Adversus Marcionem
Tertullian
Tertullian. Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera, Pars III (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 47). Kroymann, Emil, editor. Prague, Vienna, Leipzig: F. Tempsky, G. Freytag, 1906.
Ad omnia tibi occurrit deus idem: percutiens sed et sanans. mortificans sed et uiuificans, humilians sed et [*](21] cf. Os. 6, 6; Prou. 21, 3. 22] cf. Ez. 33, 11. 24] Matth. 22, 37; Marc. 12, 30; Luc. 10, 27. 25] Leu. 19, 14. 32. ) [*]( 3 dicas F 4 prospicit R3, non prospicit MRl oporteret Eng 5 malis scripsi (cf\'. 357, 26): males M, malles R (Eng), malle Oehle-rrn eIpediret, sub uulgo 9 quia expngnator oni. F 12 quia non M (in ras.) 18 quam JR3, cum MRl 15 spectem iZ3, speciem MGR1 16 remuneret M, remaneretur R uulgo 19 dominum (alt. loco) R, deum M 25 obsecutori (ori ex uri a m. 1) M ) [*]( XXXXVII. Tert. III. ) [*]( 23\' )
Iustitiam ergo primo iudicis dispice; cuius si ratio constiterit, tunc et seueritas et per quae seueritas decurrit rationi et iustitiae reputabuntur. ac ne pluribus inmoremur, adserite causas [ceteras] quoque, ut sententias condemnetis, excusate delicta, ut iudicia reprobetis. nolite reprehendere iudicem, sed reuincite malum iudicem. nam et si patrum delicta de filiis exigebat, duritia populi talia remedia compulerat, ut uel posteritatibus suis prospicientes legi diuinae oboedirent. quis enim non magis filiorum salutem quam suam curet? sed et si benedictio patrum semini quoque eorum destinabatur, sine ullo adhuc merito eius, cur non et reatus patrum in filios quoque redundaret, [sicut gratia, ita et offensa] ut per totum genus et gratia decurreret et offensa? saluo eo, quod postea decerni habebat: non dicturos acidam uuam patres manducasse et filiorum dentes obstipuisse, id est non sumpturum patrem delictum filii nec filium delictum patris, sed unumquemque delicti sui reum futurum, ut post duritiam populi duritia legis edomita iustitia iam non genus, sed personas iudicaret. quamquam si euangelium ueritatis accipias, ad quos pertineat sententia reddentis in filios patrum delicta cognosces, ad illos scilicet, qui hanc ultro sibi sententiam fuerant inrogaturi: sanguis illius super capita nostra et filiorum nostrorum. hoc itaque homini prouidentia dei censuit, quod iam audierat. [*]( 2] cf. Exod. 32, 35. cf. IllI Reg. 2, 23-24 18] cf. Hier. 38, 29. 251 Matth. 27, 25. ) [*]( 1 ibim R, ibi MF corcodrillum bIt corcodillum F, crocodilum R uulgo 2 inpedit M 3 uerba uindicanda-debentis, quae in libris mss. in cap. 16 p. 3J6, 5 post debitum est iuatitiae inultuuntur, huc transtulit van der Vliet 5 dispice MR3, despice Rt 8 ceteras seclusi 10 et si M, et R ex filiis Gel 16 uerba sicut-offensa nexum uerborum turbant: alttrius rditionis sunt correctio sic intellegenda: ut per totum genua sicut gratia ita et offenaa decurreret. 19 obstipuisse MF, obstupuisse R uulgo sumtururn M 20 fili M 27 hoc MR*, hac Rl homini Eng: omnia JflJ ) [*]( 23* )
