Si quid retro gestum est nobis aduersus Marcionem. iam hinc uiderit. nouam rem adgredimur ex uetere. primum opusculum quasi properatum pleniore postea compositione rescideram. hanc quoque nondum exemplariis suffectam fraude tunc fratris, dehinc apostatae, amisi, qui forte descripserat quaedam mendosissime et exhibuit frequentiae. emendationis necessitas facta est innouationis. eius occasio aliquid adicere persuasit. ita stilus iste nunc de secundo tertius et de tertio iam hinc primus hunc opusculi sui exitum necessario praefatur, ne quem uarietas eius in disperso reperta confundat.
Pontus igitur, qui Euxinus natura negatur, nomine inluditur. ceterum hospitalem Pontum nec de situ aestimes; ita ab [*]( 1 INCIPIT ADVERSVS MARCION LIBER PRIMVS M, Incipit liber primus Q. Septimi Florentis Tertulliani adueraus Marcionem F 10 frequentiae. emendationis R, frequenti aemendationis M, frequentiae mendationis F 11 facta est. innouationie uulgo 12 Singularibus huius operis fatis, quae hie enarrat Tertullianus, factum esse puto, ut haud raro de secunda ediiione a nescio quo in comparationem uocata aliqua in hanc tertiam transmearint. inueniuntur enim, id quod priores editores omnino fugisse uidetur, hic illic eius condicionis loci, in qtiibus eadem argumenta et breuius et copiosius edisserta compareant. sed cum plerumque dignosci iam non liceat, quae prioris, quae posierioris sint editionis, satis habui in verborum contextu quae dupliciforma composita proferuntur lineis uerticalibus includere, margini priore loco sigmate (C),, posteriore antisigmate (0) adscripto. interpolationes autem, necessitate qvadam ortas in hac rerum condicione, ut et alibi, uncinis seclusi. 15 igitur, aui R3, qui igitur MRt, qui dicitur Rig natura om. R1 16 ospitalem M )
291
humanioribus fretis nostris quasi quodam barbariae suae pudore secessit. gentes ferocissimae inhabitant; si tamen habitatur in plaustro. sedes incerta, uita cruda, libido promiscua et plurimum nuda; etiam cum abscondunt, suspensis de iugo pharetris ut indicibus notantur, ne qui intercedat. ita nec armis suis erubescunt. parentum cadauera cum pecudibus caesa conuiuio conuorant. qui non ita decesserint, ut escatiles iuerint, maledicta mors est. nec feminae sexu mitigantur secundum pudorem; ubera excludunt, pensum securibus faciunt, malunt militare quam nubere. duritia de caelo quoque. dies numquam patens, sol numquam ridens, unus aer nebula, totus annus hibernum, omne quod fiauerit aquilo est. liquores niuibus redeunt, amnes glacie negantur, montes pruina exaggerantur. omnia torpent, omnia rigent; nihil illic nisi feritas calet, illa scilicet, quae fabulas scaenis dedit de sacrificiis Taurorum et amoribus Colchorum et crucibus Caucasorum. sed nihil tam barbarum ac triste apud Pontum quam quod illic Marcion natus est, Scytha tetrior, Hamaxobio instabilior, Massageta inhumanior, Amazona audacior, nubilo obscurior, hieme frigidior, gelu fragilior, Histro fallacior, Caucaso abruptior. quidni? penes quem uerus Prometheus, deus omnipotens, blasphemiis lancinatur. iam et bestiis illius barbariei importunior Marcion. quis enim tam castrator carnis castor quam qui nuptias abstulit? quis tam comesor mus Ponticus quam qui euangelia conrosit? ne tu, Euxine, probabiliorem feram philosophis edidisti quam Christianis. nam ille canicola Diogenes hominem inuenire cupiebat. lucernam meridie circumferens, Marcion deum, quem inuenerat, extincto lumine fidei suae amisit. non negabunt
[*]( 1 aua M 4 abscondunt scil. libidinem 5 ut indicibus MR1, indicibus R3 uulgo (uariae lecttbnes codicisFubiubi consentiunt cumB siueR1 non notabvntur) notantur scripsi: notentur MRl om. R3 uulgo ne MR1, ne(temere) Rs uulgo qui MFR3, quis Rl 11 ridens Eng: libens MR. liquens Urs, liber Lat, lncens Leopoldus 12 niuibus Eng: ignibus MR 14 feritas MR ueritas F 18 Hamaiobio R, maxobio MF 19 amazona M, amazemaF. AmazoniaR 21 uelutPrometheus susp.Eng 221ancinatur R3, ladniatur MRt, lacimatur F barbarieiMR1, barborieiF, barbariaeR3 uulgo 24 commesor M 25 nae R uulgo 26 illa Urs canicola Eng: oaninola MR ) [*]( 19* ) 292
discipuli eius primam illius fidem nobiscum fuisse, ipsius litteris testibus, ut hinc iam destinari possit haereticus qui deserto quod prius fuerat id postea sibi elegerit, quod retro non erat. in tantum enim haeresis deputabitur quod postea inducitur, in quantum ueritas habebitur quod retro et a primordio traditum est. sed alius libellus hunc gradum sustinebit aduersus haereticos, etiam sine retractatu doctrinarum reuincendos. quod hoc sint de praescriptione nouitatis. nunc quatenus admittenda congressio est interdum, ne compendium praescriptionis ubique aduocatum diffidentiae deputetur, regulam prius aduersarii praetexam, ne cui lateat, in qua principalis quaestio dimicatura est.
