Secundum uestigia pristini operis, quod amissum reformare perseueramus, iam hinc ordo de Christo, licet ex abundanti post decursam defensionem unicae diuinitatis. satis etenim praeiudicatum est Christum non alterius dei intellegendum quam creatoris, cum determinatum est alium deum non credendum praeter creatorem, quem adeo Christus praedicauerit et deinceps apostoli non alterius Christum adnuntiauerint quam eius dei, quem Christus praedicauit, id est creatoris, ut nulla mentio alterius dei atque ita nec alterius Christi agitata sit ante scandalum Marcionis. facillime hoc probatur apostolicarum et haereticarum ecclesiarum recensu, illic scilicet pronuntiandam regulae interuersionem, ubi posteritas inuenitur. quod etiam primo libello intexui. sed et nunc congressio ista seorsus in Christum examinatura eo utique proficiet, ut, dum Christum probamus creatoris, sic quoque deus excludatur Marcionis. decet ueritatem totis uiribus uti suis, non ut laborantem, — ceterum in praescriptionum compendiis uincit — sed [decretum est] ut gestientem ubique aduersario occurrere, in tantum furenti, ut facilius praesumpserit eum uenisse Christum, qui numquam sit adnuntiatus, quam eum, qui semper sit prae dicatus. [*]( .> EXPLICIT ADVERSVS MARCIONE LB II. INCIPIT LIB TERs CIV J1, Explicit Q. Septimi Florentis Tertulliani aduersus Marcionem liber secundus; incipit eiusdg liber tertius F 6 secundum uestigia R, ut etiam autem (in maiuscula miniata) M 18 intexui. sed R\'J, inteluisrt MRl 19 seorsus M, seorsum Ji 20 excludatur Marcionis MR\'J, Marcionis excludatur Rl 22 parenthesin indicaui 23 decretum est Kedusi: uerborum ordinem inuertere uult van der Vliel hoc modo: sed l,\'cretum est, non ut laborantem, (sed) ut gestientem (= ouantem ?) ullilfue aduersario occurrere )
378
Hinc denique gradum consero, an debuerit tam subito uenisse, primo qua et ipse dei sui filius, — hoc enim ordinis fuerat, ut ante pater filium profiteretur quam patrem filius et ante pater de filio testaretur quam filius de patre — dehinc et qua missus, praeter filii nomen. proinde enim praecessisse debuerat mittentis patrocinium in testimonium missi, quia nemo ueniens ex alterius auctoritate ipse eam sibi ex sua adfirmatione defendit, sed ab ipsa defendi se potius expectat praeeunte suggestu eius, qui auctoritatem praestat. ceterum nec filius agnoscetur quem numquam pater nuncupauit nec missus credetur quem numquam mandator designauit. nuncupaturus pater et designaturus mandator, si fuisset. suspectum habebitur omne quod exorbitarit a regula rerum, quae principales gradus non sinit posterius agnosci: patrem post filium et mandatorem post mandatum et deum post Christum. nihil origine sua prius est in agnitione, quia nec in dispositione. \'subito filius et subito missus et subito Christus\'. atquin nihil putem a deo subitum. quia nihil a deo non dispositum. si autem dispositum, cur non et praedicatum, ut probari posset et dispositum ex praedicatione et diuinum ex dispositione? et utique tantum opus, quod scilicet humanae saluti parabatur, uel eatenus subitum non fuisset, qua per fidem profuturum. in quantum enim credi habebat, ut prodesset, in tantum paraturam desiderabat, ut credi posset, substructum fundamentis dispositionis et praedicationis, quo ordine fides informata merito et homini indiceretur a deo et deo exhiberetur ab homine, ex agnitione debens credere. : quia posset, quae scilicet credere didicisset ex praedicatione.
\'Non fuit\', inquis, \'ordo eiusmodi necessarius, quia statim se et filium et missum et dei Christum rebus ipsis esset [*](2 qua scripst: quia MR parenthesin indicaui 3 fuerat MF, fuerit R 5 qua MR, quia Rig 8 defendi se Rig: defendiase M, defnnsione F. defensionem R 13 exorbitaria regula M rerum quae scripsi: rerumqur:- MR principales M, principalis R uulgo 15 deum post Christum R . Christum post deum MRl 16 qua Oehlerus 19 non et M, et non Ruulpo 24 substructum (scil. opus) scripsi: substructam MR 25 indiceretur JIR:!, indicaretur Rl 26 debens MR3, debes Rl )
379
probaturus per documenta uirtutum\'. at ego negabo solam hanc illi speciem ad testimonium competisse, quam et, ipse postmodum exauctorauit. siquidem edicens multos uenturos et signa facturos et uirtutes magnas edituros (ad) auersionem etiam electorum, nec ideo tamen admittendos, temerariam signorum et uirtutum fidem ostendit, ut etiam apud pseudochristos facillimarum. aut quale est, si inde se uoluit probari et intellegi et recipi, ex uirtutibus dico, unde ceteros noluit, aeque et ipsos tam subito uenturos quam a nullo auctore praedicatos? si quia prior eis uenit et prior uirtutum documenta signauit, idcirco, quasi locum in balneis, ita fidem occupauit, posteris quibusque praeripuit, uide, ne et ipse in condicione posteriorum deprehendatur, posterior inuentus creatore, ante iam cognito et proinde uirtutes ante operato et non aliter praefato non esse aliis credendum, post eum scilicet. igitur si priorem uenisse et priorem de posteris pronuntiasse hoc fidem t cludet, praedamnatus erit et ipse iam ab eo, quo posterior est agnitus, et solius erit auctoritas creatoris hoc in posteros constituendi, qui nullo posterior * non potuit. iam nunc, cum probaturus sim creatorem easdem uirtutes, quas solas ad fidem Christo tuo uindicas, interdum per famulos suos retro edidisse interdum per Christum suum edendas destinasse, possum et ex hoc merito praescribere tanto magis Christum (tuum) non ex solis uirtutibus credendum fuisse, quanto illum non alterius quam creatoris interpretari potuissent, ut respondentes uirtutibus creatoris et editis per famulos suos et in Christum suum repromissis. quamquam, et si alia documenta inuenirentur in tuo Christo,
[*](4] cf. Marc. 13, 22. cf. Matth. 24, 24. ) [*]( 3 esauctorauit, siquidem uttlgo 4 ad add. Eng 8 ceterosR3, ceterisMR1 11 ita <sibi) fort. 14 non aliter MR, nominaliter Iun, nominatim Lat 15 si MR3, sic Rl 16 cludet MR, eludet F, excludet fort. (ea qua uti solet auctor significatione: ausbruten = hervorbringen), cudet (cudere = prãgen) Eng 17 quo MR, quod Gel uulgo 18 posteros MR3G, posteris R1 19 lacunam signaui: praedamnari desidero non potuit MRl, esse potuit R3 uulgo 23 tuum addidi 25 interpretari = probare, ut videtur, nisi malis pro illum rescribere illae et interpretari accipere servsu passiuo respondentes MR1, respondentem R3 ) 380
noua scilicet, facilius crederemus etiam noua eiusdem esse. cuius et uetera, quam cuius tantummodo noua, egentia experimentis fidei uictricis uetustatis, ut sic quoque praedicatus uenire debuerit tam praedicationibus propriis exstruentibus ei fidem quam et uirtutibus. praesertim aduersus Christum creatoris uenturus et signis et prophetiis propriis munitum, ut aemulus Christi per omnes diuersitatum species reluceret. sed quomodo a deo numquam praedicato Christus eius praedicaretur? hoc est ergo, quod exigis: nec deum nec Christum tuum credi, quia et deus ignotus esse non debuit et Christus agnosci per deum debuit.,
Dedignatus, opinor, est imitari ordinem dei nostri. ut displicentis, ut cum maxime reuincendi. nouus noue uenire uoluit, filius ante patris professionem et missus ante mandatoris auctoritatem, ut et ipsam fidem monstruosissimam induceret, qua ante crederetur Christum uenisse quam sciretur fuisse. competit mihi etiam illud retractare, cur non post Christum uenerit. nam cum intueor deum eius tanto aeuo patientissimum acerbissimi creatoris, adnuntiantis interea in homines Christum suum, quacumque id ratione fecit, tam reuelationem quam intercessionem suam differens, eadem ratione dico illum patientiam debuisse creatori in Christo quoque suo dispositiones suas executuro, ut perfecta et expleta omni operatione aemuli dei et aemuli Christi tunc et ipse proprias dispositiones superduceret. ceterum (si) paenitentia tantae patientiae fecit, quod non in finem rerum creatoris perseuerauerit. uane sustinuit praedicari Christum eius, quem non sustinuit exhiberi. aut sine causa intercidit temporis alieni decursum aut sine causa tam diu non intercidit. quid illum detinuit, quidue turbauit? atquin in utrumque commisit, post creatorem quidem tam tarde reuelatus, ante Christum uero eius tam propere. [*]( 6 uenturus seripsi: uenturum Mli prophetiis scripsi: prophetis MR 9 exigis (= du, erreichst) scripsi: exigit JIR 13 displicentem fort. 15 ipsam M, ipse R 18 Christum <meum) fort. deum scripti: dominum Mlt 19 aceruissimi M 21 ratione R, rationem MF 2;1 si addidi 26 perseuerauerit. uane uulyo 29 non om. F )
381
alterum [uero] iam dudum debuerat traduxisse alterum nondum, ne illum quidem tam diu saeuientem sustinuisset, istum uero adhuc quiescentem inquietasset, circa ambos excidens ab optimi dei titulo, certe uarius et ipse et incertus, tepidus scilicet in creatorem et calidus in Christum et uanus utrobique. non magis enim compescuit creatorem quam obstitit Christo. manet et creator, qualis omnino est; ueniet et Christus, qualis et scribitur. quid uenit post creatorem, quem emendare non ualuit? quid ante Christum eius reuelatus est, quem reuocare non potuerit? aut si emendauit creatorem, post illum reuelatus, ut emendanda praecederent, ergo et Christum eius aeque emendaturus expectasse debuerat, proinde et illius posterior emendator futurus sicut creatoris. aliud est, si et ipse post illum rursus adueniet, ut primo quidem aduentu processerit aduersus creatorem, legem et prophetas destruens eius, secundo uero procedat aduersus Christum, regnum redarguens eius. tunc ergo conclusurus ordinem suum, tunc, si forte, credendus est. aut si iam hinc perfecta res est eius, uane ergo uenturus est, nihil scilicet peracturus.