Bona igitur et seueritas quia iusta, si bonus iudex, id est iustus. item cetera bona, per quae opus bonum currit bonae seueritatis, siue ira siue aemulatio sine saeuitia. debita enim omnia haec sunt seueritatis, sicut seueritas debitum est iustitiae. atque ita non poterunt iudici exprobrari quae iudici; accidunt, carentia et ipsa culpa sicut et iudex. quid enim. si medicum quidem dicas esse debere, ferramenta uero eius accuses quod secent et inurant et amputent et constrictent. quando sine instrumento artis medicus esse non possit? sed accusa male secantem, importune amputantem, temere inurentem, atque ita ferramenta quoque eius ut mala ministeria reprehende. proinde est enim, cum deum quidem iudicem admittis, eos uero motus et sensus, per quos iudicat, destruis. deum nos a prophetis et a Christo, non a philosophis nec ab Epicuro erudimur. qui credimus deum etiam in terris egisse et humani habitus humilitatem suscepisse ex causa humanae salutis, longe sumus a sententia eorum, qui nolunt deum curare quicquam. inde uenit ad haereticos quoque definitio eiusmodi: si deus irascitur et aemulatur et extollitur et exacerbatur, ergo et corrumpetur, ergo et morietur. bene autem, quod Christianorum est etiam mortuum deum credere et tamen uiuentem in aeua aeuorum. stultissimi, qui de humanis diuina praeiudicant, ut, quoniam in homine corruptoriae condicionis habentur huiusmodi passiones, idcirco et in deo eiusdem status existimentur. discerne substantias et suos eis distribue sensus, tam diuersos quam substantiae exigunt, licet uocabulis communicare uideantur, — nam et dexteram et oculos et pedes dei legimus, nec ideo tamen humanis comparabuntur. quia de appellatione sociantur — quanta erit diuersitas diuini corporis et humani sub eisdem nominibus membrorum. tanta [*]( 4 seueritatis Iun: seueritati ftfR 5 iastitia. euindicanda erat procacitas aetatis uerecundiam debentis MR (cf. quae annotaui 355, 3) 6 arcidunt F, accedunt MJR sicut et MF, eicut R 8 secent et innrant R\'. secent tensuram MF, secent tonsuram Rl 22 aeua scripsi: aeao Mfi 23 praedicant Gel quoniam MJP, quomodo Bl 27 parenthesin indłcatÅ\' )
Haec ita dispecta totum ordinem dei iudicis operarium et, ut dignius dixerim, protectorem catholicae et summae illius bonitatis ostendunt, quam (ut) semotam a iudiciariis sensibus et in suo statu puram nolunt Marcionitae in eodem deo agnoscere, pluente super bonos et malos et solem suum oriri faciente super iustos et iniustos, quod alius deus omnino non praestat. nam etsi hoc quoque testimonium Christi in creatorem Marcion. de euangelio eradere ausus est, sed ipse mundus inscriptus est et omni a conscientia legitur. et erit haec ipsa patientia creatoris in iudicium Marcionis, illa patientia, quae expectat paenitentiam potius peccatoris quam mortem et mauult misericordiam quam sacrificium, auertens destinatum iam exitium Niniuitis et largiens spatium uitae Ezechiae lacrimis et restituens statum regni Babylonis tyranno paenitentia functo: illam dico misericordiam, quae et filium Saulis moriturum ex deuotione populo concessit et Dauid delicta in domum Uriae confessum uenia liberauit et ipsum Israhel totiens restituit quotiens iudicauit, totiens refouit quotiens et increpuit. non solum igitur iudicem aspiciens conuertere et ad optimi exempla: notans cum ulciscitur considera cum indulget; repende austeritati lenitatem. cum utrumque conueneris in creatore, inuenies in eo et illud, propter quod alterum deum credis. ueni denique ad inspectationem doctrinarum disciplinarum praeceptorum consiliorumque eius. dices forsitan haec etiam humanis legibus determinari. sed ante Lycurgos et Solonas omnes Moyses et deus. nulla posteritas non a primordiis accipit. tamen non [*]( 7] cf. Matth. 