Duos Ponticus deos adfert, tamquam duas Symplegadas naufragii sui, quem negare non potuit, id est creatorem, id est nostrum, et quem probare non poterit, id est suum, passus, infelix, huius praesumptionis instinctum de simplici capitulo dominicae pronuntiationis, in homines non in deos disponentis exempla illa bonae et malae arboris, quod neque bona malos neque mala bonos proferat fructus, id est neque mens uel fides bona malas edat operas neque mala bonas. languens enim — quod et nunc multi, et maxime haeretici — circa mali quaestionem, unde malum, et obtusis sensibus ipsa enormitate curiositatis inueniens creatorem pronuntiantem: ego sum, qui condo mala, quanto ipsum praesumpserat mali auctorem et ex aliis argumentis, quae ita persuadent peruerso cuique, tanto in creatorem interpretatus malam arborem malos fructus condentem, scilicet mala, alium deum praesumpsit esse debere in partem bonae arboris bonos [*]( li] cf. Luc. 6, 43. 24] Es. 45, 7. ) [*]( 1 illiue Urs: illis MR 9 est, interdum uulgo 11 prius aduersarii MF. adaersarii priua R uulgo 18 Ponticos Rl sinplegadas M 14 creatorem, id est nostrum MR, creatorem nostrum F Oehlerus 16 praesumtionis M instinctum ac de F 17 pronantiatioais M, praenmitiationis B 22 obtasu M, obtunsis R 23 pronuntiantem MF, praenuntiantem R 28 praesumsit M bonae arboris bonos fructus scil. condentia, quod sane durius est ellipseos genus: arboris, bonos fructus (pro in bono? fructuB) mauult distingui Eng )
293
fructus. et ita in Christo quasi aliam inueniens dispositionem solius et purae benignitatis, ut diuersae a creatoris, facile nouam et hospitam argumentatus est diuinitatem in Christo suo reuelatam modicoque exinde fermento totam fidei massam haeretico acore desipuit. habuit et Cerdonem quendam informatorem scandali huius: duo facilius duos deos caeci perspexisse se existimauerunt. unum enim non integre uiderant. lippientibus etiam singularis lucerna numerosa est. alterum igitur deum, quem confiteri cogebatur, de malo infamando destruxit, alterum, quem commentari conitebatur, de bono praeferendo construxit. has naturas quibus disposuerit articulis, per ipsas responsiones nostras ostendemus.
Principalis itaque et exinde tota congressio de numero, an duos deos liceat induci, si forte, poetica et pictoria licentia, et tertia iam, haeretica. sed ueritas Christiana destricte pronuntiauit: deus si non unus est, non est, quia dignius credimus non esse quodcumque non ita fuerit, ut esse debebit. deum autem ut scias unum esse debere, quaere quid sit deus, et non aliter inuenies. quantum humana condicio de deo definire potest, id definio, quod et omnium conscientia agnoscet: deum summum esse magnum in aeternitate constitutum, [innatum, infectum, sine initio, sine-fine] — hunc enim statum aeternitati t censendum, quae summum magnum deum efficiat, dum hoc est in deo ipsa — atque ita et cetera, ut sit deus summum magnum et forma et ratione et ui et potestate. cum de isto conuenit apud omnes, — nemo enim negabit [*]( 4] cf. I Cor. 5, 6. ) [*]( 2 creatoris scripsi: creatore M (e ex ae a m. 1) R 5 acore B*, acrore MBl deripnit Seal: decepit MB (cf. autem I 246, 12; 260, 7) 6 duo scripsi: quo MR 8 lipientibua M etiam (s, u. a m. 1) M 11 praegtruferendo M, praestruendo RI, praeferendo B3 12 ostendemns M, ostendimns R uvlgo 17 credimus non MR, non credimus F non ita MR, ita non V 21 constitutum refer ad summum magnum, non ad deum (ef. infra l. 23: quae snmmum sqq.) 22 innatum — fine seclusi: interpolata sunt ab eo, qui sequentia: hnnc enim statum (id est summi magni statu.) non intellexit. parenthesin indicaui 23 censt(o uindica)ndum fort. 24 et cetera scil. summa magna 26 conuenit MF, conueniat Buvlgo )
294
deum summum magnum quid esse, nisi qui potuerit deum imum modicum quid e contrario pronuntiare, ut deum neget auferendo quod dei est - quae erit iam condicio ipsius summi magni? nempe, ut nihil illi adaequetur, id est, ut non sit aliud summum magnum, quia, si fuerit, adaequabitur, et si adaequabitur, non erit iam summum magnum, euersa condicione et, ut ita dixerim, lege, quae summo magno nihil sinit adaequari. ergo unicum sit necesse est summum magnum, — quod fuerit par non habendo — ne non sit summum magnum. ergo non aliter erit quam per quod habet esse, id est unicum omnino. proinde deus cum summum magnum sit, recte ueritas nostra pronuntiauit: deus, si non. unus est, non est, non quasi dubitemus esse deum dicendo: si non unus, non est, sed quia quem confidimus esse, id eum definiamus esse, quod si non est, deus non est. [et summum scilicet magnum] porro (si) summum magnum unicum sit necesse est, ergo et deus unicus erit, non aliter deus, nisi summum magnum, nec aliter summum magnum, nisi parem non habens, nec aliter parem non habens, nisi unicus fuerit. certe quemcumque alium deum induxeris, non alia poteris eum forma tueri deum quam ut et illi proprium diuinitatis adscripseris, sicut aeternum ita et summum magnum. duo ergo summa magna quomodo consistent, cum hoc sit summum magnum, par non habere, par autem non habere uni competat, in duobus esse nullo modo possit?
Sed argumentabitur quilibet posse et duo summa magna consistere, distincta atque disiuncta in suis finibus, et utique aduocabit exemplum regna terrarum, tanta numero et tamen summa magna in suis quibusque regionibus, et putabit ubique [*]( 1 poterit Oehlerus 8 summum magnum, — quod fuerit scripsi: quod fuerit summum magnum MR 14 id eum Rig: idem MF, iidem R 15 et summum scilicet magnum seclusi: del. et Rig; neque uero hoc postulatur secundum ea quae antecedunt, sed: unus scilicet. interpolata sunthaec, ut aptius coniungerentur cum antecedentibus quae abhinc insertae sunt secundae editionis reliquiae 16 si addidi 19 aliter MB, autem F 24 <cum) uni Rig <et> in Oehlerus 27 6u..is M 29 utique TJrs )
295
humana diuinis conferenda. iam ergo si huic argumentationi locus dabitur, quid prohibet, non dico et tertium et quartum deum inducere, uerum tot iam numero quot et gentium reges? de deo agitur, cuius hoc principaliter proprium est, nullius exempli capere comparationem. hoc natura ipsa, si non aliquis Esaias, uel ipse per Esaiam deus, contionabitur: cui mesimilabitis? diuinis forsitan comparabuntur humana, deo non ita. aliud enim deus, aliud quae dei. denique qui exemplo uteris regis quasi summi magni, uide ne iam non possis eo uti. rei enim, etsi summum magnum est in suo solio usque ad deum, tamen infra deum; comparatus autem ad deum excidet iam de summo magno, translato in deum. hoc si ita, quomodo uteris eius rei exemplo ad dei comparationem quae, dum ad comparationem accedit, amittitur? quid nunc, si nec inter reges plurifarium uideri potest summum magnum, sed unicum et singulare, apud eum scilicet, qui rex regum ob summitatem magnitudinis et subiectionem ceterorum graduum quasi culmen dominationis excipitur\'? sed etiam [alterius formae] reges, qui singulares in unione imperii praesunt si(militer) minutalibus, ut ita dixerim, regnis, (si) undique conferantur in examinationem, qua constet, quis eorum praecellat in substantiis et uiribus regni, in unum necesse est summitas magnitudinis eliquetur, omnibus gradatim per comparationis exitum de magnitudinis summa expressis et exclusis. I adeo etsi in disperso multifarium uidetur summum magnum, suis uiribus et sua natura et suo statu unicum est. proinde cum
[*]( 71 Es. 40, 25. ) [*]( 8 non ita Urs: noatro MF, nostra R 10 eo uti MR, uti F Oehlerm in seguenHbus duas recensiones inter se commixtas agnosco: 1) rex enimeUi summum magnum usque ad deum, tamen infra deum-excidet 2) rex enim summum magnum est in suo solio, comparatus autem ad deum excidet 12 translato Oehlerus: translatio MR 19 alterius formae seclusi, quippe quod prorsus careat sensu; interpolatum esse apparet, ut in aliquo certe diuersa esse uiderentur quae abhinc leguntur ab eis, quae antecedunt. ceterum secunda recensio (inde a 1.18) mihi quidem posterior esse videtur, ut elegantior. 20 sj.(militer) minutalibus scripsi: si minutalibus MFR3, si in minutalibus Ht (si) undique scripsi: undique MR ) 296
duo dii conferuntur ut duo [reges et duo] summa magna, in alterum concedat necesse est unio summi magni ex sententia comparationis, quia summum uictoria sua constat, superato aemulo alio magno, non tamen summo, atque ex defectione, aemuli solitudinem quandam de singularitate praestantiae suae possidens unicum est. ineluctabilis iste complexus in hoc sententiam constringit: aut negandum deum esse summum magnum, quod nemo patietur sapiens, aut nulli alii communicandum.