His proluserim quasi de gradu primo adhuc et quasi de longinquo. sed exhinc iam ad certum et comminus dimicaturus, uideo aliquas etiamnunc lineas praeducendas, ad quas erit dimicandum, ad scripturas scilicet creatoris. secundum eas enim probaturus Christum creatoris fuisse, ut postea Christo suo adimpletas, necesse habeo ipsarum quoque scripturarum formam et, ut ita dixerim, naturam demandare, ne tunc in controuersiam deductae, cum adhibentur ad causas, et sua et causarum defensione commixta obtundant lectoris intentionem. [*]( 1 nero seclusi: alterum ergo Eng 2 sustinuisset Eng: sustinuisse MR 3 inquietasset ltlF, inquietasse Buulgo 8 creatorem om. F 9 reuelatus R, reuelatum MF 10 reuelatns MR, reuelatus est Rig (nescio unde) Oehlerus 11 praecederent. ergo Rig Oehlerus 20 proluserim MF, praeluserim R 21 exhinc iam scripsi: et hinc iam MR comminuI M, communis F, cominuB R 24 ut postea <a) Christo suo fort. 28 commixta scripsi: commixtae MR )
382
duas itaque causas prophetici eloquii adlego agnoscendas abhinc aduersariis nostris: unam, qua futura interdum pro iam transactis enuntiantur. nam et diuinitati competit quaecumque decreuerit ut perfecta reputare, quia non sit apud illam differentia temporis, apud quam uniformen statum temporis dirigit aeternitas ipsa, et diuinationi propheticae magis familiare est id, quod prospiciat, dum prospicit, iam uisum atque ita iam expunctum. id est omni modo futurum, demonstrare, sicut per Esaiam: dorsum meum posui in flagella, maxillas autem meas in palmas, faciem meam uero non auerti a sputaminibus. siue enim Christus iam tunc in semetipsum, secundum nos, siue prophetes de semetipso, secundum Iudaeos, pronuntiabat, nondum tamen factum pro iam transacto sonabat. alia species erit, qua pleraque figurate portenduntur per aenigmata et allegorias et parabolas, aliter intellegenda quam scripta sunt nam et montes legimus destillaturos dulcorem, non tamen, ut sapam de petris aut defrutum de rupibus speres, et terram audimus lacte et melle manantem, (non tamen,) ut de glebis credas te umquam placentas et Samias coacturum, quia nec statim aquilicem et agricolam se deus repromisit dicens: ponam flumina in regione sitienti et in solitudine buxum et cedrum; sicut et praedicans de nationum conuersione: benedicent me bestiae agri, sirenes et filiae passerum, non utique ab hirundinum pullis et uulpeculis et illis monstruosis fabulosisque cantricibus fausta omina relaturus est. et quid ego de isto genere amplius? cum etiam haereticorum apostolus ipsam legem indulgentem bobus terentibus os liberum non de bobus, sed de nobis interpretetur, et petram, potui subministrando
[*]( 9] Es. 50, 6. 16] cf. Ioel 3, 18. 17] cf. Exod. 3, 8. 20J Es. 41, 19. 22] Es. 43, 20. 27] cf. I Cor. 9, 9—10. cf. Deut. 5. 2o. 28] ct\'. I Cor. 10, 4. ) [*]( 5 temporum Pam 6 ipsa. et uulgo 10 uero om. F 17 defrutum MRJ, defructum F, fructum Rl 18 non tamen add. R3, om. MRy 19 Samias MR, psomias Lat cocturum Leopoldus 21 in (alt. loco) otn. F cedrum et buxum Pam 24 uulpiculis M fabulosisque om. F 26 ethnicorum Lat 27 bobus (utroque loco) JI, bubus R uulgo ) 383
comitem, Christum adleget fuisse, docens proinde et Galatas duo argumenta filiorum Abrahae allegorice cucurrisse, et suggerens Ephesiis, quod in primordio de homine praedicatum est, relicturo patrem et matrem et futuris duobus in unam carnem, id se in Christum et ecclesiam agnoscere.
Si satis constat de istis interim duabus proprietatibus Iudaicae litteraturae, memento, lector, constitisse, ut, cum tale quid adhibuerimus, non retractetur de forma scripturae, sed de statu causae. cum igitur haeretica dementia eum Christum uenisse praesumeret, qui numquam fuerat adnuntiatus, sequebatur, ut eum Christum nondum uenisse contenderet, qui semper fuerat praedicatus; atque ita coacta est cum Iudaico errore sociari et ab eo argumentationem sibi struere, quasi Iudaei, certi et ipsi ali(en)um fuisse qui uenit, non modo respuerint eum ut extraneum uerum et interfecerint eum ut aduersarium, agnituri sine dubio et omni officio religionis prosecuturi, si ipsorum fuisset. scilicet nauclero illi non quidem Rhodia lex, sed Pontica cauerat errare Iudaeos in Christum suum non licere, quando, et si nihil tale praedicatum in illos inueniretur, uel sola utique humana condicio deceptui obnoxia persuasisset Iudaeos errare potuisse, qua homines, nec statim praeiudicium sumendum de sententia eorum, quos credibile fuerit errasse. porro cum et praedicatum sit non agnituros eos Christum ideoque etiam perempturos, iam ergo ipse erit et ignoratus et interemptus ab illis, in quem ita admissuri praenotabantur. hoc si probari exigis, non eas scripturas euoluam, quae interemptibilem Christum edicentes utique et ignorabilem adfirmant, — nisi enim ignoratus nihil scilicet pati posset — sed reseruatis eis ad causam passionum eas praedicationes in praesenti sufficiet adhibere, quae interim ignorabilem probent Christum, et hoc breuiter, dum ostendunt omnem uim [*](1] cf. Gal. 4, 22—25. 8] cf. Eph. 5, 31—32. ) [*]( 1 galathas MF 2 duo om. F 6 satis est F 14 alienum scripsi: alium MR 18 cauerit F 23 fuerat Oehlerus 24 peremturos M 27 interemtibilem M et ignorabilem MF, ignorabilem R , )
384
intellectus ademptam populo a creatore. auferam, inquit, sapientiam sapientium illorum et prudentiam prudentiam; eorum abscondam, et: aure audietis et non audietis et oculis uidebitis et non uidebitis: incrassatum est enim cor populi huius et auribus grauiter audierunt et oculos concluserunt, ne quando auribus audiant et oculis uideant et corde coniciant et conuertantur et \'sanem illos. hanc enim obtusionem salutarium sensuun: meruerant, labiis diligentes deum, corde autem longe absistentes ab eo. igitur si Christus quidem adnuntiabatur a creatore solidante tonitruum et condente spiritum et adnuntiante in homines Christum suum secundum Iohelem prophetam, si omnis spes Iudaeorum, ne dicam etiam gentium, in Christi reuelationem destinabatur, sine dubio id demonstrabantur non agni. turi et non intellecturi ablatis agnitionis et intellegentiae uiribus, sapientia atque prudentia, quod adnuntiabatur, id est Christus, erraturis in eum principalibus sapientibus eorum, id est scribis, et prudentibus eorum, id est Pharisaeis, pariter et populo auribus audituro et non audituro, utique Christum docentem, et oculis uisuro et non uisuro, utique Christum signa facientem, secundum quod et alibi: et quis caecus. nisi pueri mei? et quis surdus, nisi qui dominatur eorum? sed et cum exprobrat per eundem Esaiam: filios. generaui et exaltaui, at illi me reiecerunt; agouit bos possessorem suum et asinus praesepe domini sui. Israhel autem me non cognouit et populus me non intellexit. nos quidem certi Christum semper in prophetis locutum, — spiritum scilicet creatoris, sicut propheta testatur:
[*]( 1] Es. 29, 14. 3] Es. 6, 9-10. 9] cf. Es. 29, 13. 10J ct. Am. 4j 13. 21] Es. 42, 19. 23J Es. 1, 3. ) [*]( 8 obtusionem M, obtunsionem R 11 condente Lat: concludente Mll 12 iohelem M, Ioelem R, Amos Pam 13 ne Urs (ne dicam etiam cf. 3S7, 23): nedum lJlR 16 sapientia atque prudentia R, sapientiam atque prudentiam MF 18 prudentibus eorum MF, prudentibus R 22 dominantur fort. ) 385
persona spiritus nostri Christus dominus — qui ab initio uicarius patris in dei nomine et auditus sit et uisus, scimus ipsius uoces eiusmodi fuisse, iam tunc Israheli exprobrantis quae in illum commissuri praedicabantur: dereliquistis dominumetin iram prouocastis sanctum Israhel. si uero non in Christum, sed in ipsum potius deum uolueris referre omnem Iudaicae ignorantiae de pristino reputationem, nolens etiam retro sermonem et spiritum, id est Christum creatoris, despectum ab eis et non agnitum, sic quoque reuinceris. non negans enim filium et spiritum et substantiam creatoris esse Christum eius, concedas necesse est eos, qui patrem non agnouerint, nec filium agnoscere potuisse per eiusdem substantiae condicionem, cuius si plenitudo intellecta non est, multo magis portio certe, qua plenitudinis consors. his ita dispectis iam apparet, quomodo et respuerint Iudaei Christum et interemerint, non ut extraneum Christum intellegentes, sed ut suum non agnoscentes, quia nec extraneum intellegere potuissent de quo nihil umquam fuerat adnuntiatum, cum intellegere potuissent de quo semper- fuerat praedicatum. id enim intellegi uel non intellegi capit, quod habendo substantiam praedicationis habebit et materiam uel agnitionis uel erroris. quod uero materia (ea) caret, non admittit sapientiae euentum. et adeo non qua alterius dei Christum auersati persecutique sunt, sed qua solummodo hominem, quem planum in signis et aemulum in doctrinis existimabant, ut et ipsum hominem qua suum, id est Iudaeum, sed Iudaismi
[*]( 1] Thren. 4, 20. 4] Es. 1, 4. ) [*]( 1 Christus dominus R3, Christum dominum MRl qui MR3F, quia Rl a exprobrantis Rz, exprobranti MR1 4 dereliquistis MR3, dereliquisti R1 5 prouocastis DiR\'h\', prouocasti R1 6 si uero R3, nero si JfB1 14 portio, certe uulgo 17 quia nec NRI, qui enim 113 uulgo 19 cum R3, non MRX potuissent MR1, <non) potuissent RJ uulgo 20 habendo R, habentes M 22 ea addidi 23 quia adeo JF non qua R3, non aeque MRl 24 sunt, sed MR, scilicet sed F ) [*]( XXXXVII. Tert. III. ) [*]( 25 ) 386
torem et destructorem, deduxerint in iudicium et suo iure punierint, alienum scilicet non indicaturi. tanto abest, ut alienum Christum intellexisse uideantur qui nec hominem eius ut alienum iudicauerunt.
