The six books of a common-weale

patris ac liberorum pendet à patria -te, quam vel natura, vel Deus ipse naturæ parens optimus maximus in liberos dedit: vel ipsa lex in eos quos quisque sibi adoptant. Potestatis verbum commune est omnium, quibus seu privatim. Princeps, inquit, Seneca in subditos potestatem habet, magistratus in privatos, pater in liberos, magister in discipulos, imperator in milites, dominus in servos. tamen omnibus imperandi ius ac potestas est à natura nemini patri, quæ vera est Dei præpotentis ac maximi rerum omnium parentis imago ac simulacrum. Et quidem Plato cum leges, quæ ad Dei cultum pertinent, quibusdam capitibus complectere-- , præfari se dixit, de cultu liberorum erga parentes, quibus hoc spirabile cælum vitamque debet acceptam ferre. Et quemadmodum pater filios educare & honestis artibus erudire tenetur: ita liberi, cum per ætatem vim ac robur adepti fuerint, parentes amare ac revereri, eósque alere ac sustentare debent & modis omnibus sese illis obsequentes præbere: ac dedecus, in parentibus inesse videatur, eam modis omnibus occultare ac legere: denique pro tuenda parentum salute suam periculis omnibus opponere. Quæ obligatio est à natura mentibus & uniuscuiusque nostrum insita, & quæ partam executionem habet: nullum argumentum potest, quàm , quæ sola ex omnibus decalogi legibus præmium liberis proponit, quiparentes cultu prosequuntur[*](Exodi. 22 . Deutero. 5 .): tametsi officio nulla merces debetur[*]( Deutero .II. ac 22 . l .I.mandati. ff .): ; , est in [*]( Ezechiel . 22 .),tum humanis sanctius edictum: nec maior in sacris libris, quàm adversus eum, qui ad malè tecta patris[*](Genes. 7 .) pudenda sceleratè arrisisset. Neque mirum, si contentiones ac certamina filiorum inter se legimus in sacris literis, pro parentum fausta precatione adipiscenda ac[*]( Genes . 27 ) præripienda, ut qui execrationem paternam ipsa morte ducerent acerbiorem. Quid Torquati filius? Num sibi[*]( Valer . Max . lib. 22 .) necem intulit quod pater illum à se abdicârat? Quid Plato? Qui patrum execrâtiones ac vota , quasi nihil sit, quod à Deo efficacius exaudiatur? Quod si tanta est liberorum erga parentes offìciorum obligatio, quibus suppliciis dignos existimare debemus, eos contumaces sunt, ac iniuriosi? Quæ -

acerbitas , qui iisdem manus intulerint? Nam adversus parricidas, qui parentem necavissent, nullis legibus - magna proponi, aut ab ipsis legum latoribus excogitari potuerunt: etiam si lege [*]( l .I. ad l . Pompeiam ff .) magis novum ac inusitatum, quàm tanto scelere dignum decernatur. Vidimus ætate nostra , qui parentem necari iusserat: ardenti lacerari, deinde rotae - trabe ferrea contundi, postea vivum adhuc ac spirantem - absumi: nemo tamen extitit qui parricidam non iudicaret execratione magis quam commiseratione . Et certè laudabilis est illa vox [*]( Cicero pro Roscio Amerino .), qui cum leges scripsisset, cur nullam in eum, qui parentem necaret, pœnam decrevisset, respondit neminem adeo detestabilem fore, quem id facturum putaret. Sapienter ille quidem, cùm de eo scelere nihil sanciret, quod antea inauditum erat, ne non tam prohibere, quàm admonere videretur. Sed cum -bile scelus est, nec tamen incognitum, optimus legislator ita de eo sancire debet, ut nec planè digito designari ac doceri, nec oblivione tacita prætermissum esse videatur, sed quibusdam velut consimilium criminum appendicibus ac pœnis propositis consceleratos oportet ab -manibus flagitiis deterrere. Nam lege divina nullum in eos de-cretum est, qui parentes violassent, ac ne in eos quidem qui occidissent, quemadmodum capitale lege propositum est iis, qui parentem verberassent. His enim verbis concepta[*](Festus Pompeius interpretatur capitale supplicium irrogandum ut lacrimæ vox & clamor meritum dolorem testisicentur .)lex est: SI PARENTEM , AST OLLE : UER DIVIS SACER ESTO: sed lege divina tributa parentibus potestas est in filios erga se rebelles lapidibus obruendi. Modò id fiat præsente magistratu, cui nulla eius rei cognitio aut iurisdictio datur: quod ideo decretum est ne pater iracundia percitus latenter filium occidat: ut quidam in venatione à - cæsus est, cuius stuprum intulerat: quod cùm intellexisset -nus[*]( l . divus ad i. Pompeiam de parricid .) Augustus, non est hoc, inquit, parentis sed latronis in modum necare: quia pœnarum fructus omnium maximus pertinet ad exemplum: altero capite diuinæ legis cavetur, ut