5, 43. 12] cf. Exod. 33, 11. 13] cf. OB. 6, 6; Proa 21, 3. 14] cf. Ion. 3, 10. 15] cf. IIII Reg. 20, 3-5. 16] cf. Dan. 4, 33. cf. I Reg. 14, 39. 17] cf. I Reg. 14, 45. 18] cf. II Reg. 12, 13. ) [*]( i3 itaR. itaquelll 5 ut addidi 7 pluente scrtpsKpluentemilfR faciente scripsi: facientem 3/7? 10 <eo)> inscriptus fort. 11 erit haec isc. bonita-? et ipsa fort. 14 destinatum iam Jf, iam destinatum Jluulgo 16 babyllonis M 18 populo R3, populi MRl 20 refouit (re s. u. a m. 1) M 21 optumi M 22 nota Gel 24 quod Urs: quem MR 27 lygurgos M )
Sed quae potius legis bona defendam quam quae haeresis concu(tel\'e concu)piit? ut talionis definitionem, oculum pro oculo dentem pro dente et liuorem pro liuore repetentis. non enim iniuriae mutuo exercendae licentiam sapit, sed in totum cohibendae uiolentiae prospicit, ut, quia durissimo et infideli in deum populo longum uel etiam incredibile uideretur a deo expectare defensam, edicendam postea per prophetam: mihi defensam, et ego defendam, dicit dominus, interim commissio iniuriae metu uicis statim occursurae repastinaretur et licentia retributionis prohibitio esset prouocationis. ut sic improbitas a se tuta cessaret, dum secunda permissa prima terretur et prima deterrita nec secunda committitur, qua et alias facilior timor talionis per eiusdem saporem passionis. nihil amarius quam id ipsum pati, quod feceris aliis. et si lex aliquid cibis detrahit et inmunda pronuntiat animalia, quae aliquando benedicta sunt, consilium exercendae continentiae intellege et frenos impositos illi gulae agnosce. quae, cum panem ederet angelorum, cucumeres et pepones Aegyptiorum [*]( 1] Exod. 20, 12-16. 4] Leu. 19, 18. 7] cf. Leu. 25, 4. 8] cf. Deut. 25, 4. 12] cf. Exod. 21. 24. 13] cf. Exod. 21, 25. 17] Rom. 12, 19. Dent. 32, 35. cf. Hebr. 10, 30. ) [*]( 1 praescribere R, proscribere MF 4 temetipsum JI, te ipsum R 5 innocentiae respicit ad: non occides et pudicitiae scripsi: pudicitiae et MR * cum addidi 11 bona praedicatiuum intellege 12 conco<tere concu)piit u xcripsi: concnpiit MR 14 mptuo M (corr. m. 1) 21 a se tuta icripsi: astuta MGR3, aestuata R, extincta Oehlerus 23 eiusdem scripsi: eundem Mli )
Sed et in ipsis commerciis uitae et conuersationis humanae domi ac foris adusque curam uasculorum omnifariam distinxit, ut istis legalibus disciplinis occurrentibus ubique nec ullo momento uacarent a dei respectu. quid enim faceret beatum hominem quam: in lege domini uoluntas eius et in lege domini meditabitur die ac nocte? quam legem non duritia promulgauit auctoris, sed ratio summae benignitatis, populi potius duritiam edomantis et rudem obsequio fidem operosis officiis dedolantis, ut nihil de arcanis adtingam significantiis legis, spiritalis scilicet et propheticae [*]( 3] cf. Exod. 32, 6. 13] Es. 1, 11. 12. 24] Ps. 1, 2. ) [*]( 1 libidini M (in raa.) 3 parenthesin indicauit Eng 4 restingeretnr 3t, restringeretur R 7 est scripai: et MR, ut van der Vliet 19 faciendo .icripsi: faciendis MR 21 omni<a omni)fariam fort. 23 nec (= ne quidem) scripsi: ne MR ullo momento Rig: ulli moitaento MR3, ulli momenta 221 24 quam in lege uulgo eius? et uulgo 25 nocte. quam uulgo 29 significantiis R3, aignificantiB lJIRI )
