς εἶναι τὸν μὲν Χριστὸν τὴν τῆς σωτηρίας αἰτίαν, τὴν δὲ σωτηρίαν τῶν ὄντων τὸ αἰτιατόν, καθάπερ αἰτία μὲν υἱοῦ ὁ πατήρ, αἰτιατὸν δ’ ὁ υἰός.

καὶ τὸ μὲν προϋπάρχειν αὐτὸν ἱκανῶς οἶμαι δεδήλωται. πῶς δ’ εἰς ἀνθρώπους καὶ γῆν κατῆλθεν; ἡ μὲν προαίρεσις τῆς καθόδου, καθὼς οἱ προφῆται προεθέσπισάν, κηδεμονία τῶν ὅλων ἐστίν· ἀνάγκη γὰρ τὸν δημιουργὸν τῶν ἔργν αὐτοῦ κήδεσθαι. ἐπεὶ δὲ δὴ σώματικοσμικῷ πλησιάζειν ἔν τε γῇ χρονίζειν ἔμελλεν, τῆς χρείας τοῦτο ἀπαιτούσης νόξην τινὰ γένεσιν ἑαυτοῦ ἐμηχανήσατο· χωρὶς γάρ τοι γάμου σύλληψις, καὶ ἁγνῆς παρθενίας εἰλείθυια καὶ θεοῦ μήτηρ κόρη, καὶ αἰωνίου φύσεως ἀρχὴ χρόνιος καὶ νοητῆν καὶ τὰ λοιπὰ τοῦ φάσματος· αἰγλήεσσα περιστερὰ ἐκ τῆς Νῶε λάρνακος ἀποπταμένη ἐπὶ τοῦς τῆς παρθένου κόλπους κατῆρεν.

ἀκόλουθα δὲ καὶ τὰ μετὰ τὸν ἀναφῆ πάσης τε ἁγνείας καθαρώτερον καὶ αὐτῆς ἐγκρατείας κρείσσονα ὑμέναιον, ἡ ἐκ σπαργάνων σοφία τοῦ θεοῦ, [*](4, Vgl. Mt 25, 46. – 7 vgl. Lact. Div. Inst. IV, 7, 1 u. 8, 3. – 24 vgl. Mt. 1, 18ff.; vgl. Lact. Div. Inst. IV, 25, 3 u. 4. –27 vgl. Gen. 8,8 u. Luk. 1, 35 u. 3,22. – 30 vgl. Luk 3,40.) [*](2 τούτου ΜΑΕ | 4 λαγχάνουδιν V | 8 δὲ μὶξεως ~Α | 11 θεοῦ προν. ~ Α | 12 ὅς] ὠς Α |φίλως ΜΑ |αἰτίου V| 14 αὐτῶν auf Ras. J | ἄντος ἄρα ~Α |15 πάντων VJ, /ontvn MAE | 16 τὴν <JMAE | 17 τὸ < J | αἰτιατὸν Val., αἴτιον ΗSS | 19 oἴμαι V, ἥδη JMAE | κατῆλθεν καὶ γῆν J | 20 καθόδου Val., καθόλου ΗSS | κηδεμονία Ηkl, κηδεμονίας ΗSS | 22 δὲ + Ηkl | σωμ. κοσμ. ~ ΜΑΕ |24 γάμων JMAE | εἰλήθυια JM | 25 καὶ θεοῦ μήτηρ κόρη #Χ< Schultze | αἰνωνίου V, αἰωνίας JMAE | 26 φανότητος V, fan;otatow JΜΑΕ | 28 ἀποπεπταμένη J | 29 τὰ < JMAE | μετὰ, με auf Ras., J | καθαρώτερον, ώ auf Ras., J | 30 κρείττοντα A.)

πρὸς τούτῶ τε βασιλικὸν χρίσμα ὁμόψυχον τῆς πάντων συνέσεως, παιδεία δὲ καὶ δύναμις παράδοζα κατορθοῦσα καὶ τὰ ἀνίατα ἰωμέην, καὶ εὐχῶν ἀνθρωπίνων ταχεῖα καὶ ἀνεμπόδιστος βεβαίωσις, καὶ ὅλως ὁ σύμπας ὐπὲρ ἀνθρώπων βίος, διδασκαλία τε οὐ φρόνησιν ἀλλὰ σοφίαν διδάσχουσα, τῶν φοιτητῶν οὐ τὰς πολιτικὰς λεγομέενας ἀρετὰς μανθανόντων ἀλλὰ τὰς εἰς τὸν νοητὸν κόσμον ἀτραποῦς ἀγούσας, τήν τε τοῦ ἀεὶ κατὰ τὰ αὐτὰ ἔχοντος γένους ἐποπτείαν πονούντων καὶ τὴν τοῦ μεγίστου πατρὸς ἔννοιαν ἀσκουμένων.

τὰ γέ τοι τῶν εὐεργετημάτων οὐ μέτρια· ἀντὶ μὲν τῆς πηρώσεως ὅρασις, ἀντὶ δὲ παρέσεως εὐεζία, ἀντὶ δὲ θανάτου πάλιν εἰς τὸ ζῆν ἀποχατάστασις. παρίημι γὰρ ἄφθονον τῶν ἀναγκαίων παρασκευὴν ἐν ἐρημίᾳ καὶ ἐν ὀλίγοις ἐδέσμασι παντοδαπὴν μεγάλοις πλήθεσι πολλοῦ χρόνου περιουσίαν.