qui parentibus convicium fecerit, capitali pœna teneatur: eáque non parentibus sed magistratibus ipsis co-- datur, ne scelus inultum sit. Tanta est enim parentum erga liberos pietas, tantus amor, ut nunquam iudicibus de filiorum capite statuere, si possint, permittant, etiam si ab illis letalia vulnera accipiant: ut non ita pridem contigit[*]( M. D . L X V . Castilione .) Apud nos patrem à filio, quem leviter castigare vellet, letale vulnus accipere: pater metuens ne filius à magistratu comprehensus capite lueret, ad extremum spiritum cohortari non destitit, ut fuga saluti suæ consuleret. Iudices comprehensum & confitentem pedibus e sublimi trabe pendere gravi saxo ad collum alligato, deinde vivum flammis comburi iusserunt. Ac paulo antè in agro mater quædam omnes contumelias, verbera, iniurias prius perpeti maluit, quàm filium apud iudicem, qui ad extremum re turpissima commotus, quod scilicet filius in matris cibarium ventrem exonerasset, pecunia mulctatum relegavit: qui cùm provocasset ad - iudices iniquè iudicatum , hominem perditum vivum cremari iusserunt, matre miserrima querelis legum ac iudiciorum atrocitatem incusante commiserationem iudicum nequiquam implorante. At Seneca agit de patris erga filium castigatione & eiectione: Quàm difficile est, inquit, patri membra sua sibi amputare! Quæ suspiria ducit secando! Quoties amputata luget! Quoties eadem restituere conatur! Hæc omnia eò pertinent, ut planè intelligatur ius vitæ ac necis in liberos patribus pernicioso exemplo ademptum restitui oportere: ídque tum divina, tum naturæ lege omnium antiquissima iubente, qua Persarum & superioris Asiæ populos, , , quondam esse videmus. Eadem lex omnium, quisunt ad occasum communis fuisse dicitur, priusquam novas leges dedissent. Alioqui nullus iam virtutibus, nullus in posterum honestati publicæ locus relinquetur. Fallit enim [*](in titut .de patria potest.in Institut .) Augustus, qui nullos omnino populos præter tantam in filios potestatem habuisse putat. Extat lex[*]( Deuter . c . 21 .)divina, quæ populis omnibus sacrosancta de- esse, extant & , quibus satis - & Persas[*]( Aristot .in polit.) eadem potestate qua uti consuevisse[*](l.in suis.de liberis & post.) Galli, inquit , potestatem vitæ ac necis in uxores & liberos æquè ac in servos habent. Ac tametsi lege potestas -ris necandæ quatuor ex causis tantum tribueretur: nihilo minus eadem lege patri data potestas est liberos necandi nulla conditione aut - - subiecta: nec quicquam sibi habere aut acquirere permissum, sed patri quocunque modo quæsita[*](I. placuit de acquirenda hære) bona fuissent. Eadem potestas in adoptivos filios adoptanti patri data[*]( Gellius lib. 15 . c . 19 )est. & quoniam de- legibus ferendis imperium illud vitæ ac necis in liberos - vehementer esse iudicabant legibus duodecim -larum sanctius ac severius confirmarunt, & patri filios vendere permiserunt: quod si in libertatem vindicarent, aut ab emptoribus - , iterum ac tertiò venum dari posse voluerunt[*]( Ulpian .in. tit . ad legem duodecimrefert .) quæ lex nationibus, quæ positæ sunt ad occasum, communis fuisse dicitur[*](Historia Indor.). Apud & , quos veteres vocabant, quater filium vendere etiamnum parenti licet. Hoc iurepatriæ potestatis Rempublicam stetisse, & ab in- sæpius servatam fuisse constat, cùm patres de rostris liberos sedi- leges promulgantes deiicerent: ut quidem Cassius filium legem agrariam ad tuenda populi commoda comitio præcipitem, spectante populo , , deinde familiari iudicio damnatum neci dedit, attonitis civibus: cum & magistratus & viatores patriæ potestati obsistere nefas esse ducerent. Quod satis est argumenti non modò sacram fuisse patriam potestatem, sed etiam patri iure vel iniuria filium occidere contra magistratuum ac populi voluntates licuisse. Nam cùm . Torquatum coram populo tum variis ex causis accusaret, tum etiam quereretur quod opere rustico filium nimis prægravaret: filius Tribunum adhuc decumbentem abaccusatione patris desistere, sica faucibus supposita, ac iureiurando exacto, coegit. Tribunus cum in concionem rediisset, ne cum reo Torquato prævaricari crederetur, iusiurandum vi extortum excusavit. Itaque populus, re intellecta, quæstionem aboleri mandavit. Quo certe argumento satis intelligitur ius patriæ potestatis sanctius fuisse legibus cratis, quibus caput illius sacrum erat, qui vel sacrosanctum[*]( Dionys . Halycarnassæus lib. 7 . & Livius