Sed enim sepiae isti, quorum (in) figuram illud quoque pisculentum de cibis lex recusauit, ut traductionem sui sentiunt. tenebras hinc blasphemiae interuomunt atque ita intentionem uniuscuiusque iam proximam dispargunt, iactitando et adseuerando ea, quae relucentem bonitatem creatoris infuscent. sed et per istas caligines sequemur nequitiam et in lucem extrahemus ingenia tenebrarum, obicientia creatori uel maxime fraudem illam et rapinam auri et argenti, mandatam ab illo Hebraeis in Aegyptios. age, infelicissime haeretice, te ipsum expostulo arbitrum, cognosce in utramque gentem prius, et ita de auctore praecepti iudicabis. reposcunt Aegyptii de [*]( 4] Pb. 33, 20. 6] Ps. 115, 6. 7] Pa. 33. 21. 8] Ps. 33, 23. 13] cf. Leu. 11, 10; Deut. 14, 10. 19] cf. Exod. 3, 22; 11, 2; 12, 35. 36. 20] cf. Exod. 11, 2. ) [*]( 5 liberabit R3, liberauit MR1 7 custodibit Eng: custodiuit JIR\'. custodit R3 et uon comminuentur M. et non comminuetur RI, unum ex ipsis non comminuetur R3 uulgo 8 redimet Pam: redemit MR 10 deest hi, deesse R 12 sepiae MGR3, saepe HI (in) figuram Eng: figura MR illud quoque ... recusauit: sepias scil., qui ut non sqvamigeri a lege edi uetantur (Eng) 14 intentionem ... dispargunt intellege: und machen so die Anstrengung jedes einzelnen (Vetfolgers), teenn sic (ihnen) schon ganz nah ist, zu nichte. dispergere — irritum facere, ad nihilum redigere cf. 178, 9. (alibi intentionem dispergere est: die Auf. merksamkeit eerstreuen cf. 209, 6) 15 iactitando MF. iactando R 18 obicientia R, obiacentia M, obiacientia F 19 mandatam Rig: mandata MR )
Sic et in ceteris contrarietates praeceptorum ei exprobras ut mobili et instabili, prohibenti sabbatis operari et iubenti arcam circumferri per dies octo, id est etiam sabbato. in expugnatione ciuitatis Iericho. nec sabbati enim inspicis legem. opera humana, non diuina prohibentem. siquidem: sex, inquit, diebus operare et facies omnia opera tua, septima autem die sabbata domino deo tuo; non facies in ea omne opus. quod? utique tuum. consequens enim est. ut ea opera sabbato auferret, quae sex diebus supra indixerat, tua scilicet, id est humana et cotidiana. arcam uero circumferre neque cotidianum opus uideri potest neque humanum, sed et rarum et sacrosanctum et ex ipso tunc dei praecepto utique diuinum. quod et ipsum quid significaret edissererem. nisi longum esset figuras argumentorum omnium creatoris expandere, quas forsitan nec admittis. sed plus est, si de absolutis reuincamini, simplicitate ueritatis, non curiositate. sicut et nunc certa distinctio est sabbati humana, non diuina opera prohibentis. ideoque qui sabbatis ligna tum legerat morti datus est. suum enim opus fecerat, lege interdictum. qui uero arcam sabbatis circumtulerant, impune gesserunt. non suum enim sed dei opus, ex praecepto scilicet ipsius, administrauerant.