Aut quae ratio duo summa magna composuit? primo enim exigam, cur non plura, si duo, quando locupletiorem oporteret credi substantiam diuinitatis, si competeret ei numerus. honestior et liberalior Valentinus, qui simul ausus est duos concipere, Bython et Sigen, tum usque ad triginta Aeonum fetus, tamquam Aeneiae scrofae, examen diuinitatis effudit. quaecumque ratio plura summa magna non patitur admitti, eadem nec duo, ut (et) ipsa plura. [post unum] post ; unum enim numerus. quae potuit duo admittere, eadem potuit et plura. et duo enim multitudo, unione iam excessa. denique apud nos uis rationis istius ipso termino plures deos credi non sinit, quo nec duos illa regula unum deum sistens. i qua deum id esse oporteat, cui nihil adaequetur, ut summo i magno, unicum autem sit, cui nihil adaequetur. iam nunc i duo summa magna, duo paria, cui operae pretio, cui emolumento deputarentur? quid interfuit numeri, cum duo paria non differant uno? una enim res est, quae eadem in duobus est. etiamsi plura essent paria, tantundem omnia (quantum) ; unum fuissent, nullo inter se differendo, qua paria. porro si i [*]( 15] cf. Verg. Aen. VIII 43 sqq. ) [*]( 2 regea et duo seclusi 3 uictoria M, ex uictoria R 18 simul (=«««• lac) MR, <cum) semel van der Vliet 14 Bython Rig: Bythum MRPF, Bythium Rl Sigen, tum scripsi: Sigeneum MRl, Sigen cum Ruulgo 15 Aeneiae Rig: aeoneiae MR1, aeoniae R* 17 et ipsa scripsi: ipsa MR post unum secktsi 19 et duo scripsi: post duo MR3, potest duo Rl eicessa R, excessu M (corr. m. I) 21 quo Scal: quod MR 22 ut summo-adaequetur om. M (add. in mg. m. 2) 27 quantum addidi, sed nescio an melius secludatur unum )
297
neutrum ex duobus altero distat, ut ambo summa magna, qua dei ambo, neutrum plus altero praestat, nullam iam rationem numeri sui ostendunt, praestantiam non habentes, numerus autem diuinitatis summa ratione constare deberet, uel quoniam et cultura eius in anceps deduceretur. ecce enim duos intuens deos tam pares quam duo summa magna, quid facerem? si ambos colerem, uererer, ne abundantia officii superstitio potius quam religio existimaretur, quia duos tam pares et in altero ambos possem in uno demereri, hoc ipsum testimonio praestans parilitati et unitati eorum, dum alterum in altero uenerarer, dum in uno mihi duo sunt. si alterum colerem, aeque recogitarem, ne suffundere uiderer numeri uanitatem sine differentia superuacui, hoc est: tutius censerem neutrum colendum quam alterum cum scrupulo [colendum ] aut ambos uane.
Sic adhuc uidemur disputare, quasi Marcion duos pares constituat. nam dum defendimus deum, summum magnum, unicum credi oportere, excludentes ab eo parilitatem, tamquam de duobus paribus de his retractauimus, nihilominus tamen docendo pares esse non posse secundum summi magni formam satis confirmauimus duos esse non posse, alioquin certi Marcionem dispares deos constituere, alterum iudicem, ferum, bellipotentem, alterum mitem, placidum et tantummodo bonum atque optimum. dispiciamus aeque et hanc partem, an diuersitas saltim duos capiat, si parilitas capere non potuit. porro et hic eadem regula summi magni patrocinabitur nobis, utpote quae totum statum uindicet diuinitatis. conueniens enim et quodammodo iniecta manu detinens aduersarii sensum non negantis creatorem deum, iustissime praescribo illi diuersitati locum non esse inter eos, quos ex aequo [*]( 1 iam ut MR; tranapoaui iam, quod hoe loco ferri nequit, post nullam II. 2) qua MR3, quae Rl 2 plus fort. delendum 7 facerem, si ambos colerem? uulgo 11 in untt M (corr. m. 1) 13 tutius M, ut tutius Suulgo 14 colendum secluai 21 alioquin MF, alioqui 7? 28 et om. F 80 quos van der Vliet: qui Mlt )
298
deos confessus non potest facere diuersos. non quia non et homines licet sub eadem appellatione diuersissimos esse, sed quia deus non erit dicendus, quia nec credendus, nisi summum magnum. cum ergo summum magnum cogatur agnoscere quem deum non negat, non potest admitti, ut summo magno aliquam adscribat diminutionem, qua subiciatur alii summo magno. desinit enim, si subiciatur. non est autem dei desinere de statu suo, id est de summo magno. nam et in illo deo potiore periclitari poterit summum magnum, si depretiari capit in creatore. ita cum duo dii pronuntiantur duo summa magna, necesse est neutrum altero aut maius sit aut minus, neutrum altero aut sublimius aut deiectius. nega deum quem dicis deteriorem; nega summum magnum quem credis minorem. deum uero confessus utrumque duo summa magna confessus es. nihil alteri adimes aut alteri adscribes. agnoscens diuinitatem negasti diuersitatem.