lib. 3 .) tribuni còrpus tetigisset. Sic enim iudicabant imperium illud domesticum, pietatis, honestatis, ac virtutum omnium, quibus Respublica florere debet, firmissimum esse fundamentum. Nec mirum si rarissima illa pietatis erga parentes exempla in Romanorum antiquitatibus videamus, quænusquam alibi leguntur. quidem protulimus: alterum est, ut eo pictores ad hæc tempora suas tabulas exornare soleant: scilicet pietas filiæ erga patrem capitis damnatum, quem cùm inedia per leges mori oporteret, filia patri famelico sugenda clam obtulisse deprehensa est, & eo loco Pietati templum ad sempiternam memoriam consecratum. Quanquam bestiæ ipsæ rationis expertes pietatem istam colunt, ac parentibus senio fractis, alimenta præbere deprehenduntur: maximè tamen omnium ciconia, quæ ob insitam naturæ - vocatur Hebraeis [*]( Levit .II. Iob : cap . 38 . Graeci ab Hebraeis accepta vi naturæ Greek Text appellant.), qui penè soli nomina rebus naturæ - iusque congruentibus indiderunt. Ac tametsi pater virtutibus ac potissimum Dei metu liberos erudire tenetur: non tamen si pater offìcium de-- servit suum, liberi excusantur. Est enim contra officium, quod legislator Solon filium ab educatione parentum excusavit, si nullam ab iis artem didicisset. At recta puerorum institutio, qua nihil in Respublica ac melius cogitari potest, ab ea, quam dixi, patria potestate derivatur. Nullam enim cognitionem suscipiunt magistratus, quod liberi paren- tum iussa contemnant, quod aspernantur, quod irrident: neque iudicia constituuntur adversus filios aleatores, ebriosos, alienæ pudicitiæ - stupratores : & ut sint iudicia peccatis constituta nihilominus tamen quia parentes existimationi ac dignitati suæ consuli volunt, filios apud magistratum nunquam deferunt, nunquam accusant. Ita fit, ut liberi sublato parentum metu sæpius eludant magistratuum iudicia,quæ ferè in servos tantum & extremæ conditionis homines comparata videmus. At fieri nullo modo potest, ut malè iactis Reipublicae fundamentis, id est educatione liberorum, ac familiarum quicquam quod firmum ac stabile futurum sit super exstruatur. Iam vero contentiones, , lites, quæ fratribus inter ipsos intercedere videmus, vivo ac spirante patre facilè dirimebantur: quia patriam potestatem connubia non minuebant. Ac tametsi filios aliquando pater emanciparet, quod pro magno beneficio virtuti liberorum tribui solebat, nihilominus paternæ reuerentiæ vestigia in liberorum animis ac mentibus perpetuo impressa exstabant. Quid est igitur quamobrem miremur tot litibus ac iudiciis magistratus impediri, quæ iudicia ferè semper feruntur virum inter & uxorem, parentes ac liberos, fratres ac sorores: quoniam uxor, liberi, servi domestica veterum potestate . Itaque mirum videri nondebet, si patria potestate sublata, decus Romanorum ac nobilitata virtus cum magistratuum ac legum metu repullulantibus undique vitiis ante imperii occasum extincta fuisse videatur. Prima labes & patribus eripiendæ potestatis origo à magistratuum ambitiosis decretis - navit: nam cum amplificandæ iurisdictionis caussa rerum omnium cognitionem iudices ad se paulatim pertraherent, imperia domestica conquieverunt: id quod potissimum contigit post Augusti occasum, magistratus in parricidarum iudiciis constituendis ferè semper occupatos fuisse legimus. Hac enim oratione ad - nem Seneca[*](lib.I.de clementia.), Plures, inquit, parricidas patris tui - vidimus, quam ullis ætatibus ab condita delati fuissent. dubium est in eam rem penitus intuenti, si aut alter par- accusatus sit, decem evadere humana : cùm parentum salus ac vita mille periculis subiaceat, nisi metu numinis ac naturæ bonitate in officio liberi contineantur. Nec debet mirum cuiquam videri, si matrem bis necari iusserit, nec cæsam luxerit. Causam Seneca non subiecit, quoniam scilicet illis temporibus patrem apud - dices filios accusare oportuit[*](l. inauditum ad l. Cornel . de ficar .) contra morem maiorum. Nam - ætate . Fuluius capitale de filio sumpsit, quod [*]( Salustius in bello Catilin. )coniuratos secutus esset. verò Senator de filio quæstionem habiturus Augustum ad se vocavit, qui cum eo venisset non iudicem se tulit, aut iudicis locum, inquit, Seneca occupavit, sed privati, ut qui ad consilium alterius venisset. Quinetiam lege quæ in parricidas lata est, proximi quique pœna[*](l.dat.l. Pompeiam parricid . ff. )legis obligantur, præter - . tamen ac Pauli Iurisconsulti