Proinde et similitudinem uetans fieri omnium. quae in caelo et in terra et in aquis. ostendit et causas. [idolatriae scilicet substantiam cohibentes.] subicit enim: non adorabitis ea [*](2] cf. Ios. 6, 3-4. 5] Exod. 20, 9-10. 17] cf. Num. 15, 32—36. 25] Exod. 20, 5. ) [*]( 1 exprobras R, exprobus M 2 prohibenti... iubenti Leopoldus: proliibentis ... iubentis MR 4 iericho MF, Hiericho R. 9 auferret Jtff, auferet R 13 ipsum sfripsi: ipse MR 14 nisi M, nimis R 18 ligna tum legerat scripsi: lignatum egerat M, lignatum igerat F, lignatum ierat R uttlgo 21 sed dei opus M, opus, sed dei R uulgo 24 causam fort. idolatriae-cohibentes seclusi: negue enim causae cohibmt idolatriam, sed praeceptwn dei; frustra atiiem cum Ursino pro cohibentes rescripseris cohibens nisi simul ordinem uerborum sic inuerteris: subicit enim, idolatriae-cohibens scilicet M (in mg. quae add. m. 3), scilicet quae R, scilicet caecae Oehlerus )
Si uero etiam circa personas aut leuem uultis intellegi, cum reprobat aliquando probatos, aut improuidum, cum probat quandoque reprobandos, quasi iudicia sua aut damnet praeterita aut ignoret futura, atquin nihil tam (et) bono et iudici conuenit quam pro praesentibus meritis et reicere et adlegere. adlegitur Saul, sed nondum despector prophetae Samuelis. reicitur Salomon, sed iam a mulieribus alienis possessus et idolis Moabitarum et Sidoniorum mancipatus. quid faceret creator, ne a Marcionitis reprehenderetur? bene adhuc agentes praedamnaret iam propter futura delicta? sed dei boni non erat nondum merentes praedamnare. proinde peccantes nunc non recusaret propter pristina benefacta? sed iusti iudicis non erat rescissis iam bonis pristinis scelera donare. aut quis hominum sine delicto, ut eum deus semper adlegeret, quem numquam posset recusare? uel quis item sine aliquo bono opere, ut eum deus semper recusaret, quem numquam posset adlegere? exhibe bonum semper, et non recusabitur; exhibe malum semper, et numquam adlegetur. ceterum si ** idem homo, ut in utroque [*]( 1] Es. 1, 11. 2] cf. Es. 1. 11. 3] cf. Es. 1, 13. 12] cf. t Reg. 9, 16. 13] cf. I Reg. lo. 15. 14] cf. I Reg, 11, 1. ) [*]( 2 lacunam signaui: proinde igitur et deus populi sui officia recusat uel similia interciderunt; necesse enim est dirimi exemplum a re. 4 dicendo MR: <odit anima mea, uestra? dicendo Pam 5 celebrando R3, celebrabant deo MRl fecerant. condicionalem van der Vliet: fecerant condicionalem uulgo 8 aut leuem scripst: aut legem M. legem Rl, leuem Rauulgo 11 et bono van der Vliet (cf. 367, 1): bono JIR 23 adlegere M, eligere R, elegere F 25 adlegetur .\'ifRl, eligetur jR3 lacunam signaui: non semper intercidisse puto homo est in Eng, nihil putans deesse )
Sic et paenitentiam apud illum praue interpretaris, quasi proinde mobilitate uel improuidentia, immo iam ex delicti recordatione paeniteat, quoniam quidem dixerit: paenituit, quod regem fecerim Saul, praescribens scilicet paenitentiam confessionem sapere mali operis alicuius uel erroris. porro non semper. euenit enim (et) in bonis factis paenitentiae confessio, ad inuidiam et exprobrationem eius. qui beneficii ingratus extiterit. sicut et tunc circa personam Saulis onerandam adnuntiatur a creatore, qui non deliquerat, cum Saulem adsumit in regnum et sancto spiritu auget; optimum enim adhuc qualis, inquit, non erat in filiis Israhelis — dignissime adlegerat. sed nec ignorauerat ita euenturum. nemo enim te sustinebit improuidentiam adscribentem deo ei, quem deum non negans confiteris et prouidum. haec enim illi propria diuinitas constat. sed malum