Discat nunc haereticus ei abundanti cum ipso licebit Iudaeo rationem quoque errorum eius, a quo ducatum mutuatus in hac argumentatione, caecus a caeco, in eandem decidit foueam. duos dicimus Christi habitus a prophetis demonstratos totidem aduentus eius praenotasse: unum in humilitate, utique primum, cum tamquam ouis ad uictimam deduci habebat et tamquam agnus ante tondentem sine uoce, ita non aperiens os. ne aspectu quidem honestus. adnuntiauimus enim, inquit. de illo: sicut puerulus, sicut radix in terra sitienti. et non est species eius neque gloria, et uidimus eum. et non habebat speciem neque decorem, sed species eius inhonorata, deficiens citra filios hominum, homo in plaga et sciens ferre infirmitatem, ut positus a patre in lapidem offensionis et petram scandali, minoratus ab eo modicum citra angelos, uermem se pronuntians et non hominem, ignominiam hominis et nullificamen populi. quae ignobilitatis argumenta primo aduentui competunt sicut sublimitatis secundo, cum fiet iam non lapis offensionis nec petra scandali, sed lapis summus angularis post reprobationem adsumptus et sublimatus in consummationem templi, ecclesiae scilicet, et petra sane illa apud Danihelem de monte praecisa, quae imaginem saecularium regnorum comminuet et conteret. de quo aduentu idem prophetes: et ecce cum nubibus caeli i tamquam filius hominis ueniens uenit usque ad [*](5-388, 19] cf. adu. Iudaeos cap. 14. 7] cf. Matth. 15, 14: Luc. ! 6, 39. 10-121 cr. Ea. 53, 7. 121 cf. Es. 53, 2. 3. 17J cf. Koni. 9, 33. I Petro 2, 6. 7. cf. Es. 28. 16: 8, 14. 18] cf. Ps. 8. 6. 19} cf. Ps. 21, 7. 23] cf. Es. 28, 16; Ps. 117, 22; Eph. 2, 21; I Petro 2, 4-6. 27] Dan. 7, 13. 14. ) [*]( 5 discat MRF. dicat Rt abunti M 7 decidit MR\', deductus R\'J j 9 totidem om. F 12 os MR, os(suum\' Pam ne MR, nec FPam 27 aduentu MR, <secundo) aduentu Pam i )
387
ueterem dierum. aderat in conspectu eius, et qui adsistebant adduxerunt illum. et data est ei potestas regia et omnes nationes terrae secundum genera et omnis gloria famulabunda. et potestas eius usque in aeuum quae non auferetur, et regnum eius quod non uitiabitur. tunc scilicet habiturus est speciem honorabilem et decorem indeficientem super filios hominum, - tempestiuus enim, inquit, decore citra filios hominum, effusa est gratia in labiis tuis; propterea benedixit te deus in aeuum. accingere ensem super femur tuum, potens tempestiuitate tua et pulchritudine tua — cum et pater, posteaquam diminuit eum modicum quid citra angelos, gloria et honore coronabit illum et subiciet omnia pedibus eius. tunc et cognoscent eum qui compugerunt et caedent pectora sua tribus ad tribum, utique quod retro non agnouerunt eum in humilitate condicionis humanae: et homo est, inquit Hieremias, et quis cognoscet illum? quia et: natiuitatem eius, Esaias, quis, inquit, enarrabit? sic et apud Zachariam in persona Iesu, immo et in ipso nominis sacramento, uerus summus sacerdos patris, Christus Iesus, duplici habitu in duos aduentus deliniatur, primo sordidis indutus, id est carnis passibilis et mortalis indignitate, cum et diabolus aduersabatur ei. auctor scilicet Iudae traditoris, ne dicam etiam post baptisma temptator, dehinc despoliatus pristinas sordes et exornatus podere et mitra et cidari munda, id est secundi aduentus gloria et honore. si enim et duorum hircorum, qui ieiunio offerebantur, faciam interpretationem, nonne et illi utrumque ordinem
[*]( 7] Ps. 44, 3-5. 12] cf. Ps. 8, 6. 13] cf. Ps. 8, 7. 14] cf. Zaeh. 12, 10, 12. Ioh. 19, 37. 16] Hier. 17, 9. 17] Es. 53, 8. 18] cf. Zach. 3, 3-5. 26] cf. Leu. 16, 5-10. ) [*]( 1 (et) aderat Pam 6 uitiabitur. tunc Eng: uitiabitur, tunc uulgo est Eng (loc. gem. secutus): et MR 7 supra F parenthesit. indicavit Eng 9 in aeternum F 13 <sub> pedibus Pam Ilj humanae <constitutum) Pam 19 ipsius Pam 25 cidari manda R, ddarim mundam M 26 enim non satis apte hic poni uidetur; aptim crte in loco gemello, quippe ubi antecedant aliqua de Ioscdech sacerdote, quae an hic interciderint suo iure dubitat Eng ) [*]( 25* ) 388
Christi figurant? pares quidem atque consimiles propter eundem domini conspectum, quia non in alia uenturus est forma, ut qui agnosci habeat a quibus laesus est. alter autem eorum circumdatus coccino, maledictus et consputatus et conuulsus et compunctus, a populo extra ciuitatem abiciebatur in perditionem, manifestis notatus insignibus dominicae passionis, alter uero pro delictis oblatus et sacerdotibus templi in pabulum datus secundae repraesentationis argumenta signabat, qua delictis omnibus expiatis sacerdotes templi spiritalis, id est ecclesiae, dominicae gratiae quasi uisceratione quadam frueren tur, ieiunantibus ceteris a salute. igitur quoniam primus aduentus et plurimum figuris obscuratus et omni inhonestate prostratus canebatur, secundus uero et manifestus et deo condignus. idcirco, quem facile et intellegere et credere potuerunt, eum solum intuentes, id est secundum, non inmerito decepti sunt: circa obscuriorem, certe indigniorem, id est primum. atque ita in hodiernum negant uenisse Christum suum, quia non in sublimitate uenerit, dum ignorant etiam in humilitate fuisse uenturum.
Desinat nunc haereticus a Iudaeo, aspis, quod aiunt. a uipera, mutuari uenenum, euomat iam hinc proprii ingenii uirus, phantasma uindicans Christum. nisi quod et in ista sententia alios habebit auctores, praecocos et abortiuos quodammodo Marcionitas, quos apostolus Iohannes antichristos pronuntiauit, negantes Christum in carne uenisse, et tamen non. ut alterius dei ius constituerent, quia et de isto notati fuissent. : sed quoniam incredibile praesumpserant deum carnem. quo magis antichristus Marcion sibi eam rapuit praesumptionem. aptior scilicet ad renuendam corporalem substantiam Christi. [*]( 24] cf. I Ioh. 2, 18. 22. ) [*]( 2 domini Lcd: dominum MR 3 <et) laesaa est. unus quidem eorum Pam 4 consputatus M, consputus R conuulsus est et F 7 oblatus om. F 10 fruerentur R, fruentur M 15 secundum <qui est in honore et gloria) Pam 22 in ista M, ista R uulgo 23 praecocos MF, praecoquos R uulgo abortiuos R, auorsiuos M 26 isto MGR3, isti Rt 27 praesuniserantitf 2spraesumtionemilf 29apertior F rennuendaniJlf )
389
qui ipsum deum eius nec auctorem carnis induxerat nec resuscitatorem, optimum uidelicet et in isto et diuersissimum a mendaciis et fallaciis creatoris. et ideo Christus eius, ne mentiretur, ne falleret et hoc modo creatoris forsitan deputaretur. non erat quod uidebatur et quod erat mentiebatur: caro nec caro, homo nec homo. proinde deus, opinor, nec deus. cur enim non etiam dei phantasma portauerit? an credam ei de interiore substantia, qui sit de exteriore frustratus? quomodo uerax habebitur in occulto tam fallax repertus in aperto? quomodo antem, in semetipso ueritatem spiritus, fallaciam carnis confundens, negatam ab apostolo lucis, id est ueritatis, et tenebrarum, id est fallaciae, commisit communicationem? iam nunc. cum mendacium deprehenditur Christi caro, sequitur, ut et omnia, quae per carnem Christi gesta sunt, mendacio gesta sint, congressus contactus conuictus ipsae quoque uirtutes. si enim tangendo aliquem liberauit a uitio uel tactus ab aliquo, quod corporaliter actum est non potest uere actum credi sine corporis ipsius ueritate. nihil solidum ab inani, nihil plenum a uacuo perfici licuit, putatiuus habitus, putatiuus actus: imaginarius operator, imaginariae operae. sic nec passiones Christi eius fidem merebuntur. nihil enim passus est qui non uere est passus; uere autem pati phantasma non potuit. euersum est igitur totum dei opus. totum Christiani nominis et pondus et fructus, mors Christi, negatur, quam tam impresse apostolus demandat, utique ueram, summum eam fundamentum euangelii constituens et salutis nostrae et praedicationis suae. tradidi enim. inquit, uobis in primis, quod Christus mortuus sit pro peccatis nostris et quod sepultus sit et quod resurrexerit tertia die. porro, si caro eius negatur, quomodo mors eius adseueratur, quae propria carnis
[*]( 11] cf. II Cor. fi. 14. 25J cf. I Cor. 15, 14. 27J I Cor. 15, 3-4. ) [*]( 6 homo, proinde uulf/o opinor scripsi: Christus MR 10 falhwiam MEt, fallacia R3 uulgo 12 tenebrarum, id est fallaciae scripst: fallaciae id est tenebrarum MR 13 Christi Urs: Christus MR 16 liberauit R, liberabit MF 29 resurrexerit MF, resurrexit R ) 390
est passio, per mortem reuertentis in terram, de qua est sumpta, secundum legem sui auctoris? negata uero morte. dum caro negatur, nec de resurrectione constabit. eadem enim ratione non resurrexit, qua mortuus non est, non habendo substantiam scilicet carnis, cuius sicut et mors ita et resurrectio est. proinde resurrectione Christi infirmata etiam nostra i subuersa est. nec ea enim ualebit, propter quam Christus I uenit, si Christi non ualebit. nam sicut illi, qui dicebant resurrectionem mortuorum non esse, reuincuntur ab apostolo ex resurrectione Christi, ita resurrectione Christi non consistente aufertur et mortuorum resurrectio. atque ita inanis I est et fides nostra, inanis et praedicatio apostolorum. inue-: niuntur autem etiam falsi testes dei, quod testimonium dixerint. quasi resuscitauerit Christum, quem non resuscitauit. et sumus adhuc in delictis, et qui in Christo dormierunt. perierunt. sane resurrecturi, sed phantasmate forsitan, sicut et Chiistus.I