ætate patria potestas vitæ ac necis oblivione quodammodo sepulta iacebat: cùm alter[*]( Ulpian .l. inauditu ad l. Cornel .de ficar ) filium apud iudices accusandum scribat: alter filios non iure conqueri, cùm olim, inquit, illos occidere[*](Paulus l. insuis.de liberis & posthu .) liceret. floruit eadem Severi . Nulla tamen lex est quæ patri ius vitæ ac necis ademerit, ante principatum[*]( l .I.de emendat. propinquor): - men lex illa leges abrogavit : cùm paulò antè [*](l.si filius. de patria pote. C .)rescripsìsset magistratus in iudicio filiorum patris voluntatem sequi oportere. Id autem iure ipso constat inveterata consue--tudine legem[*](l 2 .quæ sit longa consuet. C .) antiquari non posse, nisi contraria lege ac singulari derogatione sublata fuerit: sed vim suam retinere, & in revocari posse: ut plerasque leges duodecim tabularum diuturna vetustate antiquatas nova lege abrogari necesse fuit, id quod factum est rogatio- ne[*]( Gellius lib. 20 .)cuius temporibus vitæ ac necis potestas filios adhuc in - . Sed cùm paternum illud iugum paulatim excussissent, dominatu, illud etiam ab eo extorserunt, ut maternæ pater , ipsi proprietatem haberent, quam alienare patri non liceret[*](l. I . de bonis maternis. C .). Deinde à iuniore efflagitarunt ut - omnium obuenissent proprietas[*](l cum oportet de bonis quæ liberis. C .)ad filios - neret, patri tantùm relicto: at ne moribus quidem nostris talium bonorum , sed ne usus quidem relictus est. Quo fit ut - parentibus egestate afflictis obedire, eísque inservire cogantur aut fame interire. noluit à patre filios sine ipsorum consensu emancipari[*](l.Iubemus. de emancip . C . Novel . quibus modis naturales. § . generaliter coll . 7 .l. cum in adoptivis. § I. de adopt . C .) posse, id est, sìne donatione quam pater filio largiri deberet: cum tamen olim emancipatio pietatis & erga parentes præmium esset. Inde turpis illa emancipationis mercatura inter patres ac liberos, ut quæ pater in præmium emancipationis puta militiæ coemendæ causa filio donaret, id nec cum fratribus conferre aut - [*]( l .I. § . nec castrem se, de collatione bonor . l .I. de castrensi pecul . C . l .fori. l .advocati. de advocatis diversor iudicior . C .), nec eo minus de paterna haereditate decerpere teneretur, nisi emancipationis actu legitimo comprehensum[*]( l si quando § . generaliter. de inossi . testa. C . l .pero.de legat. 2 . l etiam § si debitor.de bonis liber & l .si non . de inoffic . testam. C .)fuisset: quo iure adhuc apud nos , qui sanctiones Romanorum pro - habent. Quod si filius quæstuosam artem didicerit, aut exerceat mercaturam, patri emancipanti donat aliquid legitime - iure, ne de præmorientis[*]( l .I. § si parens. si quis a parente in manumissus ) haereditate quicquam delibare possit, etiam si in emancipando filio caveatur, ne donatio patri superstiti fraudi sit filio præmoriente, ius integrum consequatur: placuit tamen hoc quicquid est quod patri donatur, pro legitima donatum censeri[*](sic bald . in l .illud. de cellat. & iaco . Arena in l . ut liberi. eod. C . Oldiad. & Nicolaus de Marsil . eod . Iacobus Butrig . in l . semus . de inoff .testa. C . Alexand . consil . 241 .lib. 2 .) Ita fit parentum deterior conditio quam liberorum, qui tamen divinis & naturæ legibus parentes alere, aut certè mutuam[*](cum relatorum sit eadem ratio l . ult.de Indicta viduitate. C . L ult . de except . § I.de Consulib .)alimentorum vicem rependere tenentur. Lege quidem parentes ad annum septimum liberos educare iubentur: ac tametsi iurisconsulti progrediuntur, nihilominus tamen ut --num sit liberis à parentibus alimenta non deberi, nullis legibus permissum est liberis actione parentes ad alimenta consequenda provocare, sed rogatione[*](l. si quis à liberis. § si vel parens. de liberis agnosc . ff . l .de alimentis.de transac . C . Alexan . li . 6 . consil 88 . post principium.) impetrata venia magistratus. At etiam patria potestate, vel potius patriæ potestatis umbra soluti sunt[*]( Accurs . in l .si ex causa §.Papin. de minor. Bartol . Angel . Alexand . ad Bart . Ludovic . Bolognin . in authent . ingressi. Alberic . eod . Alexan . Ias . Roman .in l .sub conditione de liberis & posth .)