factum Saulis, ut dixi, onerabat paenitentiae suae professione, quam uacante delicto circa Saulis adlectionem consequens est inuidiosam potius intellegi, non criminosam. ecce, inquis, criminosam eam animaduerto circa Niniuitas, dicente scriptura Ionae: et paenituit dominum de malitia, quam dixerat facturum se illis, nec fecit. sicut et ipse Ionas ad deum: propterea praeueni profugere in Tharsos, quia cognoueram te esse misericordem et miserescentem. patientem et plurimum misericordiae, paenitentem malitiarum. bene igitur, quod praemisit optimi dei titulum, patientissimi scilicet super [*]( 7] I Reg. 15, 11. 15] cf. I Reg. 9, 2. 23] Ion. 3, 10. 25] Xon. 4, 2. ) [*]( 5 illam om. Bt 6 mobilitate R, immobilitate MF 8 fecerit J21 10 et add. van der Vliet 12 onerandam scripsi: honorandam MR 16 nec B. ne MF 22 criminosam (alteruml om. F 23 nineuitaa M 25 deum MR, dominum Pam 26 tharsos MF, Tarsos M uulgo )
Iam nunc, ut omnia eiusmodi expediam, ad ceteras pusillitates et infirmitates et incongruentias, ut putatis, interpretandas purgandasque pertendam. (inclamat deus: Adam, ubi es? scilicet ignorans ubi esset, et causato nuditatis pudore an de arbore gustasset interrogat, scilicet incertus\'. immo nec incertus admissi nec ignorans loci. enimuero oportebat conscientia peccati delitescentem euocatum prodire in conspectum [*]( 8] I Reg. 15, 28. 29. 26] Gen. 3, 9. 27] cf. Gen. 3, 10. 28] cf. Gen. 3. 11. ) [*]( e 13 poenitentiae M 16 relucescct susp, Ellg 17 intellegjtnr M (corr. IM. 1) 22 occurau fieri Urs: occursu rei lłIRI, occursura rei K3 (in adnotationibwJ), occursu regi Rig 30 delitiscentem M prodire R, prodere MF ) [*]( XXXXVII, Tert. III. ) [*]( 24 )
Sed et iurat deus). numquid forte per deum Marcionis? \'immo>, inquit, multo uanius, quod per semetipsum\'. quid uelles faceret, si alius deus non erat in conscientia eius, hoc cum maxime iurantis alium absque se omnino non esse? igitur peierantem deprehendis an uane deierantem? sed non potest uideri peierasse qui alium esse non sciuit, ut dicitis. quod enim sciit, hoc deierans uere, non peierauit. sed nec uane deierat alium deum non esse. tunc enim uane deieraret, si non fuissent qui alios deos crederent, tunc quidem simulacrorum [*]( 6] cf. Gen. 4, 11. cf. Gen. 4, 14. 15. 10] Gen. 18, 21. 19] cf. E*. 45, 23., ) [*]( 3 temporalem R3, temporale MR1 4 nec addidi 5 nec Euam MR, •?t Eaam Oehlerus restitutionis R3, restitutioni jJIRl 9 simulabitur Jf, simulabatur R uulgo 11 consummantur M (= ouvTsXouvta-), consumantur R, consumment Parn 12 agnoscam. et uulgo 13 cupidus? an uulgo et addidi 20 quod multo uanius Urs uelles faceret scripsi: cellet faceret .;.11Rl, uellet facere M3 23 an R3, ad MR1 25 sciit Eng: scit J/iif peierauit 31 (ui s. u. add. m. 1) nec uane MR, non uane Oehlerus ) [*]( 24* )
Iam nunc, ut et cetera compendio absoluam, quaecumque adhuc ut pusilla et infirma et indigna colligitis ad destructionem creatoris, simplici et certa ratione proponam: deum non potuisse humanos congressus inire, nisi humanos et sensus et adfectus suscepisset, per quos uim maiestatis suae, intolerabilem utique humanae mediocritati, humilitate temperaret. I sibi quidem indigna, homini autem necessaria, et ita iam deo digna, quia nihil tam dignum deo quam salus hominis. de isto pluribus retractarem, si cum ethnicis agerem, — quamquam et cum haereticis non multo diuersa congressio — sed [*]( 8] Eiod. 32, 10. 11] cf. Exod. 32, 32. ) [*]( 1 haeretici R, baereticos M igitur llfR, ergo F 9 indignatns ir. R (θωμωθες όργ), in ira M 12 inquit om. R 13 miserandi MR. niiserando Rl 22 pusilla om. F 24 potuisse R, potius se M 29 Jill- i renthesin indicaui 30 et cum lIIR, nec cum Urs non multo JfR. multo Vrs diuersa om. R congressio-sed quatenus scripsi: congressio stet. quatenus 11[, stet congressio. quatenus li )