Temptabis ad haec de nomine dei concutere retractatum ; ut passiuo et in alios quoque permisso, quia scriptum sit: ! deus deorum stetit in ecclesia deorum, in medio autem deos diiudicabit, et: ego dixi, uos dii estis. nec tamen idcirco eis competat possessio summi magni, quia dii cognominentur; ita nec creatori. respondebo et stulto, qui nec hoc recogitauerit, ne tantundem et in deum Marcionis possit retorqueri, ut et illum deum dictum nec ideo tamen summum magnum probatum, sicut nec angeli aut homines creatoris. si communio nominum condicionibus praeiudicat, quanti nequam serui regum nominibus insultant, Alexandri et Darii et Olofernae? nec tamen ideo regibus id quod sunt detrahetur. nam et ipsa idola gentium dei uulgo, sed deus nemo ea re, qua deus dicitur. ita ego non nomini dei nec [*]( 19] Ps. 81, 1. 20] Ps. 81, 6., ) [*]( 1 et om. F 3 quia (priore loco) MR, quia ita F 6 diminutionem MF, deminutionem Ruulgo 10 creatore (e ex e) M 11 neutro F 15 es MR3, est R1 17 conuertere F 20 diiudicabit M, diiudicauit R eatis, nec uulgo 22 dii M, dei R 26 aic R1 28 olofernae M (accipe pro nom. plur,), Olofernis R uulgo 30 dei-nominis om. F )
299
sono nec notae nominis huius summum magnum in creatore defendo, sed ipsi substantiae, cui nomen hoc contigit. hanc inueniens solam innatam infectam, solam aeternam et uniuersitatis conditricem, non nomini, sed statui, nec appellationi, sed condicioni eius summum magnum et adscribo et uindico. et ideo. quia deus iam uocari obtinuit substantia cui adscribo, nomini me adscribere putas, quia necesse est per nomen ostendam cui adscribam substantiae, scilicet qua constat qui deus dicitur. at summum magnum ex substantia, non ex nomine, deputatur. denique hoc et Marcion suo deo uindicans, secundum statum, non secundum uocabulum uindicat. id ergo summum magnum, quod deo adscribimus ex substantiae lege, non ex nominis sorte, contendimus ex pari esse debere in duobus, qui ea substantia constant, quae deus dicitur, quia in quantum dii uocantur, id est summa magna, substantiae scilicet mento innatae et aeternae ac per hoc magnae et summae, in tantum non possit summum magnum minus et deterius alio summo magno haberi. si summi magni felicitas et sublimitas et integritas stabit in deo Marcionis, stabit aeque et in nostro, si non et in nostro, aeque nec in Marcionis. ergo nec paria erunt duo summa magna, quia prohibet disposita iam regula summi magni comparationem non sustinens, nec disparia, quia et alia summi magni regula occurrit, diminutionem non admittens. haesisti, Marcion, in medio Ponti tui aestu. utrimque te fluctus ueritatis inuoluunt. nec pares nec dispares deos sistere potes. duo enim non sunt. quod pertineat proprie ad numeri retractatum, quamquam tota materia de duobus deis dimicetur, his interim lineis eum clusimus, intra quas de singularibus iam proprietatibus congrediemur.
[*]( 1 notae MR, uoce uel notae Rl mg 2 contigit, hanc uulgo 9 dicitur. at scripsi: dicitur, et MR 10 hoc et marcion MR. et hoc marcion F n ) [*]( 14 constant R, constat M (n s. u. a m. 1), constat F quae scripsi: qua MR quia R3, quia qui MRl 16 et (alt.) om.R3 22 Bustinens scripsi: scatinentifl MR 25 ueritatis inuoluunt M, inuoluunt ueritatis R uulgo 26 Bont; quod uulgo 27 retractatum. quamquam uulgo 28 eum seripsi: eam MR clusimus M, clausimus Ruulgo ) 300
Primo, supercilio stuporem suum aedificant Marcionitae, quod nouum deum proferant, quasi nos ueteris dei pudeat. inflantur et pueri nouis calceis, sed a uetere paedagogo calceati mox uanam gloriam uapulabunt. nouum igitur audiens deum, in uetere mundo et in uetere aeuo et sub uetere deo ignotum inauditum, quem, tantis retro saeculis neminem et ipsa ignorantia antiquum, quidam Iesus Christus, et ille in ueteribus nominibus nouus, reuelauerit, nec alius antehac. gratias ago huic gloriae eorum, maximo adiutorio eius hinc iam haeresim probaturus, nouae scilicet diuinitatis professionem. haec erit nouitas, quae etiam ethnicis deos peperit nouo, semper ac nouo titulo consecrationis cuiusque. quis deus nouus nisi falsus? ne Saturnum quidem tanta hodie antiquitas deum probabit, quia et illum nouitas aliquando produxerit.. cum primum consecrauit. atenim uiua et germana diuinitas nec de nouitate nec de uetustate, sed de sua ueritate cense-!i tur. non habet tempus aeternitas. omne enim tempus ipsa, est. quod facit, pati non potest. caret aetate quod non licet\' nasci. deus si est uetus, non erit, si est nouus, non fuit., nouitas initium testificatur, uetustas finem comminatur. deus autem tam alienus ab initio et fine est quam a tempore, arbitro et metatore initii et finis.I
Scio quidem, quo sensu nouum deum iactitent, agnitione utique. sed ipsam nouitatem cognitionis percutientem\', rudes animas ipsamque naturalem nouitatis gratiositatem uolui repercutere, et hinc iam de ignoto deo prouocare. utique enim quem agnitione nouum opponunt, ignotum ante agnitionem demonstrant. age igitur, ad lineas rursum et in gradum! per-I suade deum ignotum esse potuisse. inuenio plane ignotis deis [*](29] cf. Act. 17, 23. ) [*]( 2 proferant Pam: praeferant MB 7 ipsa B3, ipsum MBl iMas Christus R3, ie xpm M, Iesum Christum 221 10 nouac-professiolelll tv nescio an spurta sint 11 haec < enim) erit nouitas fort. 16 uestate M (tu 8. u. a m. 1) 24 sed scripsi: sed et MR noaitatem cognitionia Eng: nouitatis cognitionem MH, ego nescio, an omnmo delenda sint uerba nouitatis-ipsamque 29 «inuenio M (syll. in in ras.) )
301