à , Consules, Pontifìces, monachi. At etiam quibus in provinciis lege municipali , etiam patriæ potestatis umbra illa quam diximus, eximuntur qui uxorem duxerunt: & qui decennium paterna domo abfuerunt. Inde illud ab . Iurisconsultorum . patriæ potestati subditos non[*]( Accurs . in tit . de patria potest. § . ult . de institut . Bald . in cap .I. § . si dono. de matr .de novo benefic .) esse, quod quidem ætate fuisse & his quoque temporibus verum esse constat, nec aliud restare quàm patris auctoritatem ad obeundos legitimos actus. & prædio--rum gentilium, quæ pater ipse vendiderit, redemptionem: aut adeundæ aut mercaturæ exercendæ causa: tum enim Iudices rogante patre filios emancipare consueverunt. Sed frustra Rex filium emancipavit[*](anno. 1331 . Feb . 17 .) ut ei prouinciá dono daret, ac inutiles sunt apud nos ob eam causam factæ eman- , cùm neque is, qui donat, neque is, cui quid dono datur, iure civili Romanorum teneantur. Ad eum modum spoliatis patria potestate parentibus quæsitum est, & adhuc quæritur à nonnullis, an filius patri vim inferenti obsistere, aut illatam iniuriam propulsare iure possit. Nec defuerunt, qui filium id iure facere posse arbitrarentur: quasi nihil intersit pater, an quivis alius vim inferat. Quod si miles imperatoris se iure vel iniuria verberantis confregisset capitale meruit [*]( l .milites. § . si vitem de re milit . nam vitibus cædebantur milites, inquit Plin .), qua poena dignus est qui patri manus intentarit? Quin-etiam literis proditum est à quibusdam[*]( Bart .in l .si adulterium § . liberto. de adult . Angel . & Aretin. & Imol . in litriticum de verborum obligat. Salicet . in l . I. de iis qui parentes C . ex l . minimè de religiosis & sumptibus, Panormit . consi . 104 .lib.I.)parentes Reipublicae hostes occidere licere. Ego verò sic statuo non modò id licere nemini, sed ne scribi quidem sine impietate potuisse: quia parricidis non solum veniam isti proponunt, sed etiam licentiam reliquis tribuunt, eósque ad necem paternam invitant. Nullum enim tantum patre admitti potest, quod sit parricidio vindicandum. Quæ disciplinæ si , quàm multi parentes Reipublicae hostes reperiantur! Qui pater bello civili manus filiorum evadere possit? tunc enim victores victis leges dicere, & quoscunque collibuit hostes Reipublicae iudicare consueverunt. In reliquis bellorum generibus perduelles etiam iudicantur non modo , qui hostibus opem -- dederunt: sed etiam , qui arma, qui frumenta, qui res ad victum necessarias vendiderunt: ut legibus primo capite maiestatis ac perduellionis reus est, quisquis hosti quoquo modo opem tulit. Quæ maiestatis capita non video ab his interpretibus iuris, distingui. At ex his disciplinis quæ intimos omnium sensus & animos pervaserunt, , quodne posteritati quidem credibile videbitur, exulem patris eodem exilio damnati caput amputasse, ac allatum, etiam parricidii crudelissimi honores ac præmia legibus[*](in statutis Venetorum , & edicto Mediolani 1564 .) proposita, scilicet reditum in patriam, bona, liberos, iura civitatis adempta poposcisse, & obtinuisse. At præstaret Venetorum aquarum voragine prius absorberi, quam tanti sceleris immani-- præmia dedisse. II. rex æquo animo tulit Romanorum excusationes, quamquam , quòd securitatem publicam suis legatis dare noluisset, atque in eo ipso gentium iura violari confitebatur, sed naturæ iura excusabat, seque quò minus id faceret à patre prohiberi. Quòd si iura gentium violari æquius est, quàm patri prohibenti non parere, quæ paterni ? causam - esse,qua parentibus vim liceat intentare. Ac tametsi parricidium illud , turpius etiam præmium sit: omnium tamen turpissimum est, quòd his propositis paternæ cedis, nec fratres à cede fraterna, nec proximi inter mutuis parricidiis tuti esse potuerunt. Etcertè ætate à consobrino cui propinquitatis iure coniunctissimus erat, , eíque decem aureorum millia quæ tributim Senatus populusque imperari iusserat, fuere. Quanto melius Cicero, illas ab & An- disceptatas reticentia quadam quasi lubricum -cum transilire quàm attingere tutius ? Quamquam lex ipsa Romanorum præmium exulibus latronum necandorum causa dari vetuit[*]( l .non omnes de re milit .): tametsi Augustus exuli, qui latronem occidisset, ignoscendum putavit. Hæc igitur mea conclusio est, principes ac legislatores patriam potestatem metiri oportere: seu legitimi liberi, seu naturales, dum tamen ex incestu concepti non sunt, divinæ & humanæ leges semper[*]( l .humilem,& authent .ex complexu. de incestis. C . Bart . in l . fugestio . deverbor . signific . C . Alex . consil . 60 lib. 2 . Guid Pap .quaest. Delph . 80 . Afflic . decis. 