Nunc et de pusillitatibus et malignitatibus ceterisque notis et ipse aduersus Marcionem antithesis aemulas faciam. si ignorauit deus meus esse alium super se, etiam tuus omnino non sciit esse alium infra se. quid enim ait Heraclitus ille tenebrosus? eadem uia sursum et deorsum. denique si [*]( 28] Heraclit. fragm. 60 ed. Diels. ) [*]( 8 in uirtutibus deum om. M 9 conuersabatur R3, conseruabatur MRl humane addidi diuine MF, diuina Ruulgo 14 iudici Urs 15 lacunam signaui: iustitiae desidero 20 nunc Urs: non MR 22 scilicet Lot: sicut MR, sic et Oehlerus 25 ipse R3, ipsum 3ildi antithesis M. antitheseis R, antitheses reliqui 27 sciit F, scit M (i add. m. 1), sciuit R uulflO quid scripsi: quod MR 28 tenebrosus. eadem uulgo )
Ceterum ipsas quoque antithesis Marcionis comminus cecidissem, si operosiore destructione earum egeret defensio [*](6] cf. Gen. 6, 6. 11] cf. Exod. 8, 22; 11,2; 12, 35. 14] cf. Exod. 21. 24. 2 quod Frs: quem MR, quae Pam 4 quam M, qua R 6 in aliquo ,ill, mali quo R. mali in aliquo R3Guulgo 9 pristinae Rig: priatinam MR 16 nesciit Ura: nescit MR 17 enim add. Eng 23 eo MR1, eum R3 ulllgú 2x) homicidam populum scripsi: homicidam MR 26 niai si scripsi: nisi si populus MR 27 mendacio \'DlH\\ mendacia Rl 28 comminus MF, i cominus R uulgo 29 operosiore M (i add. m. 1) egeret R, ageret M )
Secundum uestigia pristini operis, quod amissum reformare perseueramus, iam hinc ordo de Christo, licet ex abundanti post decursam defensionem unicae diuinitatis. satis etenim praeiudicatum est Christum non alterius dei intellegendum quam creatoris, cum determinatum est alium deum non credendum praeter creatorem, quem adeo Christus praedicauerit et deinceps apostoli non alterius Christum adnuntiauerint quam eius dei, quem Christus praedicauit, id est creatoris, ut nulla mentio alterius dei atque ita nec alterius Christi agitata sit ante scandalum Marcionis. facillime hoc probatur apostolicarum et haereticarum ecclesiarum recensu, illic scilicet pronuntiandam regulae interuersionem, ubi posteritas inuenitur. quod etiam primo libello intexui. sed et nunc congressio ista seorsus in Christum examinatura eo utique proficiet, ut, dum Christum probamus creatoris, sic quoque deus excludatur Marcionis. decet ueritatem totis uiribus uti suis, non ut laborantem, — ceterum in praescriptionum compendiis uincit — sed [decretum est] ut gestientem ubique aduersario occurrere, in tantum furenti, ut facilius praesumpserit eum uenisse Christum, qui numquam sit adnuntiatus, quam eum, qui semper sit prae dicatus. [*]( .> EXPLICIT ADVERSVS MARCIONE LB II. INCIPIT LIB TERs CIV J1, Explicit Q. Septimi Florentis Tertulliani aduersus Marcionem liber secundus; incipit eiusdg liber tertius F 6 secundum uestigia R, ut etiam autem (in maiuscula miniata) M 18 intexui. sed R\'J, inteluisrt MRl 19 seorsus M, seorsum Ji 20 excludatur Marcionis MR\'J, Marcionis excludatur Rl 22 parenthesin indicaui 23 decretum est Kedusi: uerborum ordinem inuertere uult van der Vliel hoc modo: sed l,\'cretum est, non ut laborantem, (sed) ut gestientem (= ouantem ?) ullilfue aduersario occurrere )