In ista quaestione qui putaueris opponendos esse nobis I angelos creatoris, quasi et illi in phantasmate, putatiuae utique carnis, egerint apud Abraham et Loth, et tamen uere sint et congressi et pasti et operati quod mandatum eis fuerat, primo non admitteris ad eius dei exempla, quem destruis. nam et quanto meliorem et perfectiorem deum inducis, tanto non competunt illi eius exempla, quo nisi diuersus in totum n<m erit omnino melior atque perfectior. dehinc scito nec illud concedi tibi, ut putatiua fuerit in angelis caro, sed uerae et solidae substantiae humanae. si enim difficile non fuit illi. putatiuae carni ueros et sensus et actus exhibere, multo facilius habuit, ueris et sensibus et actibus ueram dedisse substantiam carnis, uel qua proprius auctor et artifex eius. [*]( 1] cf. Gen. 3, 19. 8] cf. I Cor. 15, 12. 11] cf. I Cor. 15. 14. 1\'21 cf. I Cor. 15, 15. 14] cf. Cor. 15, 17. 18. ) [*]( 1 reuertentis Lat: deuertentis MR 2 sumta M 7 est om. F 8 si Christi lIf. si Christus R ualebit MR. resurresit Pam 10 resurrpctione (yr. loco)-mortuorum om. F 12 inanis et lun: inanis 6t JIR, inanis est <et) Pam 23 exempla eius M (corr. m. T) 27 carni Kellnerus: carnis MR )
391
tuus enim deus eo, quod carnem nullam omnino produxerit, merito fortasse phantasma eius intulerit, cuius non ualuerat ueritatem, meus autem deus, qui illam de limo sumptam in hanc reformauit qualitatem, nondum ex semine coniugali et tamen carnem, aeque potuit ex quacumque materia angelis quoque adstruxisse carnem, qui etiam mundum ex nihilo in tot ac talia corpora, et quidem uerbo, aedificauit. et utique, si deus tuus ueram quandoque substantiam angelorum hominibus pollicetur, — erunt enim, inquit, sicut angeli — cur non et deus meus ueram substantiam hominum angelis accommodarit (unde)unde sumptam? quia nec tu mihi respondebis, unde illa apud te angelica sumatur. sufficit mihi hoc definire, quod deo congruit, ueritatem scilicet eius rei, quam tribus testibus sensibus obiecit: uisui tactui auditui. difficilius deo mentiri quam carnis ueritatem (unde)unde producere, licet non natae. ceterum et aliis haereticis, definientibus carnem illam in angelis ex carne nasci debuisse, si uere fuisset humana, certa ratione respondemus, qua et humana uere fuerit et innata: humana uere propter dei ueritatem, a mendacio et fallacia extranei, et quia non possent humanitus tractari ab hominibus nisi in substantia humana; innata autem, quia solus Christus in carnem ex carne nasci habebat, ut natiuitatem nostram natiuitate sua reformaret atque ita etiam mortem nostram morte sua dissolueret resurgendo in carne, in qua natus est, ut et mori posset. ideoque et ipse cum angelis tunc apud Abraham in ueritate quidem carnis apparuit, sed nondum natae, quia nondum moriturae, sed ediscentis iam inter homines conuersari. quo magis angeli, neque ad
[*]( 9] Luc. 20, 36. ) [*]( 1 enim scripsi: autem MR deus eo 111R, ab eo F 4 hanc-qualitatem scripsi: hac qualitate MR 5 carnem om. F 7 ac MF, et R 8 tuus om. F 10 et om. F 11 undeunde Urs: unde MR 12 sumatur, sufficit uulgo 15 undeunde Lat: unde MR 18 certa ratione -= mit dem beslimmten Grunde qua MR, quia Oehlerus (in notis) 27 ediscentis scripsi (cf. 373, 18 et de carne Chr. c. 6): et discentes Afii1, discentis i23 ) 392
moriendum pro nobis dispositi, breuem carnis commeatum non debuerunt nascendo sumpsisse, quia nec moriendo deposituri eam fuerant. sed (unde)unde sumpta et quoquo modo omnino demissa, mentiti eam tamen non sunt. si creator facit angelos spiritus et apparitores suos ignem flagrantem, tam uere spiritus quam et ignem, idem illos uere fecit et carnem, ut nunc recordemur et haereticis renuntiemus eius esse promissum homines in angelos reformandi quandoque, qui angelos in homines formarit aliquando.
Igitur non admissus ad consortium exemplorum creatoris, ut alienorum et suas habentium causas, uelim edas et ipse consilium dei tui, quo Christum suum non in ueritate carnis exhibuit. si aspernatus est illam ut terrenam et, ut dicitis. stercoribus infersam, cur non et simulacrum eius proinde despexit? nullius enim dedignandae rei imago dignanda est: sequitur statum similitudo. \'sed quomodo inter homines conuersaretur, nisi per imaginem substantiae humanae\'? cur ergo non potius per ueritatem, ut uere conuersaretur, si necesse habebat conuersari? quanto dignius necessitas fidem quam stropham administrasset! satis miserum deum instituis, hoc ipso, quod Christum suum non potuit exhibere nisi in indignae rei effigie. et quidem alienae. aliquatenus enim indignis conueniet uti, si nostris, sicut alienis non congruet uti, licet dignis. cur enim non in aliqua alia digniore substantia uenit, et inprimis sua, ne et indigna et aliena uideretur eguisse? si creator meus per rubum quoque et ignem, idem postea per nubem et globum cum homine congressus est et elementorum corporibus in repraesentationibus sui usus est, satis haec exempla diuinae [*]( 4] cf. Ps. 103, 4. 251 cf. Exol 3, 2. 26] cf. Exod. 14, 19. ) [*]( 1 brcuem 11, breue MF 2 sumsisse M 3 fuerant, sed utdgo undeunde Pum: unde MR surnta M, sumptam R modo mentiti omnino M 4 demissa scripsi: dimissam MR 10 admissus ■R3, admissum 31Rl 11 suas om. F uel imeudas M 12 tui R3, uti MRl 17 humanae om. F 19 stropham MIP, stofam JJ1, scofam F 22 aliquatenus acrtiysi: aliquantis Mli uti si !łI, ut si Rt, uti R3 26 idem R:t, id est MW )
393
potestatis ostendunt deum non eguisse aut falsae aut etiam uerae carnis paraturae. ceterum si ad certum spectamus, nulla substantia digna est, quam deus induat. quodcumque induerit, ipse dignum facit, absque mendacio tamen. et ideo quale est, ut dedecus existimarit ueritatem potius quam mendacium carnis? atquin honorauit illam fingendo. quanta iam caro est, cuius phantasma necessarium fuit deo superiori!
Totas istas praestigias putatiuae in Christo corpulentiae Marcion illa intentione suscepit, ne ex testimonio substantiae humanae natiuitas quoque eius defenderetur atque ita Christus creatoris uindicaretur, ut qui nascibilis ac per hoc carneus adnuntiaretur. stultissime et hic Ponticus: quasi non facilius crederetur in deo caro non nata quam falsa, praestruentibus uel maxime fidem istam angelis creatoris in carne uera conuersatis nec tamen nata. nam et Philumene illa magis persuasit Appelli ceterisque desertoribus Marcionis ex fide quidem Christum circumtulisse carnem, nullius tamen natiuitatis, utpote de elementis eam mutuatum. quodsi uerebatur Marcion, ne fides carnis natiuitatis quoque fidem induceret, sine dubio qui homo uidebatur natus utique credebatur. nam et mulier quaedam exclamauerat: beatus uenter, qui te portauit, et ubera, quae hausisti. et quomodo mater et fratres eius dicti sunt foris stare? certe, cum et ipse se filium hominis praedicaret, natum scilicet profitebatur. et uidebimus de his capitulis suo in tempore: nunc, ut haec omnia ad euangelii distulerim examinationem, tamen quod supra statui: si omni modo natus credi habebat qui homo uidebatur, uane natiuitatis fidem consilio imaginariae carnis expugnandam putauit. [*]( 21] Luc. 11, 27. 22] cf. Loc. 8, 20. ) [*]( 2 paraturae MF, paratura R utilgo 13 in deo caro scripsi: caro in i]r<i MR 15 magis cf. supra facilius 16 appelli MF, Apelli 11 18 mutuatuin R, mutuatam MF 24 uerba et uidebimus-tempore, quae in libr. mss. paulo supra post foris stare leguntur, huc transtuli 25 in t-nipore MF, tempore Ruulgo 26 tamen quod supra statui scil. teneo, qnnd nescio an pro tamen sit rescribendum. 28 expugnandam MRl (cf. ■704. 27), expungendam R3uulgo )
394
quid enim profuit non uere fuisse quod pro uero haberetur. tam carnem quam natiuitatem? aut si dixeris: uiderit opinio humana, iam deum tuum honoras fallaciae titulo, si aliud se sciebat esse quam quod homines fecerat opinari, iam tu potuisti etiam natiuitatem putatiuam illi accommodasse, ne in hanc quoque impegisses quaestionem. nam et mulierculae nonnumquam praegnantes sibi uidentur, aut sanguinis tributo I aut aliqua ualitudine inflatae. et utique debuerat phantasmati?I scaenam decucurrisse, ne originem carnis non desaltasset qui i personam substantiae ipsius egisset. plane natiuitatis merdacium recusasti: ipsam enim carnem ueram edidisti. turpissimum scilicet dei etiam uera natiuitas. age iam, perora in illa sanctissima et reuerenda opera naturae, inuehere in totum quod es; carnis atque animae originem destrue; cloacam uoca uterum, tanti animalis, id est hominis, producendi officinam: persequere et partus inmunda et pudenda tormenta et ipsius exinde puerperii spurcos anxios ludicros exitus: tamen, cum omnia ista destruxeris, ut deo indigna confirmes, non erit indignior morte natiuitas et cruce infantia et natura poena et caro damnatione. si uere ista passus est Christus. minus fuit nasci; si mendacio passus est, ut phantasma, potuit: et mendacio nasci. summa ista Marcionis argumenta. per\' quae alium efficit Christum, satis, opinor, ostendimus nOli\'i consistere omnino, dum docemus magis utique competere i deo ueritatem quam mendacium eius habitus, in quo Christum suum exhibuit. si ueritas fuit, caro fuit, si caro fuit, natus i est. ea enim, quae expugnat haec haeresis, confirmantur, cum I ea, per quae expugnat, destruuntur. itaque, si carneus habe-\' bitur, quia natus, et natus, quia carneus, quia phantasma
[*](4 tu scripsi: tunc MR 9 carnis J/223. carnem Ml desaltasset R\',\' adeltasset MRl 10 plane natiuitatis .... edidisti cum ironia dH; animaduertas 12 etiam uera natiuitas scii.: non solum uera caro 13 inuehere R, inueherer MF 14 animae om. F uoca una. ? 18 indigna F, digna MR 20 caro damnatione scripsi: carne damnati\'» JIR 21 fuit MF, fuisset R 24 consisterem M ) 395
non fuerit, ipse erit agnoscendus, qui in carne et ex natiuitate uenturus adnuntiabatur a creatoris prophetis. utpote Christus creatoris.