aras prostitutas, sed Attica idolatria est. item incertis deis, sed superstitio Romana est. porro incerti dei minus noti, ut minus certi, et proinde ignoti, qua minus certi. quem titulum incidemus ex duobus deo Marcionis? utrumque, opinor, et nunc incerto et retro ignoto. sicut enim ignotum eum fecit deus notus, creator, ita et incertum deus certus. sed non euagabor, uti dicam: deus si ignotus fuit latuitque, illum regio latebrarum obumbrauit, noua utique et ipsa et ignota et similiter nunc quoque incerta, certe inmensa aliqua et maior indubitate eo, quem abscondit. sed breuiter proponam et plenissime exequar, praescribens deum ignorari nec potuisse nomine magnitudinis nec debuisse nomine benignitatis, praesertim in utroque praelatiorem nostro creatore. sed quoniam animaduerto in quibusdam ad formam creatoris prouocari oportere omnis dei noui et retro ignoti probationem, hoc ipsum ratione fieri a nobis prius commendare debebo, quo constantius utar rationis editae patrocinio. ante omnia quidem quale est, ut qui deum agnoscis creatorem et priorem de notitia confiteris, non eisdem modis et alium scias tibi examinandum, quibus iam in alio didicisti deum nosse? omnis res anterior posteriori normam praeministrauit. duo nunc dei proponuntur, ignotus et notus. de noto uacat quaestio. esse eum constat, quia notus non fuisset nisi esset. de ignoto instat altercatio. potest enim et non esse, quia si esset, notus fuisset. quod ergo quaeritur, quamdiu ignoratur, in incerto est, quamdiu quaeritur, et potest non esse, quamdiu in incerto est. habes deum certum, qua notum, et incertum, qua ignotum. si ita est, ecquid tibi uidetur iusta ratione defendi, ut ad normam et
[*]( e 1 idolatriast M (e 8. u. a m. 1) deis M, diis It 4 ex duobus r diis F 10 indubitate M, indubitato R 13 praelatiopem M (corr. m. 1) 19 alium (u ex a a m. 1) M 20 didicisti J23, didicistis M (s eras.), didicistis R1 25 quando ignoratur van der Yliet in incerto R, U U incerto M (corr. m. 1) 26 in incerto R, incertp M (corr. m. 1) 27 ita est M (del. est m. 2 et adscripsit margini f = sunt) 28 ecquid R, haec quid MF ) 302
formam et regulam certorum probentur incerta? ceterum si ad hanc causam, et ipsam adhuc incertam, etiam argumenta de incertis adhibeantur, series implicabitur quaestionum ex ipsorum quoque argumentorum aeque incertorum retractatu periclitantium de fide per incertum, et ibitur in illas iam indeterminabiles quaestiones, quas apostolus non amat; sin de certis et indubitatis et absolutis regulae partibus, incertis et dubiis et inexpeditis praeiudicabunt. plane in quibus diuersitas status inuenitur, fortassean non prouocentur incerta ad formam certorum, ut liberata a reliqua comparationis prouocatione per diuersitatem status principalis. cum uero duo dii proponuntur, communis est illis status principalis. quod enim deus est, ambo sunt: innati infecti aeterni. hic erit status principalis; cetera uiderit Marcion, si in diuersitate disposuit. posteriora enim (non) sunt in retractatu, immo nec admittentur, si de principali statu constet. porro constat, quia dii ambo: et ita de quorum statu constat communem esse.i cum sub eo ad probationem deuocantur si incerta sunt. ad eorum certorum formam prouocanda erunt, cum quibus de communione status principalis censentur, ut proinde et de probatione communicent. hinc itaque constantissime diri-: gam deum non esse, qui sit hodie incertus, quia retro ignotus, quando quem constat esse ex hoc ipso constet quod numquam fuerit ignotus, [ideo nec incertus]
siquidem a primordio rerum conditor harum cum ipsis pariter compertus est, ipsis ad hoc prolatis, ut deus cognosceretur. I [*]( 6] cf. I Tim. 1, 4. ) [*]( 2 ad hanc R, adhuc M 6 sin 223, si non MRl amat. sin uulgo sin de certis ... regulae partibus scil. argumenta adhibeantur 7 partibus\' incertis uulgo 8 praeiudicabunt scil. argumenta illa 9 incerta om Oehlerus nihil adnotans 11 uero MFR1, uere Rl 12 dii M, dei R ) [*]( 15 non addidi 17 dii MF, dei R 18 si incerta sunt = si quat incerta sunt 21 communicentur M dirigam MR, dirigatur F 23 constat-ipso om. F constet MF, coustat Ruulgo 24 ideo nec incertus seclusi: ideo nec <nunc) incertus Eng male hic distinguuntur capita 25 harum scripsi: earum MR )
303
nec enim si aliquanto posterior Moyses primus uidetur in templo litterarum suarum deum mundi dedicasse, idcirco a Pentateucho natales agnitionis supputabuntur, cum totus Moysei stilus notitiam creatoris non instituat, sed a primordio enarret, a paradiso et Adam, non ab Aegypto et Moyse recensendam, denique maior popularitas generis humani, ne nominis quidem Moysei compotes, nedum instrumenti, deum Moysei tamen norunt; etiam tantam idolatria dominationem obumbrante, seorsum tamen illum quasi proprio nomine deum') perhibent et \'deum deorum\' et \'si deus dederit\' et \'quod deo placet\' et \'deo commendo.\' uide, an nouerint quem omnia posse testantur. nec hoc ullis Moysei libris debent. ante anima quam prophetia. animae enim a primordio conscientia dei dos est; eadem nec alia et in Aegyptiis et in Syris et in Ponticis. [Iudaeorum enim deum dicunt animae deum.] noli, barbare haeretice, priorem Abraham constituere quam mundum. et si unius familiae deus fuisset creator, tamen posterior tuo non erat, etiam Ponticis ante eum notus. accipiat igitur ab antecessore formam, a certo incertus, a cognito incognitus: numquam deus latebit, numquam deus deerit, semper intellegetur, semper audietur, etiam uidebitur, quomodo uolet. habet deus testimonia: totum hoc quod sumus et in quo sumus. sic probatur et deus et unus, dum non ignoratur, alio adhuc probari laborante.