Hinc denique gradum consero, an debuerit tam subito uenisse, primo qua et ipse dei sui filius, — hoc enim ordinis fuerat, ut ante pater filium profiteretur quam patrem filius et ante pater de filio testaretur quam filius de patre — dehinc et qua missus, praeter filii nomen. proinde enim praecessisse debuerat mittentis patrocinium in testimonium missi, quia nemo ueniens ex alterius auctoritate ipse eam sibi ex sua adfirmatione defendit, sed ab ipsa defendi se potius expectat praeeunte suggestu eius, qui auctoritatem praestat. ceterum nec filius agnoscetur quem numquam pater nuncupauit nec missus credetur quem numquam mandator designauit. nuncupaturus pater et designaturus mandator, si fuisset. suspectum habebitur omne quod exorbitarit a regula rerum, quae principales gradus non sinit posterius agnosci: patrem post filium et mandatorem post mandatum et deum post Christum. nihil origine sua prius est in agnitione, quia nec in dispositione. \'subito filius et subito missus et subito Christus\'. atquin nihil putem a deo subitum. quia nihil a deo non dispositum. si autem dispositum, cur non et praedicatum, ut probari posset et dispositum ex praedicatione et diuinum ex dispositione? et utique tantum opus, quod scilicet humanae saluti parabatur, uel eatenus subitum non fuisset, qua per fidem profuturum. in quantum enim credi habebat, ut prodesset, in tantum paraturam desiderabat, ut credi posset, substructum fundamentis dispositionis et praedicationis, quo ordine fides informata merito et homini indiceretur a deo et deo exhiberetur ab homine, ex agnitione debens credere. : quia posset, quae scilicet credere didicisset ex praedicatione.
\'Non fuit\', inquis, \'ordo eiusmodi necessarius, quia statim se et filium et missum et dei Christum rebus ipsis esset [*](2 qua scripst: quia MR parenthesin indicaui 3 fuerat MF, fuerit R 5 qua MR, quia Rig 8 defendi se Rig: defendiase M, defnnsione F. defensionem R 13 exorbitaria regula M rerum quae scripsi: rerumqur:- MR principales M, principalis R uulgo 15 deum post Christum R . Christum post deum MRl 16 qua Oehlerus 19 non et M, et non Ruulpo 24 substructum (scil. opus) scripsi: substructam MR 25 indiceretur JIR:!, indicaretur Rl 26 debens MR3, debes Rl )
Dedignatus, opinor, est imitari ordinem dei nostri. ut displicentis, ut cum maxime reuincendi. nouus noue uenire uoluit, filius ante patris professionem et missus ante mandatoris auctoritatem, ut et ipsam fidem monstruosissimam induceret, qua ante crederetur Christum uenisse quam sciretur fuisse. competit mihi etiam illud retractare, cur non post Christum uenerit. nam cum intueor deum eius tanto aeuo patientissimum acerbissimi creatoris, adnuntiantis interea in homines Christum suum, quacumque id ratione fecit, tam reuelationem quam intercessionem suam differens, eadem ratione dico illum patientiam debuisse creatori in Christo quoque suo dispositiones suas executuro, ut perfecta et expleta omni operatione aemuli dei et aemuli Christi tunc et ipse proprias dispositiones superduceret. ceterum (si) paenitentia tantae patientiae fecit, quod non in finem rerum creatoris perseuerauerit. uane sustinuit praedicari Christum eius, quem non sustinuit exhiberi. aut sine causa intercidit temporis alieni decursum aut sine causa tam diu non intercidit. quid illum detinuit, quidue turbauit? atquin in utrumque commisit, post creatorem quidem tam tarde reuelatus, ante Christum uero eius tam propere. [*]( 6 uenturus seripsi: uenturum Mli prophetiis scripsi: prophetis MR 9 exigis (= du, erreichst) scripsi: exigit JIR 13 displicentem fort. 15 ipsam M, ipse R 18 Christum <meum) fort. deum scripti: dominum Mlt 19 aceruissimi M 21 ratione R, rationem MF 2;1 si addidi 26 perseuerauerit. uane uulyo 29 non om. F )