Prouoca nunc, ut soles, t ad hanc Esaiae comparationem Christi, contendens illam in nullo conuenire. \'primo enim\', inquis, (Christus Esaiae Emmanuhel uocari habebit, dehinc uirtutem sumere Damasci et spolia Samariae aduersus regem Assyriorum\'. porro iste, qui uenit, neque sub eiusmodi nomine est editus neque ulla re bellica functus est. at ego te admonebo, uti cohaerentia quoque utriusque capituli recognoscas. subiuncta est enim et interpretatio Emmanuhelis: nobiscum deus, uti non solum sonum nominis spectes sed et sensum. sonus enim Hebraicus, quod est Emmanuhel, suae gentis est, sensus autem eius, quod est deus nobiscum, ex interpretatione communis est. quaere ergo an ista uox (nobiscum deus\\ quod est Emmanuhel, exinde quod Christus inluxit, agitetur in Christo. et puto. non negabis, utpote qui et ipse dicas (όdeun nobiscum\\ [dicitur] id est Emmanuhel. aut si tam uanus es, ut, quia penes te \'nobiscum deus\' dicitur, non Emmanuhel, idcirco nolis uenisse illum, cuius proprium sit uocari Emmanuhel, quasi non et hoc sit \'deus nobiscum\', inuenies apud Hebraeos Christianos, immo et Marcionitas, Emmanuhelem nominare, cum uolunt dicere \'nobiscum deus\'; sicut et omnis gens, quoquo sono dixerit \'deus nobiscum\', Emmanuhelem pronuntiabit, in sensu sonum expungens. quodsi Emmanuhel \'nobiscum deus\' est, deus autem nobiscum Christus est, qui etiam in nobis est, — quotquot enim [*]( 4—400, 16J cf. adu. Iudaeos c. 9. 6] cf. Es. 7, 14. cf. Es. 8. 4. 11] Matth. 1, 23. 26] Gal. 3, 27. ) [*]( 4 adhuc <ad) fort., Eng intercidisse suspicatur in antecedentibus prophetiam Esaiae 7 aduersus MF, aduersum R uulgo 16 exinde quo fort. 18 dicitur seclusi quae infra l. 7 sequuntur: idcirco—deus nobiscum in JJIF etiam hic, ante aut si tam uanus es leguntur: del. R 19 nobiacutn deus MF, nobiscum R 21 et hoc sit scripsi: hoc sit et MR 23 nobiscum deus R3, deus nobiscum deus MRl 24 pronuntiabit Eng: pronuntiauit MR )
396
in Christum tincti estis, Christum induistis — tam proprie est Christus in significatione nominis, quod est (nobiscum deus\', quam in sono nominis, quod est Emmanuhel. atque ita constat uenisse iam illum, qui praedicabatur Emmanuhel. quia quod significat Emmanuhel uenit, id est \'nobiscum deus\'.
Aeque sono nominum duceris, cum uirtutem Damasci et spolia Samariae et regem Assyriorum sic accipis, quasi bellatorem portendant Christum creatoris, non animaduertens quid scriptura praemittat: quoniam priusquam cognoscat (puer) uocare patrem et matrem, accipiet uirtutem Damasci et spolia Samariae aduersus regem Assyriorum. ante est enim inspicias aetatis demonstrationem, an hominem iam Christum exhibere possit, nedum imperatorem. scilicet uagitu ad arma esset conuocaturus infans, et signa belli non tuba sed crepitacillo daturus, nec ex equo uel de curru uel de muro sed de nutricis aut gerulae suae collo siue dorso hostem destinaturus, atque ita Damascum et Samariam pro mammillis subacturus! aliud est, si penes Ponticos barbaricae gentis infantes in proelium erumpunt, credo, ad solem uncti prius, dehinc pannis armati et butyro stipendiati, qui ante norint lanceare quam lancinare. enimuero, si nusquam hoc natura concedit, ante militare quam uirum facere, ante uirtutem Damasci sumere quam patris et matris uocabulum nosse. sequitur, ut figurata pronuntiatio uideatur. sed et uirginem\'. inquit, \'parere natura non patitur, et tamen creditur prophetae\'. et merito. praestruxit enim fidem incredibili rei rationem edendo, quod in signum esset futura: propterea, inquit, dabit uobis dominus signo: ecce uirgo concipiet in utero [*]( 9] Es. 8, 4. 27] Es. 7, 14. ) [*]( 2 proprie scripsi: proprius MR 6 aeque <et> Pam <in)duceris fort. (cf. 419, 13 et locum gemellurn) 9 praemittat Pam: promittat JIR 10 puer add. Pum 12 inspicias R3, inspiciat lłlR1 18 barbaricae li. bavbariae MF 21 norunt F 22 uirum facere scripsi, loco gem, secutus: uiuere MJt, uirere (= nires habere) Eng 28 uobis R, nobis M )
397
et pariet filium. signum autem a deo, nisi nouitas aliqua monstruosa, iam signum non fuisset. denique Iudaei, si quando ad nos deiciendos mentiri audent, quasi non uirginem, sed iuuenculam concepturam et parituram scriptura contineat, hinc reuincuntur, quod nihil signi uideri possit res cotidiana, iuuenculae scilicet praegnatus et partus. in signum ergo disposita uirgo mater merito credetur, infans uero bellator non aeque; non enim et hic signi ratio uersatur. sed signo natiuitati nouae adscripto exinde post signum alibi ordo iam infantis edicitur, meI et butirum manducaturi, — nec hoc utique in signum: [est: malitiae non assentaturi] et hoc enim infantiae est — sed (et) accepturi uirtutem Damasci et spolia Samariae aduersus regem Assyriorum, serua modum aetatis et quaere sensum praedicationis, immo redde euangelio ueritatis quae posteriori detraxisti: et tam intellegitur prophetia quam renuntiatur expu-ncta. maneant enim orientales illi magi infantiam Christi recentem auro et ture munerantes: et accepit infans uirtutem Damasci sine proelio et armis. nam praeter quod omnibus notum est orientis uirtutem, id est uim et uires, auro et odoribus pollere solitam, certe est creatoris uirtutem ceterarum quoque gentium aurum constituere, sicut per Zachariam: et ludas praetendet apud Hierusalem et congregabit omnem ualentiam populorum per circuitum, aurum et
[*]( 10] cf. Es. 7,15. 12] cf. Es.8,4. 16] cf. Matth. 2,11. 22] Zach. 14,14. ) [*]( t 1 pariet M 2 iam signum Lat (loc. gem. secutus): tam dignum Mlt 4 scriptara Rig: scripturam JI, om. R 6 iuuencula M 7 mater 111, et mater R uulgo credetur scripsi: crederetur MR, creditur Pam 8 natiuitati scripsi: natiuitatis MR 9 alibi (= alio loco, cf. 1.12) JIR, alius Pam 10 parenthesin indicaui 11 est-assentaturi seclusi infantiae Urs: infantia MR 12 sed <et) scripsi: sed MR 15 posteriori (euangeUo, ipsius scilicetMarcionis) scripsi: posterior MR quam renuntiatur expuncta om. F 16 enim MF, autem R uulgo infantiam Christi scripsi: in infantia Christum MR 17 acceperit Pam 19 et uires fort. delendum, ut quod interpolatum sit ex loco gemello, in quo non genuinum hoc esse cod. Fuldensis probat 20 creatoris NPam: creatori MR 21 Zachariam •_dicit> Pam 22 praeteudet MRX, pertendet R3 congregabit HI. congreganit MRl 23 omnium ualentiam susp. Eng ) 398
argentum. de illo autem tunc auri munere etiam Dauid: et dabitur illi ex auro Arabiae, et rursus: reges Arabum et Saba munera offerent illi. nam et magos reges habuit fere oriens et Damascus Arabiae retro deputabatur, antequam transcripta esset in Syrophoenicen ex distinctione Syriarum, cuius tunc uirtutem Christus accepit accipiendo insignia eius, aurum scilicet et odores, spolia autem Samariae ipsos magos, qui cum illum cognouissent et muneribus honorassent et genu posito adorassent quasi deum et regem sub testimonio indicis et ducis stellae, spolia sunt facti Samariae, id est idolatriae, credentes uidelicet in Christum. idolatriam enim Samariae nomine notauit, ut ignominiosae ob idolatriam, qua desciuerat tunc a deo sub rege Hieroboam. nec hoc enim nouum est creatori, figurate uti translatione nominum ex comparatione criminum. nam et archontas Sodomorum appellat archontas Iudaeorum et populum ipsum populum Gomorrae uocat, et idem alibi: pater, inquit, tuus Amorreus et mater tua Cethea, ob consimilem impietatem, quos aliquando etiam suos filios dixerat: filios generaui et exaltaui. sic et Aegyptus nonnumquam totus orbis intellegitur apud illum superstitionis et maledictionis elogio. sic et Babylon etiam apud Iohannem nostrum Romanae urbis figura est, proinde magnae et regno superbae et sanctorum dei debellatricis. hoc itaque usu magos quoque Samaritarum appellatione titulauit, despoliatos quod habuerant cum Samaritis, ut diximus, idolatriam. aduersus regem autem Assyriorum aduersus Herodem intellege, cui utique aduersati sunt magi tunc non renuntiando de Christo, quem intercipere quaerebat.
Adiuuabitur haec nostra interpretatio, dum et alibi bellatorem existimans Christum ob armorum quorundam uocabula et eiusmodi uerba ex reliquorum quoque sensuum comparatione conuinceris. accingere, inquit Dauid, ensem super [*]( 1] Ps. 71. 15. 2] Ps. 71, 10. 7] cf. Es. 8, 4. 13] cf. llf Reg. 12, 28-31. 15] cf. Es. 1, 10. 17J Ez. 16, 8. 19] Es. 1, 2. 21] cf. Apoc. 14, 8; 17, 5; 18, 10. 27] cf. Matth. 2, 12. 32] Ps. 44, 4. ) [*]( 5 esset illRt, erat 2S3 26 intellige M 31 ensem Gel: ense MR )
399
++ femur. sed quid supra legis de Christo? tempestiuus decore praeter filios hominum, effusa est gratia in labiis tuis. rideo, si, quem ad bellum ense cingebat, ei de tempestiuitate decoris et labiorum gratia blandiebatur. sic item subiungens: et extende et prosperare et regna, adiecit: propter ueritatem et lenitatem et iustitiam. quis enim ense (ea) operabitur et non contraria potius, dolum et asperitatem et iniustitiam, propria scilicet negotia proeliorum? uideamus ergo, an alius sit ensis ille, cuius alius est actus. nam et apostolus Iohannes in Apocalypsi ensem describit ex ore dei prodeuntem, bis acutum, praeacutum, quem intellegi oportet sermonem diuinum, bis acutum duobus testamentis legis et euangelii, acutum sapientia, infestum diabolo, armantem nos aduersus hostes spiritales nequitiae et concupiscentiae omnis, amputantem etiam a carissimis ob dei nomen. quodsi Iohannem agnitum non uis, habes communem magistrum Paulum, praecingentem lumbos nostros ueritate et lorica iustitiae et calciantem nos praeparationem euangelii pacis, non belli, adsumere iubentem scutum fidei, in quo possimus omnia diaboli , ignita tela extinguere, et galeam salutaris et gladium spiritus, quod est, inquit, dei sermo. hanc et dominus ipse machaeram uenit mittere in terram, non pacem. si tuus Christus est, ergo et ipse bellator est. si bellator non est, machaeram intentans allegoricam, licuit ergo et Christo creatoris in psalmo sine bellicis rebus ense sermonis praecingi figurato, cui supradicta tempestiuitas congruat et gratia labiorum, quem tunc iam cingebatur super femur apud Dauid, quandoque missurus in terram. hoc est enim, quod ait: et extende et
[*]( 1] Ps. 44, 3. 5] Ps. 44, 5. 10] cf. Apoc. 19, 21; cf. Apoc. 2, 12. 14] cf. Eph. 6, 12. 15] cf. Matth. 19, 29; Marc. 10, 29-30; Luc. 14, 26. 17—20] cf. Eph. 6,14—17. 21] Eph, 6,18. cf. Matth. 10,34. 28] Pa. 44, 5. ) [*]( 6 ense (ea; operabitur Eng: <haec> ense operabitur Urs, ego olim locum gt-tnellum secutus post potius lacunam statuere uolui, sed imitatorem illic, quia interciderat ea siue haec, interpolandi negotium suscepisse uerisimi- Uu* est 11 accutum M 18 praeparationem MF, praeparatione R, per parationem (=, ev iw.p.ixzict) fort. 19 possumus Gel 25 ensem Pam ) 400
prosperare et regna: extendens sermonem in omnem terram ad uniuersarum gentium uocationem, prosperaturus successu fidei, qua est receptus, et regnans exinde, qua mortem resurrectione deuicit. et deducet te, inquit, mirifice dextera tua, uirtus scilicet gratiae spiritalis, qua Christi agnitio deducitur. sagittae tuae acutae, peruolantia ubique praecepta et minae et traductiones cordis, compungentes et transfigentes conscientiam quamque. populi sub te concident, utique adorantes. sic bellipotens et armiger Christus creatoris, sic et nunc accipiens spolia, non solius Samariae uerum et omnium gentium. agnosce et spolia figurata, cuius et arma allegorica didicisti. figurate itaque et domino eiusmodi loquente et apostolo scribente, non temere interpretationibus eius utimur, quarum exempla etiam aduersarii admittunt, atque ita in tantum Esaiae erit Christus qui uenit, in quantum non fuit bellator. quia non talis ab Esaia praedicatur.