Et merito, inquiunt. quis enim non tam suis notus est quam extraneis? nemo. teneo et hanc uocem. quale est enim, ut aliquid extraneum deo sit? cui nihil extraneum esset, si quis esset, — quia dei hoc est, omnia illius esse et omnia ad [*]( 1 mojsei M, Moyei R (sic et infra 7.12) 8 idolatrift M (corr. m. 1), idoJolatria Ra, idolatriae Rt 10 deorum <dicentes> fort. 15 Iudaeomm ) [*]( —deum MR3, non praebent RtF, seclusi ut sententiarum nexum turbantia. erant, opinor, olim adscripta eis, quae paulo supra leguntur: seorsum tamen illum quasi proprio nomine perhibent 16 barbare R, barbarare MR, 18 accipiat scripsi: accipe MR 19 incertus MRa, certus Rt incognituix. nomquam uulgo 20 intellegetur R3, intellegitur MRl 27 sit? cui En-g: sit. cui uulgo 28 parenthesin indicauit Eng: esset? quia uulgo )
304
illum pertinere — uel ne statim audiret a nobis: quid ergo illi cum extraneis? quod plenius suo loco audiet. at nunc satis est nullum probari cuius nihil probatur. sicut enim creator ex hoc et deus et indubitatus deus, quia omnia ipsius et nihil extraneum illi, ita et alius idcirco non deus, quia omnia non eius ideoque et extranea. denique si uniuersitas «rpatoris est, iam nec locum uideo dei alterius. plena et occupata sunt omnia suo auctore. si uacat aliquid spatii alicuius diuinitati in creaturis, plane falsae uacabit. patet mendacio ueritas. tanta uis idolorum cur non recipiat alicubi deum Marcionis? igitur et hoc ex forma creatoris expostulo, deum (eius) ex operibus cognosci debuisse alicuius proprii sui mundi et hominis et saeculi, quando etiam error orbis propterea deos praesumpserit, quos homines interdum confitetur. quoniam aliquid ab unoquoque prospectum uidetur utilitatibus et commodis uitae. ita et hoc ex forma dei creditum est diuinum esse, instituere uel demonstrare quid aptum et necessarium rebus humanis. adeo inde auctoritas accommodata si falsae diuinitati, unde praecesserat uerae, unam saltim cicerculam deus Marcionis propriam protulisse debuerat, ut nouus aliqui Triptolemus praedicaretur. aut exhibe rationem deo dignam, cur nihil condiderit, si est; quia condidisset, si fuisset, illo scilicet praeiudicio, quo et nostrum deum non alias manifestum est esse quam quia totum condidit hoc., semel enim praescriptio stabit non posse illos et deum confiteri creatorem et eum, quem uolunt aeque deum credi, non ad eius formam probare, quem et ipsi et omnes deum (agnoscunt,) ut, quando hoc ipso nemo creatorem deum dubitet. quia
[*](6 et om. F 8 <a) suo fort. 9 alicuius <alterius) susp. Eng false JR1 11 et hoc ex forma M, ex forma hoc et R 12 eius addidi 15 aliquid om. R1 16 hoc ex forma dei fort. spuria 18 necessarium M, necessarium sit R uulgo 19 ei falsae MRi, falsae R3 ttulgo 19 uerae. unam uulgo 21 aliqui MF, aliquis R uulgo 27 agnoscunt addidi, conStentur add. van der Vliet ) 305
totum hoc condidit, hoc ipso nemo debeat credere deum et illum, qui nihil condidit, nisi ratio forte proferatur. duplex ista uideatur necesse est, ut aut noluerit condere quid aut non potuerit. tertium cessat sed non potuisse indignum deo est. noluisse an dignum, uolo inquirere. dic mihi, Marcion, uoluit deus tuus cognosci se quocumque in tempore an non? alio proposito et descendit et praedicauit et passus resurrexit quam uti cognosceretur? at sine dubio, si cognitus est, uoluit. nihil enim circa eum fieret, nisi uoluisset. qui ergo tantopere notitiam sui procuranit, ut in dedecore carnis exhiberetur, et quidem maiore, si falsae, - nam hoc turpius, si et mentitus est substantiam corporis — qui et maledictum in se creatoris admisit ligno suspensus, quanto honestius per aliqua propriae molitionis indicia cognitionem sui praestruxisset! maxime aduersus eum cognosci habens, apud quem ex operibus ab initio cognitus non erat. nam et quale est, ut creator quidem ignorans esse alium super se deum, ut uolunt Marcionitae, qui solum se etiam iurans adseuerabat, tantis operibus notitiam sui armauerit, quam potuerat non ita curasse secundum singularitatis suae praesumptionem, ille autem sublimior, sciens inferiorem deum tam instructum, nullam sibi prospexerit agnoscendo paraturam? quando etiam insigniora et superbiora opera debuisset condidisse, ut et deus ex operibus cognosceretur secundum creatorem et ex honestioribus potior et generosior creatore.
Ceterum et si esse eum possemus confiteri, sine causa esse eum deberemus argumentari. sine causa enim esset qui rem non haberet, quia res omnis causa est, ut sit aliquis, cuius res sit. porro in quantum nihil oportet esse sine causa, [id est sine re] quia si sine causa sit, proinde est atque si [*](12] cf. Deut. 21, 23. Gal. 3, 13. 17] cf. Es. 45, 22. 23. ) [*]( 9 nihil enim R, enim nihil M qui ergo scripsi: quid ergo MR 10 notitiam *sui M (aui in ras.) 11 parenthesin indicaui 13 saspen- 9HS. quanto wulgo 14 praestruIisset. maxime uulgo 21 nulla Rl 22 et R3F, ut MM-1 29 id eat sine re secluxi: interpolatum est ex 306. 4, ubi bene se habet, quia illic antecedit deus, Eng pro nihil (28) rescribendum putat nemo proinde MF, perinde R uulgo ) [*]( XXXXVII. Tert. III. ) [*]( 20 )
306
non sit. [non habens rei causam rem ipsam] in tantum deum dignius credam non esse quam esse sine causa. sine causa est enim qui rem non habendo non habet causam. deus autem sine causa, id est sine re, esse non debet. ita quotiens ostendo eum sine causa esse, tamquam sit, hoc constituo, non esse illum, quia si fuisset, omnino sine causa non fuisset. sic et ipsam fidem dico illum sine causa ab homine captare. aliter solito deum credere ex operum auctoritate formatum. quia nihil tale prospexit, per quod homo deum didicit. nam etsi credunt plerique in illum, non statim ratione credunt. non habentes dei pignus, opera eius deo digna. itaque hoc nomine cessationis et defectionis operum et impudentiae et malignitatis adfinis est: impudentiae, qua fidem non debitam sibi captat, cui praestruendae nihil prospexit. malignitatis. qua plures incredulitatis reos fecit, nihil fidei procurando.