165 . Bart .in l . si ut proponis de dignitat . C .) abhorruerunt, quod si quis obiiciat - esse ne furiosus aut prodigus filiorum bonis ac vita patriæ potestatis specie abutantur, , ac prodigis dari, & in liberos potestatem, non habent, adimi consuesse. Si verò pater sapit, aut si furore , numquam filium necabit, cùm ne merentem quidem castigare vélit. Tantus est enim parentum erga liberos amor, tanta pietas, ut nihil in liberos turpiter, indecorè moliri, sed iustè ac consilia pro liberis capere censeantur[*]( l . cum furiosus. de curat. furios . C . l . ult . Famil . ercis . C .). Itaque fraus omnis in negotiis liberorum semper à parentum iudicatur[*]( l . si tutor. de interdicto matri. C l . si vero § pe. de adopt. l . non solum § de uno.de ritu nup .). Quinetiam iura omnia divina & humana violare non dubitant, ut liberos opibus & honoribus cumulare --sint. Ac propterea pater lege[*]( l .I.ad l . Pompeiam .) de Parricidiis non comprehenditur: quia legislator satis prospexit iniuste quicquam adversus filios cogitare patrem : ac propterea patri tantum adulterum simul potestatem omnibus ademit[*]( l . marito .ad l . lul . de adult .), quæ certissima sunt mi- dubia argumenta, quibus intelligitur vitæ ac necis potestate parentes abuti non posse, nec , velle tamen. Atqui, dicet aliquis, fuere nonnulli, qui ad abuterentur: nullum eius rei exemplum afferunt: neminem: an propterea bonus legislator legis optimæ rogationem deserat, si quis quid contra legem aliquando peccaturus est? Contritum est illud in iure, quarum rerum rarior est eventus, earum nullam legum latoribus curam esse --tere[*]( l . 3 . l . 4 &5 .de legib .). An est edictum, rogatio, rescriptum quod suis incommodis vacare possit? At qui leges propter incommoda tollere volet, omnes ad abrogare necesse habebit, ut prudenter Cato[*](apud Livium lib. 35 .in orat. pro lege Oppia) maior disserebat. Quamquam fieri nullo modo potest, ut tantus parentum erga filios amor, cum tanta crudelitate, id est, iniusta liberorum . An tormentum est, quàm filium iure, vel iniuria occidisse! Nostra quidem ætate? Cum in agro pater filium castigare cupiens, quem fugientem consequi non poterat, terræ gleba duriore in caput temerè nemine conscio necavisset, laqueo sibi gulam doloris impatientia fregit. Quæ cum satis intelligerent antiqui legumlatores apud in eum, qui sine iustacaussa filium necavisset, non aliam pœnam decreverunt, quàm ut cum cadavere triduum concluderetur[*]( Diodorus .): sapienter illi quidem, cùm propter cædem parentibus vitam quibus filius suam deberet, eripi nefas . Sed obesset, eadem solutus[*]( l .ille à quo § ult .ad Trebel . ff ) erat filius, in iis quæ ad Rempublicam pertinerent. Quod Gurges satis in consulatu suo comprobavit, cùm parentem privatum ad se venientem ex equo descendere iussit: pater iussa consulis , Perge, inquit, ista virtute consularem dignitatem tueri. At pater inquies, contra Rempublicam patria potestate confisus aliquid molietur: sit ita: pleríque tamen filios Reipublicae caussa occiderunt, ut Brutus primùm gravi certè exemplo: . Torquatus qui filium triumphare, deinde mandavit, quòd imperatoris contráque ius militare[*]( l . 3 .de re milit .)dimicasset. Quod ad filiorum attinet legibus provisum[*]( Novel .ut cum de appellat. § . causas.) est ne pater alios iniustè ditare, alios sine causa posset, propositis legitimarum - sis. Quamquam laudabilior est mos antiquus Romanorum, qui nullam actionem adversus patris testamentum filio dari permiserunt, sed inofficiosi tantum querelam[*](toto titul . de inoffic . ff .), ut nihil à filio contra patris dignitatem ac voluntatem tentaretur, sed id totum religioni, officio, æquitati magistratuum relinqui placuit. Sed cum prætores, facere neminem poterant, bonorum[*]( l .I.de bonor . possess .) possessionem suis decretis darent, cuius possessionis eadem prope vis erat atque ipsius sententia decretæ: cum item legitima filiorum definita , parentes paulatim à liberis contemni, & in annos paternos inquirere coeperunt, ut --lippus Rex liberis obiecit, quod se vivo ac suam crevissent. Quæ certè res Ephorum quendam Lacedaemoniorum impulit, ut legem [*]( Plutar . in Lycurgo .), qua quidem legare uti vellet, cuique ius esset, cùm antea testandi libertas antiquis moribus esset adempta: cùm diceret metu filiorum erga parentes superbiam & oportere. Ac si quis præstabilius esse ducat legibus quàm testamentis deferri, non repugnabo, cùm id lege divina cautum[*]( Numer . c . 