De quaestione carnis et per eam natiuitatis et unius interim nominis Emmanuhelis hucusque. de ceteris uero nominibus, et inprimis Christi, quid pars diuersa respondebit? si proinde commune est apud uos Christi nomen quemadmodum et dei, ut sic utriusque dei filium Christum competat dici. sicut utrumque patrem deum, certa ratio huic argumentationi refragabitur. dei enim nomen, quasi naturale diuinitatis, potest in omnes communicari, quibus diuinitas uindicatur, sicut et idolis, dicente apostolo: nam et sunt qui dicuntur dii siue in caelo siue in terris, Christi uero nomen, non ei natura ueniens sed ex dispositione. proprium eius efficitur, a quo dispositum inuenitur, nec in communicationem alii deo [*]( 4] Ps. 44, 5. - 6] Ps. 44, 6. H] ib. 25] I Cor. 8, 5. ) [*]( 4 deducet R (sic et in loco gemello cod. Fuld.), deducit M 6 utique Lnt 7 minae et traducticmes JIR. minantes traductionem Pam (ex loco gemellll. quipotius hinc sanundus mihi uidetur) transfigentes MRl. transfigurantas R3 (errore typotltetico, ut uidetur) 11 allegorica MR*, allegorice Rl 21 sic scripxi: sicut JIR 22 sicut scripsi: sic MR deum scripsi: dominum MR certa JIRI, certe R\'.1 uulgo 28 inuenitur. nec uulgo )
401
subiacet, maxime aemulo et habenti suam dispositionem. cui et nomina priuata debebit. quale est enim, quod diuersas dispositiones duorum commentati deorum societatem nominum admittunt in discordia dispositionum, quando nulla magis probatio adsisteret duorum et aemulorum deorum, quam si in dispositione eorum etiam diuersitas nominum inueniretur? nullus enim status differentiarum nonnisi proprietatibus appellationum consignatur. quibus deficientibus, si quando, nunc Graeca catachresis de alieno abutendo succurrit. apud deum autem deficere, puto, nihil debet, nec de alieno instrui dispositio eius. quis hic deus est, qui filio quoque suo nomina a creatore uindicat, non dico aliena, sed uetera et uulgata, quae uel sic non competerent deo nouo et incognito? quomodo denique docet nouam plagulam non adsui ueteri uestimento nec uinum nouum ueteribus utribus credi, adsutus ipse et inditus nominum senio? quomodo abscidit euangelium a lege, tota lege uestitus, in nomine scilicet Christi? quis illum prohibuit aliud uocari, aliud praedicantem, aliunde uenientem, cum propterea nec corporis susceperit ueritatem, ne Christus creatoris crederetur? uane autem noluit eum se uideri, quem uoluit uocari, quando et si uere corporeus fuisset, magis Christus creatoris non uideretur, si non uocaretur. at nunc substantiam respuit, cuius nomen accepit, etiam substantiam probaturus ex nomine. si enim Christus unctus est, ungui (autem) utique corporis passio est, qui corpus non habuit ungui omnino non potuit; qui ungui omnino non potuit Christus uocari nullo modo potuit. aliud est, si et nominis phantasma adfectauit. (sed quomodo\', inquit, \'inreperet in Iudaeorum fidem, nisi per sollemne apud eos et familiare nomen\'? inconstantem aut
[*]( 14] cf. Matth. 9, 16. 17. ) [*]( 4 discordia scripsi: discordiam MR 6 dispositionei23, dispositionem MR1 K tunc Ciacconius 9 catachresis F, catachersis .hI, katachreBis R uulgo 10 deficere puto nihil debere Eng dispositio scripsi (cf. supra l. 1 tt 6): dispositiones MR 11 filio suo nomina quoque fort. 14 ueteri.. M 15 inditus M, inclitua F, indutus R uulgo 16 senio datiuum intellege aeque pendentem ab adsutus ut ab inditus 17 in deleri uult Eng 19 susperit M (ce 8. u. add. m. 1) 24 autem addidi 25 est. qui uulgo ) [*]( XXXXVII Tert. III. ) [*]( 26 ) 402
subdolum deum narras: aut diffidentiae aut malitiositatis consilium est fallendo quid promouere. multo liberius atque simplicius egerunt pseudoprophetae, aduersus creatorem in sui dei nomine uenientes. sed nec effectum consilii huius inuenio, ! cum facilius aut suum crediderint Christum aut planum potius aliquem quam alterius dei Christum, sicut euangelium probabit. I
Nunc, si nomen Christi, ut sportulam furunculus, cap-; tauit, cur etiam Iesus uoluit appellari, non tam expectabili; apud Iudaeos nomine? nec enim, si nos, per dei gratiam intellectum consecuti sacramentorum eius, hoc quoque nomen agnoscimus Christo destinatum, ideo et Iudaeis, quibus adempta : est sapientia, nota erit res. denique ad hodiernum Christum\' sperant, non Iesum, et Heliam potius interpretantur Christum quam Iesum. qui ergo et in eo nomine uenit, in quo Christus \' non praesumebatur? potuit in eo solo nomine uenisse, quod solum praesumebatur. ceterum cum duo miscuit, speratum et insperatum, expugnatur utrumque consilium eius. siue enim \' ideo Christus, ut interim quasi creatoris inreperet, obstrepit Iesus, quia non sperabatur Iesus in Christo creatoris, siue (ideo Iesus,) ut alterius haberetur, non sinit Christus, quia non alterius sperabatur Christus quam creatoris. quid horum \' constare possit, ignoro. constabit autem utrumque in Christo I creatoris, in quo inuenitur etiam Iesus. quomodo, inquis? : disce et hic cum partiariis erroris tui, Iudaeis. cum successor I Moysi destinaretur Auses, filius Naue, transfertur certe de pristino nomine et incipit uocari Iesus. certe, inquis. hanc prius dicimus figuram futuri fuisse. nam quia Iesus Christus\' secundum populum — quod sumus nos, nati in saeculi desertis - introducturus erat in terram promissionis melle et lacte, [*](11J cf. Es. 29, 14. 24-403, 20] cf. adu. Iadaeos c. 9. 24] cf. Ios.\' 1,1-9. 25] cf.Num. 13,9.17. 28] cf. Nom. 14,29-31. 29] cf. Exod.3. S. ) [*]( 4 nec eras. M 5 crediderint scil. Iudaei 6 euangelium breuiter dictum pro: euangelii examinatio, quae sequetur ira libro IIII probauit susp. Eng (cf. Matih. 24, 24; Marc. 13, 22) 15 non om. R1 praesumebatur. potuit uulgo 18 ideo R, in deo MF obstrepit Urs; obrepitiUiJ 20ideolesus add. Urs 21 non om. F 22 constare in ras. a m. 1M 25 Auaes R, auies 31 )
403
manantem, — id est (in) uitae aeternae possessionem, qua nihil dulcius — idque non per Moysen, id est non per legis disciplinam, sed per Iesum, (id est) per euangelii gratiam, prouenire habebat, circumcisis nobis petrina acie, id est Christi (praeceptis.) — petra enim Christus — ideo is uir, qui in huius sacramenti imagines parabatur, etiam nominis dominici inauguratus est figura, Iesus cognominatus. hoc nomen ipse Christus suum iam tunc esse testatus est, cum ad Moysen loquebatur. quis enim loquebatur, nisi spiritus creatoris, qui est Christus? cum ergo mandato diceret populo: ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam. qui te custodiat in uia et introducat in terram, quam paraui tibi; intendite illi et exaudite eum, ne inobaudieritis eum; non enim celabit te, quoniam nomen meum super illum est, angelum quidem eum dixit ob magnitudinem uirtutum, quas erat editurus, et ob officium prophetae, nuntiantis scilicet diuinam uoluntatem, Iesum autem ob nominis sui futuri sacramentum. id enim nomen suum confirmauit, quod ipse ei indiderat, quia non angelum nec Ausen, sed legum eum iusserat exinde uocitari. ergo si utrumque nomen competit in Christum creatoris, tanto utrumque non competit in Christum non creatoris, sicut nec reliquus ordo. facienda est denique iam hinc inter nos certa ista et iusta praescriptio et utrique parti necessaria, qua determinatum sit nihil omnino commune esse debere alterius dei Christo cum Christo creatoris. nam et a nobis proinde diuersitas defendenda est, sicut a nobis repugnanda est, quia nec uos probare poteritis alterius dei uenisse
[*]( 4] cf. Ios. 5, 2. 5] cf. I Cor. 10, 4. 10] Exod. 23, 20-21. 1*J cf. Nura. 13, 17. ) [*]( 1 in addidi (sec. loco gem.) 3 id est add. Pam (sec. loc. gem.) õ praeceptis add. Pam (sec. lac. gem.) 6 imagine Pam 12 intende—exaudi —inobaudieris Pam 13 obaudieritis M (in a. u. add. m. 1) 14 celabit Eng: celauit MF, celaui Huulgo 15 eum R3, meam JZi?1 18 id rnim scripsi (loc. gem. secutus; cf. supra: quoniam nomen meum super illum est): identidem MR 19 auxsen M 21 creatoris-Christum om. F 22 nec 31, non R 25 Christo ...V, Christum R. ) [*]( 26* ) 404