ταύτην σοι τὴν εὐχαριστίαν κατὰ τὸ δυνατὸν ἀποδίδομεν, Χριστὲ ὁ θεὸς καὶ σωτήρ, μεγάλου πατρὸς μεγίστη πρόνοια, σώζοντί τ’ ἐκ τῶν κακῶν καὶ τὴν μαχαριωτάτην διδασκαλίαν διδάσχοντι. οὐ γὰρ ἐγκωμιάζων ταῦτ’ ἀλλ’ εὐχαμὲν ριστῶν λέγω.

τίς γὰρ ἄν δε κατ’ἀξίαν ὑμνήσειεν ἄνθρωπος; δὲ μὲν γὰρ λόγος ἐζοὐκ ὄντων τὰ ὄντα γεννῆσαι, σὲ δὲ γῶς αὐτοῖς ἀνάψαι καὶ τὴν ἄταχτον τῶν στοιχείων σύγχυσιν κατακοσμῆσαι τάξει καὶ μέετρῳ. τὸ δὲ τὴς φιλανθρωπίας ἐξαίρετον ἐν τῷ τοὺς εὖ πεφυκότας τῶν ἀνθρώπων θείου καὶ μακαρίου ζηλωτὰς ποιῆσαι βίου, κατανοεῖν θ’ ὅπως τῶν ὄντως ἀγαθῶν ἔμποροι γεγενημένοι πλείοσι τῆς ἐαυτῶν σοφίας τε καὶ συντυχίας μεταδιδοῖεν αὐτοί τ’ ἀρετῆς καρπὸν αἰώνιον κομίζοιντο, ἀπηλλαγμένοι μὲν ἄκολασίας μετέχοντες δὲ φιλανθρωπίας, οἶκτον μὲν πρὸ ὀφθαλμῶν ἔχοντες πίστεως δὲ προασπίζοντες, αἰδὼ δὲ καὶ παντοίαν ἀρετὴν ἀσπαζόμενοι, ἥν ὁ πρὸ τοῦ βίος ἀνθρωπίνων ἠθῶν ἐκβεβλήκει, ἥτις ποτε γέγονεν αἰτία μάλλον δὲ ἀνάγκη σωτῆρι καθόδου τὴν ὑπὲρ πάντων ποιουμένῳ πρόνοιαν· οὐδεὶς γὰρ ἄν τῶν τοσούτων κακῶν καὶ τῆς ἐπικρατησάσης κατ’ ἐκεῖνον τὸν βίον ἀδικίας ἰδικίας ἰατρὸς ἀξιόχρεως εὑρέθη.

ἡ γοῦν [*](2 vgl. Act. 10,38 u. 1 Joh. 2,27. –11 Mt. 11,5. – 13 Mt. 14, 15ff. – 19 2 Makk. 7, 28(?). – 19 Mt. 4,16. – 23 vgl. Plat. Soph. 231 D.) [*](1 αἰδῶς V | 2 τοῦτο J | τε <Α | ὁμόψυχον JMAE, ὀμόψηφον v, aber cyxon am Rande V 2 | 4 ἀνθρωπίνη JM | 5 /olow MA | διασκαλίαν J | te Hkl, δὲ ΗSS | 6 διδάσχουσα N!, διδάσκουσαν VJMAE | 8 ἀγούσας VJ, ánalyo/ysaw MAE| καὶ + vor κατὰ V | τὰ αὐτὰ] τ’ |9 ἐποπτίαν vMAE | 10 γέ Val, γάρ HSS | 11 πηρώσεως Ηkl, ῤώσεως ΗSS | παρέσεως Α, παραίσεως V, παραινέσως JME | 17 αλλ’ < V | 18 ὑμνήσοι Α, ὑμνήση JME | ἐν ἀνθρώποις JMAE | 19 ὄντα] ὄλα JM | σε] τὸ ΑΕ | 23 ὄντως Ν!, ὄντων VJMAE | ἥτις — καθόδου <ΜΑΕ | 29 καθόδου Ηkl, καθ’ ὅλου V, καθόλου J | 30 ἄν <J.)

οὐ μὴν οὐδὲ ὁ προσεχὴς τοῦ παθήματος καιρὸς τῶν θαυμαστῶν ἐκείνων θεαμάτων ἀλλότ ριος ἦν, ἡνίκα νύκτες ἡμερινὸν φῶς ἐπικαλύπτουσαι τὸν ἥλιον ἠξάνιζον· κατειλήξει γὰρ δέος τοὺς πανταχοῦ δήμους τὴν τῶν ἁπάντων πραγ- μάτων συντέλειαν ἥκειν, καὶ χάος αὖθις οἶον τὸ πρὸ τῆς τοῦ κόσ- μου διατάξεως ἐπικρατήσειν. ἐζητεῖτο δὲ καὶ τὸ αἴτιον τοῦ τηλικού- του κακοῦ, καὶ εἴ τι πλημμελὲς ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων εἰς τὸ θεῖον γένοιτο, ἕως ὅτε ἡπίῳ μεγαλοψυχίᾳ τῆς τῶν ἀσεβῶν ὕβρεως ὑπερφρο- νήσας ἀποκαθίστησι τὸν οὐρανὸν σύμπαντα τῇ τῶν ἄστρων κα- τακοσμῶν χορείᾳ. τοιγάρτοι ποςῶς καὶ ἡ τοῦ κόσμου πρόσοψις σκυ- θρωπῶσα εἰς, τὴν οἰκείαν αὖθις ἀποκαθίστατο ξαισρότητα.