23 .) sit, ne liberi paternas adulationibus ac blanditiis potius, quàm officiis præripiendo fraterna mutuáque caritate spoliarent: sed cur non eadem lege[*]( Deuter . cap . 21 .)divina, quæ vitæ ius ac necis in filios parenti tribuit, ? Diximus -- illud vitæ ac necis parentes in eos, quos adoptarent, perinde habuisse, atque in eos, quos iusto connubio quæsiissent, ac tametsi adoptionum iura legibus prope antiquata fuissent, nemo tamen ambigit, opinor, quin ius illud adoptionum populorum ferè omnium tam commune fuerit, ut in revocari mereatur. enim legimus ac Manassem nepotes vivo patre adoptavisse[*](Genesis cap . ult .), & agri par , quem armorum iure quæsierat, dono dedisse. Quod antea quoque in planum est ex ipso , quem Regis suo adoptavit[*](Exodi c .I). Nec tantum licuit apud adoptare filios, sed eos etiam habere[*]( Iscorates in aegynetico .), si patri naturales ac iusto connubio quæsiti liberi nulli extarent. Quamquam rex ex -- [*]( Plutar . in Theseo ), hærèdem reliquit. Inde lex[*]( Demonsthenes contra Boeorum , Spudiam Phaenippum Leocharem .) lata, ut naturales filios matre genitos adoptarent, & in censum referrent, ut iure parentibus succederent ac si iusto matrimonio quæsiti fuissent: quia illegitimum filium definiebant[*](sic definit Plutar . in Themistocle & Pericle), qui ex cive ac peregrina conceptus esset, etiam si peregrinam uxorem quantumvis nobilem duxissent: seculis nullum ferè discrimen erat inter eos, qui ab uxoribus & qui ab ancillis susciperentur. Nam & ab uxoribus & ab ancillis susceptos eodem habuit loco tametsi ex ancilla susceptum ne legitimam cerneret, paterna domo abegisset. Quinetiam [*](lib. 2 . c . 3 .)auctor est ex ancilla conceptos iisdem legibus ac privilegiis apùd uti consuevisse, perinde ac iustis nuptiis susceptos: plures enim - , Persarum & omnium Asiæ populorum[*]( Herodot li . 3 . Iustin.lib. 4 . Tertul . l .b. ad uxorem) moribus & institutis: ac pene soli Germani ex omnibus Barbaris, inquit Tacitus[*](in lib. de morib . german .), singulas uxores ducebant. At filios naturales tantum non alio iure[*](Scribit Iustin. in novel . 89 .) habuerunt quàm peregrinos: nec illos adoptare, ut : nec quicquam testamento legare cogebantur: ac ne quidem in eos potestatem habebant.[*]( l .I. de natur. lib C .). tamen & principatu[*]( l . 2 . &3 . eod .) temperata fuit legum severitas: ac deinde lege[*]( l . 4 . de natur. lib. C .)obtinuit, ut naturales liberi consequentibus cum matre nuptiis iusti haberentur. quoque sanxerat, ut naturales filii adoptione mi fierent: sed Iustnus primùm , deinde etiam abrogarunt, ut iustæ uxores, , iustæ nuptiæ colerentur, neve gentiles & iura successoria naturalium liberorum conturbarentur: quarum adoptionum iura eatenus vim habere voluerunt, si liberi iusto connubio suscepti nulli exstarent. Et quoniam vitæ ac necis potestas eadem[*]( Gel .lib. 15 . c 19 ) erat in adoptivos quæ fuisset in naturales ac legitimos, propterea non licuit ante legem [*]( l . mulierem de adopt . C .)liberos adoptare, cum ipsæ in perpetua patris, aut mariti, potestate[*]( Livius in oratione Catonis pro lege Oppia) essent. Fallit enim , qui ob id adoptare non - tradit, quòd illis in comitio liceret: nam adoptio sine comitiis fiebat. Ita neque apud adoptare licebat, [*]( μυτρος ουδεις ις ιψεισποιντος .) orator scribit.Cum igitur Romanorum moribus ac institutis adoptionum iura , longè latè propagatis finibus, coluerunt, , inquam, Germani, , , ut quidem videre est in legibus - rum, verbum adoptare : eodem iure, quo naturales ac legitimi habentur: quod à dictum erat, nam antiquis moribus ex æquo ad paternam vocantur, quasi [*]( l .. ult .de adop : c . § .sed eam. institut . de hæredit . quæ ab int . l . si te parens. de suis & legit. C . l . pœnæ. § & si quidem.de adopt . C . l . in arrogato. § . ult . de adopt . l . certam de iniusto rupto. l .I. §. suos. de suis & legit.