Cum deum hoc gradu expellimus, cui nulla conditio\' tam propria et deo digna quam creatoris testimonium praesignarit, narem contrahentes impudentissimi Marcionitae conuertuntur ad destructionem operum creatoris. \'nimirum\', inquiunt. \'grande opus et dignum deo mundus\'! numquid ergo ereator minime deus? plane deus. ergo nec mundus deo indignus: nihil etenim deus indignum se fecisset, etsi mundum homini.\' non sibi fecit, etsi omne opus inferius est suo artifice. et tamen, si quale quid fecisse indignum est deo, quanto indignius deo est nihil eum omnino fecisse! ** uel indignum, quo posset etiam digniorum auctor sperari. ut ergo aliquid [*]( 1 uon-ipsam seclusi: interpolata trunt ab eotlcm, qui et supra addidit id est sine re, defendit Eng pro rei rescribens sui rem ipsam MRS, res ipsa J21 2 sine-debet prioris editionis esse iudico 5 sit om. F ) [*]( 8 opere M (corr. m. 1) formatum = fAopowdsvta (sinnfãllig, greifbar gemacht) ut uidetur, cf. Som. 2, 20; = qui est (ysvojuvov) mterpretatnr Eng (cf. Es. 43, 10), sed melius fortasse rescribetur formato = informato 13 impudentiae R, inpudentia M qua R, quam MF 17 praesignarit M, praesignauerit R 22 fecisset M, fecit R uulgo 25 lacunam signaui: mallem eum fecisse intercidisse uidetur )
307
+ et de isto huius mundi indigno loquar, cui et apud Graecos ornamenti et cultus, non sordium, nomen est, indignas uidelicet substantias ipsi illi sapientiae professores, de quorum ingeniis omnis haeresis animatur. deos pronuntiauerunt, ut Thales aquam, ut Heraclitus ignem, ut Anaximenes aerem. ut Anaximander uniuersa caelestia, ut Strato caelum et terram, ut Zeno aerem et aetherem, ut Plato sidera, quae genus deorum igneum appellat, cum de mundo, considerando scilicet et magnitudinem et uim et potestatem et honorem et decorem, opem fidem legem singulorum elementorum, quae omnibus gignendis alendis conficiendis reficiendisque conspirant, ut plerique physicorum, formidauerint, [initium ac finem mundo constare] ne substantiae eius, tantae scilicet, minus dei haberentur, quas colunt et Persarum magi et Aegyptiorum hierophantae et Indorum gymnosophistae. ipsa quoque uulgaris superstitio communis idolatriae, cum in simulacris de nominibus et fabulis ueterum mortuorum pudet, ad interpretationem naturalium refugit et dedecus suum ingenio obumbrat, figurans Iouem in substantiam feruidam et Iunonem eius in aeream secundum sonum Graecorum uocabulorum. item Vestam in ignem et Camenas in aquam et Magnam Matrem in terram seminalia demessam, lacertis aratam, lauacris rigatam. sic et, Osiris quod semper sepelitur et in uiuido quaeritur et cum gaudio inuenitur, reciprocarum frugum et uiuidorum elementorum et recidiui anni fidem argumentantur, sicut aridae et ardentis naturae sacramenta leones Mithrae philosophantur. et superiores quidem situ aut statu
[*]( 7] cf. Plato Tim. p. 40 A ) [*]( 7 quae M, quod R 12 formidauerint R, formidauerunt MF formidaoerintscil. deum eum pronuntiare initium-conatare seclusi 13 constare MR, stare F; dare BigN, constituere van der Vliet 15 ierofantae MF 16 in simulacris sril. et in statuis, in quibus insculpta sunt nomina, et in fabulis, in quibus depictae sunt fabulae ueterum mortuorum 19 Iuoonem <uxorem) eius susp. Eng 20 aeriam M 21 aquam MF, aquas Ji 23 Osiris R3, ostris M, Osirin R3 26 naturae om. F mitrae M, mire F ) [*]( 20* ) 308
substantias sufficit facilius deos habitas quam deo indignas. ad humilia deficiam? unus, opinor, de sepibus flosculus, non dico de pratis, una cuiuslibet maris conchula, non dico de rubro, una tetraonis pinnula, taceo de pauo, sordidum artificem pronuntiabit tibi creatorem?
At cum et animalia inrides minutiora, quae maximus artifex de industria ingeniis aut uiribus ampliauit, sic magnitu-i dinem in mediocritate probari docens quemadmodum uirtutem ; in infirmitate secundum apostolum, imitare, si potes, apis aedificia, formicae stabula, aranei retia, bombycis stamina, sustine, si potes, illas ipsas lectuli et tegetis tuae bestias,I cantharidis uenena, muscae spicula, culicis et tubam et lanceam. qualia erunt maiora, cum tam modicis aut iuuaris aut laederis, ut nec in modicis despicias creatorem? postremo te tibi circumfer, intus ac foris considera hominem: placebit tibi uel hoc opus dei nostri, quod tuus dominus, ille deus melior, adamauit, propter quem in haec paupertina elementa de tertio caelo descendere laborauit, cuius causa in hac cellula creatoris etiam crucifixus est? sed ille quidem usque nunc nec aquam reprobauit creatoris, qua suos abluit, nec oleum, quo suos ungit, nec mellis et lactis societatem, qua suos infantat, nec panem, quo ipsum corpus suum repraesentat etiam in sacramentis propriis egens mendicitatibus creatoris. at tu, super magistrum discipulus et seruus super dominum. I, sublimius illo sapis, destruens quae ille desiderat. uolo inspicere, si ex fide saltim, ut non et ipse quae destruis adpetas. I aduersaris caelum, et libertatem caeli in habitationibus captas:I despicis terram — plane inimicae iam tuae, carnis, matricem — et, [*](SJ cf. II Cor. 12,9. 1SJ cf.II Cor. 12,2. 24] cf. Matth. 10,24; Luc. 6,40. ) [*]( 2.deficiam. unus uulgo 3 de pratis-non dico om. F 4 tetraonis R3, tfitra paaonis MRl pinnula M, pennnla R pauone F 8 docens R, dicens M 10 aranei M, araneae R 17 adamao- M 19 creator F 20 suo M 25 destruens FR3, destrues MR1 27 eaelii M, caelo R 28 plane om. F inimicę M, inimica Rt, inimice R\'F iam tUae carnis matricem uulgo: impugnat Mareion carnem nuptias auferendo; inde caro inimica eius uocatur )
309
omnes medullas eius uictui extorques; reprobus et mare, sed usque ad copias eius, quas sanctiorem cibum deputas. rosam tibi si obtulero, non fastidies creatorem. hypocrita, ut apocarteresi probes te Marcionitam, id est repudiatorem creatoris, — nam haec apud uos pro martyrio adfectari debuisset, si uobis mundus displiceret — in quamcumque materiam resolueris, substantiam creatoris uteris. quanta obstinatio duritiae tuae! depretias in quibus et uiuis et moreris.