Christum, nisi eum longe alium demonstraueritis a Christo creatoris, nec nos eum creatoris uindicare, nisi talem eum ostenderimus, qualis constituitur a creatore. de nominibus iam, obduximus: mihi uindico Christum, mihi defendo Iesum.I
Reliquum ordinem eius cum scripturis conferamus. adest rursus Esaias: adnuntiauimus, inquit, coram ipso: uelut puerulus, uelut radix in terra sitienti, et non est species eius neque gloria, et uidimus eum, et non habebat speciem neque decorem, sed species eius inhonorata. deficiens citra omnes homines, sicut et supra patris ad filium uox: quemadmodum expauescent multi super te. sic sine gloria erit ab hominibus forma tua. quodcumque illud corpusculum sit, quonam habitu et quonam conspectu fuit? si inglorius, si ignobilis, si inhonorabilis, meus erit Christus. talis enim habitu et adspectu adnuntiabatur. nam etsi tempestiuus decore apud Dauid citra filios hominum, sed in allegorico illo statu gratiae spiritalis, cum accingitur ense sermonis, qui uere species et decor et gloria ipsius est. ceterum in corporali habitu apud eundem prophetam uermis etiam et non homo, ignominia hominis et nullificamen populi. neque interiorem qualitatem eius eiusmodi adnuntia sunt. si enim plenitudo in illo spiritus constitit., agnosco uirgam de radice Iesse: flos eius meus erit Christus.,\' in quo requieuit secundum Esaiam spiritus sapientiae et, intellectus, spiritus consilii et uigoris, spiritus agnitionis et pietatis, spiritus timoris dei. neque enim ulli\' [*](6] Es. 53, 2-3, 11] Es. 52, 14. 16] Pa. 44, 3. 17] cf. Ps. 44, 4. 20] Pa. 21, 7. 24] Ea. 11, 2-3. 26—405, 24] cf. adn. Iudaeos c. lJ. ) [*]( 10 bomines. sicut uulgo 12 uerba quodcumque-adnuutiabatur. quae in MR supra post cum scripturis conferamus leguntur, huc transposui 13 illud corpusculum c/. supra l. 6, 7, 10 quonam habitu et quonam conspectu scripsi: quoniam habitum et quoniam conspectum MR 14 fnit scil. Iesus Christus fuit. si ltulgo 16 citra MR (c/. adu. Iud. 14): supra Pam 18 ensera Pam 19 in corporali habitu scripsi: habita incorporabili MR 22 eiusmodi R3, cuiusmodi MRl adnuntia sunt scripsi: adnuntias (ex adnuntia §) MRl, adnuntiat R3 uulgo )
405
hominum uniuersitas spiritalium documentorum competebat nisi in Christum, flori quidem ob gratiam spiritus adaequatum, ex stirpe autem Iesse deputatum per Mariam, inde consemdam. expostulo autem de proposito: si das ei omnis humilitatis et patientiae et tranquillitatis intentionem et ex his Esaiae erit Christus, — homo in plaga et sciens ferre imbecillitatem, qui tamquam ouis ad uictimam adductus est et tamquam agnus ante tondentem non aperuit os, qui neque contendit neque clamauit nec audita est foris uox eius, qui arundinem contusam, id est quassam Iudaeorum fidem, non comminuit, qui linum ardens, id est momentaneum ardorem gentium, non extinxit — non potest alius esse, quam qui praedicebatur. oportet (et) actum eius ad scripturarum regulam recognosci, duplici, nisi fallor, operatione distinctum: praedicationis et uirtutis. sed de utroque titulo sic disponam, ut, quoniam ipsum quoque Marcionis euangelium excuti placuit, de speciebus doctrinarum et signorum illuc differamus, quasi in rem praesentem, hic autem generaliter expungamus ordinem coeptum, docentes praedicatorem interim adnuntiari Christum per Esaiam: quis enim, inquit, in uobis, qui deum metuit, [et] exaudiat uocem filii eius? item medicatorem: ipse enim, inquit, imbecillitates nostras abstulit et languores portauit t.
De exitu plane, puto, diuersitatem temptatis inducere, [*](6] Es. 53, 3. 7] Es. 58, 7. 9] cf. Es. 42, 2-3. 20] Es. 50, 10. \'221 Es. 53, 4. cf. Matth. 8, 17. :35-410, 3] cf. adu. Iudaeos c. 10. ) [*]( 1 uniuersitas scripsi (loc. gem. seculus): diuersitas MH 3 censendam ZI Pano: censendum R reliqui 4 autem de proposito, si uulgo 6 Christus? hoino uulgo 10 arudinero M lllignumJf 12 extinxit. non uulgo extinxit <sed lucernom magis fecit ortu luminis sui> Pam 13 et addidi, Mon recte putans addidisse in loco gemello imitatorem itaque 14 dup- plici M 16 sic om. F 17 excuti JlRI, discuti B3 uulgo 18 illuc R*, illud MIll quasi in rem praesentem = quasi usque in praesentiam rei ifmtts; hie enim de adnuntiatione tantum rei disseritur 19 cxpungamus H. eipugnamus MF 21 et seclusi (cf. adu. Marc, IIII 22: quia deum metuens audiat) exaudiat M, exaudiet R uulgo 25 temtatis M )
406
negantes passionem crucis in Christum creatoris praedicatam et argumentantes insuper non esse credendum, ut in id genus mortis exposuerit creator filium suum, quod ipse maledixerat: maledictus, inquit, omnis qui pependerit in ligno. sed huius maledictionis sensum differo digne a sola praedicatione crucis, de qua nunc maxime quaeritur, quia et alias antecedit rerum probatio rationem. de figuris prius edocebo. et utique uel maxime sacramentum istud figurari in praedicatione oportebat, quanto incredibile, tanto magis scandalo futurum. si nude praedicaretur, quantoque magnificum, tanto magis obumbrandum, ut difficultas intellectus gratiam dei quaereret. itaque inprimis Isaac, cum a patre in hostiam deditus lignum sibi portaret ipse, Christi exitum iam tunc denotabat, in uictimam concessi a patre et lignum passionis suae baiulantis. Ioseph. et ipse Christum figuraturus, uel hoc solo, ne demorer cursum. quod persecutionem a fratribus passus est ob dei gratiam. sicut et Christus a Iudaeis carnaliter (fratribus,) cum benedicitur a patre etiam in haec uerba: tauri decor eius, cornua unicornis cornua eius, in eis nationes uentilabit pariter ad summum usque terrae, non utique rhinoceros destinabatur unicornis nec minotaurus bicornis, sed Christus in illo significabatur, taurus ob utramque dispositionem, aliis ferus ut iudex, aliis mansuetus ut saluator, cuius cornua essent crucis extima. nam et in antemna, quae crucis pars est, extremitates cornua uocantur, unicornis autem mediae stipitis palus. hac denique uirtute crucis et hoc more cornutus uniuersas gentes et nunc uentilat per fidem, auferens a terra
[*]( 4] Deat. 21, 23. 18] Deut. 33, 17. ) [*]( 5 differo = semoueo (cf. Apol. c. 40: dilati ab omni frnge uitae) digne (= iure) a scripsi: dignae R, digne M 13 portaret ipse M. ipse portaret It 15 <in) Christum Urs figuraturus Eng: figuratus MR uel scripsi (locum gem. seculus): nec MR 16 passus est <et uenumdatus in Aegyptuni N Pum 17 carnaliter <frl\\tribus> Oehlerus (loc. gem. secutus): carnaliter MR, carnaliter <fratribus uenundatus, a Iuda cum traditur. nam et)Pctm 18 a patre etiam om. Pam 20 terrae. non uulgo 24 extima llfF, extrema If antemna <nauis) Pam 25 mediae Eng: media MR, medius Frs, medio lun ) 407
in caelum, et tunc per iudicium uentilabit, deiciens de caelo in terram. idem erit et alibi taurus apud eandem scripturam, cum Iacob in Simeonem et Leui, id est in scribas et Pharisaeos, — ex illis enim deducitur census. istorum — spiritaliter imprecatur: Simeon et Leui perfecerunt iniquitatem ex sua haeresi, qua scilicet Christum sunt persecuti; in consilium eorum ne uenerit anima mea et in stationem eorum ne incubuerint iecora mea, quia in indignatione sua interfecerunt homines, id est prophetas, et in concupiscentia sua ceciderunt neruos tauro, id est Christo, quem post necem prophetarum suffigendo neruos utique eius clauis desaeuierunt. ceterum uanum, si post homicidia alicuius bouis illis exprobrat carnificinam. iam uero Moyses, quid utique tunc tantum, cum Iesus aduersus Amalech proeliabatur, expansis manibus orat residens, quando in rebus tam attonitis magis utique genibus depositis et manibus caedentibus pectus et facie humi uolutante orationem commendare debuisset, nisi quia illic, ubi nomen domini dimicabat, dimicaturi quandoque aduersus diabolum, crucis quoque erat habitus necessarius, per quam Iesus uictoriam esset relaturus? idem rursus Moyses post interdictam omnis rei similitudinem cur aereum serpentem ligno impositum pendentis habitu in spectaculum salutare proposuit? an et hic dominicae crucis uim intentabat, qua serpens diabolus publicabatur et laeso cuique a spiritalibus colubris, intuenti tamen et credenti in eam, sanitas morsuum peccatorum et salus exinde praedicabatur?