& § intestatorum . de hæreditatibus quæ ab intest . in Institut .)Sic enim Cassiodorus rege , & principis rege [*](Paulus Diaconus lib 6 de gestis Langobardor )capillis resectis adoptatum,tametsi legitimo connubio : rex etiamsì legitimam de se prolem videret, --nus nothum adoptavit, & cum legitimis fratribus ad regni spem vocavit: cùm tamen adoptionum prima potissimáque causa esset, ut cui liberos, aut certè mares natura denegaret, legum auctoritate sarcirentur. Nam Scipio cùm liberos præter matrem nullos haberet, Pauli filium, qui iunior dictus est, adoptavit, eúmque non modo nominis sed etiam bonorum hæredem reliquit. & ita quoque dictator, cum præter , quæ nupserat, liberos nullos ab uxoribus quattuor suscepisset sororis filium adoptavit, & ex dodrante hæredem testamento reliquit. Hic rursus cum liberos præter , quam ipse vomicam suæ gentis appellabat, nullos genuisset, , & Lucium sororis filios emptores per æs & libram à patre , domi, deinde iis sine prole sublatis adoptavit, Caligulam, Claudius Galba Pisonem: sed hic apud exercitum [*]( Tranquil . in Galba)est: ut etiam [*](Vopiscus in Aureliano )Augustus: quo modo regem Persarum adoptare, pateretur: sed ille respuit, quòd arbitraretur iter ad imperium ista ratione sibi præclusum[*]( Procopius ) iri: falso id . Nam , , Pius arrogatione, imperii principatum adepti sunt. Sapienter , qui non modo , sed etiam effecit, ut Pius Philosophum, principum decus, adoptaret, ne ab optimis principibus . hic Commodum ad imperii dedecus natum suscepisset, alium qui dignus esset imperio sibi adoptare decreverat, nisi ab amicis revocaretur: quia nemo ferè filios, si legitimos iusto connubio sustulisset, adoptare solebat. Itaque Claudius malè audivit, quod , quin tamen liberos utriusque sexus connubio legitimo quæsitos haberet. Sed peregrina omittamus, . dux regis , quæ ab impudicitia contumeliose Lupa dicebatur, eíque adoptionis[*]( Anton . Florem . chron . tit . 22 .) nomine reliquit, repudiato tamen rege, quem prius auctoritate Pontificis maximi adoptaret. Post etiam iuniore , [*](anno. 1408 . AEneas Sylvius in Europa. c . 33 .): multò post . Rex non quidem a VI. Re-- , qui tum furore torquebatur, sed ab eius , quæ filium . rerum gestarum gloria clarum publico iudicio damnari, & indignum imperio iudicari passa est. Augustus, ut huic morbo medicinam afferret, ad filios adoptivos parentum naturalium ac legitimorum detulit: proptereà quod sæpissimè is, qui filium adoptaret, levissima de caussa eundem repudiaret: quo fiebat ut idem parentis utriusque haereditate careret. Inique tamen iura patriæ potestatis ademit, cùm nihil aliud adoptanti patri relinqueretur. Præstaret adoptiones iis prohibere, qui naturales ac legitimos filios suscepissent: aut si , ut adoptivi legitimorum ac naturalium iure fruerentur. Nostris quidem moribus adoptare cuique licet, nullum --men proximis, , legitimas veniunt, præiudicium creatur: filio donari aut legari potest, quam qui omnino alienus[*]( Masuer . tit .de probat. vers .item & si defunctus. Benedict . in cap . Raynutius in verbo, & uxorem num 758 .& 760 . Faber in § . I. de adopt . in institut .) sit. Adoptionibus autem fraudes legibus fieri olim Scipio maior in oratione[*]( Agellius lib. 5 . cap.19 ), quam habuit ad populum de censura: ut etiam post leges , quibus quidem plurima beneficia tributa sunt iis, qui liberos legitimos procreâssent: sed qui liberis orbi erant fraudes faciebant. adoptârant[*]( Tacit .lib.I.) ad emancipabant, ut . . patriciæ gentis, ab homine plebeio sese adoptandum: [*]( Cicero pro domo), ut eiurata nobilitate plebis tribunus fieret: adepto tribunatu mox emancipatus est a patre adoptivo. Qua re intellecta Senatus decrevit[*]( Tacit . lib.I. l .nec ei.de adopt .), ne post hac adoptivi munerum fruerentur, neve magistratus & honores quisquam libero-rum, quos adoptaret, specie consequi[*]( l . 2 § adoptivi de vacat. munerum . & § I. in institut . de excusat.) posset: nec substitutio[*]( l .fidei commissum. de condit & dem) prohiberi: , quæ in spem liberorum[*](l. si ita quis. § . si quis, de legat 2 .) conceptæ fuissent, locum fore: nec propter liberos adoptivos donationes irritas esse, quæ naturalium ac legitimorum filiorum procreatione[*](Castrensis in l . 2 . si in fraudem patroni. C .& cons . 433 .lib.I) iure ipso revocarentur: nec marium adoptione ab summoveri[*]( Bald . cons . 24 . lib.I.& 202 li . 4 )quæ legibus per masculam prolem excludi solent: nec filii verbum[*]( l . ult .de iis qui ventam aetatis. C . l . fidei commissum. de condit. & demon. l. adoptiones.de adoption. ff .) legibus, aut testamentis, aliisque legitimis actis additum ad eos, quos adoptamus, extendi: quibus fraudibus occurrere necesse est, non tamen omnino adoptionis leges ac iura convellere ac labefactare. Atque hæc de liberorumpietate, déque patria potestate, quæ secunda familiæ pars est.