[*]( 5] Gen. 49, 5. 7] Gen. 49, 6. 15] cf. Exod. 17, 10-13. 221 cf. Xum. 21, 8-9. ) [*]( 3 cum Iacob <exporrigens benedietionem) in Simeonem Pam (loc. gem. sec.) 4 parenthesin indicauit Eng 5 imprecatur scripsi (imprecari in aliquem = jem. verfluchen, sicut imprecatio = Verfluehung): interpretatar 3/iJ 11 quem pendet a btlffigendo (Eng) 12 prophetarum (interfecerunt et> Pam 16 orabat Pum 18 uolutante: caue mutes see, loco gem., qui habet uolutats; cf. enim Apol. c. 40: in sacco et cinere uolutantes 23 <Israeli) salutare proposuit (eo tempore, quo a aerpentibus exterminati sunt,) nisi quod et hic Pam 24 et om. F 27 salus MR:!, sanitas li1 ) 408
Age nunc, si legisti penes Dauid: dominus regnauit a ligno, expecto quid intellegas. nisi forte lignarium aliquem regem significari (putes) Iudaeorum, et non Christum, qui exinde a passione ligni superata morte regnauit. etenim si mors ab Adam regnauit usque ad Christum, cur Christus non regnasse dicatur a ligno, ex quo crucis ligno mortuus regnum mortis exclusit? proinde et Esaias: quoniam, inquit, puer natus est nobis, — quid noui, si non de filio dei dicit? — et datus est nobis cuius imperium factum est super humerum ipsius. quis omnino regum insigne potestatis suae humero praefert et non aut capite diadema aut manu sceptrum aut aliquam propriae uestis notam? sed solus nouus rei nouorum aeuorum Christus Iesus nouae gloriae et potestatem et sublimitatem suam humero extulit, crucem scilicet, ut secundum superiorem prophetiam exinde dominus regnaret a ligno. hoc lignum et Hieremias tibi insinuat, (de) dicturis praedicans Iudaeis: uenite, coiciamus lignum in panem eius, utique in corpus. sic enim dominus in euangelio quoque uestro reuelauit, panem corpus suum appellans, ut et hinc iam eum intellegas corporis sui figuram pani dedisse, cuius retro corpus in panem prophetes figurauit, ipso domino hoc sacramentum postea interpretaturo. si adhuc quaeris dominicae crucis praedicationem, satis iam tibi potest facere uicesimus primus psalmus, totam Christi continens passionem, canentis iam tunc gloriam suam: foderunt, inquit, manus meas et pedes. quae propria atrocia sunt crucis. et rursus, cum auxilium patris [*]( 11 Ps. 95, 10. 4] cf. Rom. 5, 14. 7] Es. 9, 6. 17] Hier. 11.19. 25] Ps. 21, 17. ) [*]( 3 putes addidi (loc. gem. secutus) 4 etenim si scrijm: etsi enim MR 6 coniunge: ex quo ligno crucis (Eng), ego olim rescribere uolui: ex quo (ina crucis ligno 7 natus est M, est natus R uulgo 8 uobis M nobis <et datus\', est nobis filius) Pam et datus est nobis om.Pam 9 uobis M 13 aeuorumI nouorum M nouae gloriae nouorum aeuorum Christus Iesus fort. 17 iniciamus MRl, mittamus R3 uulgo 18 dominus scripsi: deus MR 20 corpori,, Oehlerus pani MF, panis R uulgo 22 interpretaturo R, interpreta- turos MF 23 uicesimus MF, uigesinius Ruulgo 26 atrocia sunt Eng: atrociasM (cx atrocia 3 uidelicet ortum), atrotia F, atrocia R, atrocitas Pam )
409
implorat: saluum, inquit, fac me ex ore leonis, utique mortis. et de cornibus unicornis humilitateru(meam.) de apicibus scilicet crucis, ut supra ostendimus. quam crucem nec ipse Dauid passus est nec ullus rex Iudaeorum, ne putes alterius alicuius (prophetari passionem quam eius,) qui solus a populo tam insigniter crucifixus est. nunc et si omnes istas interpretationes respuerit et inriserit haeretica duritia, concedam illi nullam Christi crucem significari [me] a creatore, quia nec ex hoc probabit alium esse qui crucifixus est. nisi forte ostenderit hunc exitum eius a suo deo praedicatum, ut diuersitas passionum, ac per hoc etiam personarum, ex diuersitate praedicationum uindicetur. ceterum nec ipso Christo eius praedicato, nedum cruce ipsius, sufficit in meum Christum solius mortis prophetia. ex hoc enim, quod non est edita qualitas mortis, potuit et per crucem euenisse, tunc alii deputanda, si in . alium fuisset praedicatum. nisi si nec mortem uolet Christi mei prophetatam, quo magis erubescat, si suum quidem Christum mortuum adnuntiat, quem negat natum, meum uero mortalem negat, quem nascibilem confitetur. et mortem autem et sepulturam et resun-ectionem Christi mei una uoce Esaiae uolo ostendere dicentis: sepultura eius sublata de medio est. nec sepultus enim esset nisi mortuus, nec sepultura eius sublata de medio nisi per resurrectionem. denique subiecit: propterea multos ipse hereditati habebit et multorum diuidet spolia pro eo, quod tradita est anima eius in mortem. ostensa enim causa gratiae huius, pro iniuria scilicet mortis
[*]( 1] Ps. 21, 22. 21] Es. 57, 2. 24] Es. 53, 12. ) [*]( 2 meam addidi 5 prophetari-eius add. Pam ex loco gemello: om. MR 8 significari [me] a creatore Eng: significare me a creatore aURI. significatam a creatore R3 uulgo 12 nec R, ne MF 16 praedicata susp. Eng 24 multos ipse M, ipse multos R 25 spolia. (quia alias, nisi qui natus est, ut supra osten dim us) Pam 26 ostensa :\'kf, ostensa est R uulgo 27 repensandae. pariter uulgo ) 410
sandae. pariter ostensum est haec illum [propter mortem consecuturum] post mortem, utique per resurrectionem, consecuturum.
Sufficit hucusque de his interim ordinem Christi decucurrisse, quo talis probatus, qualiter adnuntiabatur, non alius haberi debeat quam qui talis adnuntiabatur, ut iam ex ista consonantia rerum eius et scripturarum creatoris illis etiam restituenda sit fides ei praeiudicio maioris partis, quae a diuersa sententia uel in dubium deducuntur uel negantur. amplius nunc superstruimus ea quoque paria ex scripturis creatoris, quae post Christum futura praecinebantur. nec (haec) enim dispositio expuncta inueniretur, si non ille uenisset, post quem habebat euenire. aspice uniuersas nationes de uoragine erroris humani exinde emergentes ad deum creatorem, ad deum Christum. et, si audes, nega prophetatum. sed statim tibi in psalmis promissio patris occurret: filius meus es tu, ego hodie generaui te. postula de me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. nec poteris magis Dauid filium eius uindicare quam Christum, aut terminos terrae Dauid potius promissos. qui intra unicam Iudaeorum gentem regnauit, quam Christo. qui totum iam orbem euangelii sui fide cepit. sic et per Esaiam: ecce dedi te in dispositionem generis, in lucem nationum, aperire oculos caecorum, utique errantium, exsoluere de uinculis uinctos, id est de delictis liberare, et de cella carceris, id est mortis, sedentes in tenebris, ignorantiae scilicet. quae si per [*](4-411, 2J cf. adu. Iadaeos c. 11 extr. et c. 12. 16] Ps. 2, 7—S. 23J Es. 42, 6—7. ) [*]( 1 propter mortem consecuturum seclusit Itm 2 consecuturum Panl: consecuturus MR 8 a dinersa sententia (= parte) scripsi: ad diuersas sententias MR 10 quae scripsi: quaeque MR, quaequae Oehkru* 11 haec addidi 14 < et) ad eius Christum fort. (sec. loco gem.) 16 occurret MNPam, occurrit R 17 de me MR, a me PamN 19 eius MR, eum Patn 21 regnauit R, regnarit MN Pam 23 te om. F generis <mei) Pam 24 occulos M 25 errantium ex- ita ras. M 26 sedentis M )
411
Christum eueniunt, non in alium erunt prophetata quam per quem eueniunt. item alibi: ecce testimonium eum nationibus posui, principem et imperantem nationibus; nationes, quae te non sciunt. inuocabunt te, et populi confugient ad te. nec enim haec in Dauid interpretaberis, quia praemisit: et disponam uobis dispositionem aeternam, religiosa et fidelia Dauid. atquin hinc magis Christum intellegere debebis ex Dauid deputatum carnali genere ob Mariae uirginis censum. de hoc enim promisso iuratur in psalmo ad Dauid: ex fructu uentris tui collocabo super thronum tuum. quis iste uenter est? ipsius Dauid? utique non. neque enim pariturus esset Dauid. sed nec uxoris eius. non enim dixisset: ex fructu uentris tui, sed potius: \'ex fructu uentris uxoris tuae.\' ipsius autem dicendo uentrem superest, ut aliquem de genere eius ostenderit, cuius uentris futurus esset fructus caro Christi, quae ex utero Mariae floruit. ideoque et fructum uentris tantum nominauit, ut proprie uentris, quasi solius uentris, non etiam uiri, et ipsum uentrem ad Dauid redegit, ad principem generis et familiae patrem. nam quia uiro deputare non poterat uirginis uentrem, patri eum deputauit. ita quae in Christo noua dispositio inuenitur hodie, haec erit, quam tunc creator pollicebatur, religiosa et fidelia Dauid appellans quae erant Christi, quia Christus ex Dauid. [immo ipsa erit caro eius religiosa et fidelia Dauid,
[*]( 2] Es. 55, 4. 5. 6] Es. 55, 3. 10] Ps. 181, 11. ) [*]( 2 eum (in) nationibus (= ev efl-veotv) Eng (sed cf. 412, 19) 4 te (prius) om. F 14 autem MR, ergo Pam 15 superest-deputauit (21) in MF bis comparent de genere M (rec. 1) R, ex genere M (rec. 2) N 19 redegit ad principem M (rec. 1) R, rcdigat principem M (rec. 2), redegit principem NF et familiae patrem M (rec. 1) R, patrem et familiae M (rec. 2) N 20 nam quia MGR3, quia R1 uirginis uentrem patri eum scripsi: uirginis eum uentrem patri M (rec. Tj R3G, uirginis uentrem M (rec. 2) RlN 21 ita quae Urs: itaque MR nona om. F 24 immo-resurrectione seclusi: ineptissima interpolatio sunt lectoris cuiusdam, qui aptius sibi uidebatur interpretari scripturae locum; sed quid hic demonstrare uelit Tertullianus, prorsus eum fugisse uidetur ) 412
tam sancta religione et fidelis ex resurrectione.] nam et Xathan propheta in secunda Basiliarum professionem ad Dauid facit semini eius: quod erit, inquit, ex uentre ipsius., hoc si in Salomonem simpliciter edisseres, risum mihi incuties. uidebitur enim Dauid peperisse Salomonem. an et hic Christus significatur ex eo uentre semen Dauid, qui esset ex Dauid. id est Mariae? quia et aedem dei magis Christus aedificaturus esset, hominem scilicet sanctum, in quo potiore templo inhabitaret dei spiritus, et in dei filium magis Christus haberet esse quam Salomon, filius Dauid. denique et thronus in aeuum et regnum in aeuum magis Christo competit quam Salomoni, temporali scilicet regi. sed (et) a Christo misericordia dei non abscessit, Salomoni uero etiam ira dei accessit post luxuriam et idolatriam. suscitauit enim illi Satan hostem Idumaeum. cum ergo nihil horum competat in Salomonem, sed in Christum, certa erit ratio interpretationum nostrarum, ipso etiam exitu rerum probante, quas in Christum apparet praedicatas. et ita in hoc erunt sancta et fidelia Dauid; hunc deus testimonium nationibus posuit, non Dauid, principem et imperantem nationibus, non Dauid, qui soli Israheli imperauit. Christum hodie inuocant nationes, quae eum non sciebant, et populi ad Christum hodie confugiunt, quem retro ignorabant. non pote::;t futurum dici quod uides fieri.