Post haec, uel ante haec, cum dixeris esse et illi conditionem suam et suum mundum et suum caelum, — de caelo quidem illo tertio uidebimus, si et ad apostolum uestrum discutiendum peruenerimus — interim, quaecumque substantia eius est, cum suo utique deo apparuisse debuerat. at nunc quale est, ut dominus anno quinto* decimo Tiberii Caesaris reuelatus sit, substantia uero anno quinto decimo iam Seueri imperatoris nulla omnino comperta sit? quae friuolis creatoris praecellens utique latere desisset, non latente iam domino suo et auctore. et ideo, si ipsa non potuit manifestari in hoc mundo, quomodo dominus paruit eius in hoc mundo? si dominum cepit hic mundus, cur substantiam capere non potuit, nisi domino fortasse maiorem? iam nunc de loco quaestio est, pertinens et ad mundum illum superiorem et ad ipsum deum eius. ecce enim, si et ille habet mundum suum infra se, super creatorem, in loco utique fecit eum, cuius spatium uacabat inter pedes suos et caput creatoris. ergo et deus ipse in loco erat et mundum in loco faciebat, et erit iam locus ille maior et deo et mundo. nihil enim non maius est id quod capit eo [*]( re 3 ut apocarteresi R3G, muta porrocaracte , si M (corr. m. 1), muta porcatere si R1 4 Marcionitam id est repudiatorem R:J, id est repudiat,)rem Marcionitam MRl 7 substantiam M, substantia R 10 parenthesin indicavit Eng 11 et om. F 14 anno quinto decimo scripsi: a. ftaDO XV 31, zXHBuulgo 15 reuelatns sit M (anno s. u. add. m. 2) anno \'Iuinto decimo scripsi: a. XV MR, ad XV Patn 18 et ideo M (et tleo in mg. a m. 3) 21 domino R, dominum MF 23 supn ]Į[ - eorr. m. 1) )
310
quod capitur. et uidendum, ne qua adhuc illic uacent subsiciua. in quibus et tertius aliqui stipare deus se cum mundo suo possit. ergo iam incipe deos computare. erit enim et locus deus, non tantum qua deo maior, sed et qua innatus et infectus ac per hoc aeternus et deo par, in quo semper deus fuerit. dehinc si et ille mundum ex aliqua materia subiacente molitus est innata et infecta et contemporali deo, quemadmodum de creatore Marcion sentit, redigis et hoc ad maiestatem loci, qui et deum et materiam, duos deos, clusit. et materia enim deus secundum formam diuinitatis, innata scilicet et infecta et aeterna, aut si de nihilo molitus est mundum, hoc et de creatore sentire cogetur, cui materiam subicit in substantiam mundi. sed ex, materia et ille fecisse debebit. eadem ratione occurrente illi quoque, [deo] quae opponitur creatori, ut aeque deo. atque ita tres interim mihi deos numera Marcionis, factorem et locum et materiam. proinde et creatorem in loco facit, utique eadem condicione censendo, et materiam ei subicit, utique innatam et infectam et hoc nomine aeternam, ut dominum. amplius; I et malum materiae deputans, innatum innatae, infectum infectae et aeternum aeternae, quartum iam hinc deum fecit. habes igitur in superioribus tres substantias diuinitatis, in inferioribus quat- i tuor. his cum accedunt et sui Christi, alter qui apparuit sub Tiberio alter qui a creatore promittitur. manifestam iam fraudem Marcion patitur ab eis, qui duos illum deos inferre : praesumunt, cum nouem adsignet, licet nesciens,
Non comparente igitur mundo alio sicut nec deo eius. consequens est, ut duas species rerum, uisibilia et inuisibilia. duobus auctoribus deis diuidant et ita suo deo inuisibilia defendant. quis autem poterit inducere in animum, nisi spiritus haereticus, eius esse inuisibilia. qui nihil uisibile praemiserit. [*]( 1 subsiciua Rig: Bubsciua MRl (in mg. alias suscidiaa) i23 tin mg. alias subscisiua), subscidiua F 2 deus. se M (seinras.) 12 substantiam .1l. substantia Ruulgo 14 deo seclusi opponitur scripsi: opponeretur ME ut aeque deo coniunge cum illi quoque 18 dominum scripsi l = sicut dominus eius est, scil. innatus infectus aeternus): domino MR 20 hinc Uf*: hic MR 30 eius (sc. potius) esse inuisibilia ex ellipni Tertulliano sollemni )
311
quam eius, qui uisibilia operatus inuisibilium quoque fidem fecerit, cum iustius multo sit aliquibus exemplariis adnuere quam nullis? uidebimus et apostolus cui auctori inuisibilia deputet, cum et illum explorauerimus. nunc enim communibus plurimum sensibus et argumentationibus iustis secuturae scripturarum quoque aduocationi fidem sternimus, confirmantes diuersitatem hanc uisibilium et inuisibilium deo creatori deputandam, sicuti tota operatio eius ex diuersitatibus constat, ex corporalibus et incorporalibus, ex animalibus et inanimalibus, ex uocalibus et mutis, ex mobilibus et statiuis, ex genitalibus et sterilibus, ex aridis et sucidis, ex calidis et frigidis. sic et hominem ipsum diuersitas temperauit, tam in corpore quam in sensu. alia membra fortia alia infirma, alia honesta alia inhonesta. alia gemina alia unica, alia comparia alia disparia. proinde et in sensu nunc laetitia nunc anxietas nunc amor nunc odium nunc ira nunc lenitas. quod si ita est, ut aemula inter se conditionis uniuersitas ista modulata sit, iam igitur et uisibilibus inuisibilia debentur, non alteri auctori deputanda quam cui et aemula eorum. (qui) ipsum creatorem diuersum notant, iubentem quae prohibuit et prohibentem quae iussit, percutientem et sanantem, cur in hac sola specie uniformem eum capiunt, uisibilium solummodo conditorem, quem proinde credendum sit et uisibilia et inuisibilia condidisse quemadmodum et uitam et mortem, et mala et pacem? et utique, si illa inuisibilia maiora sunt uisibilibus creatoris suo loco magnis, sic quoque congruit eius esse maiora, cuius et magna, quia nec magna, nedum maiora, ei competant, cuius nec modica comparent.
[*]( 3J cf. Col. l, 16. ) [*]( u 7 deo creatori R3 mg, adeo creatori ilf, a deo creatore BI uulgo 10 mptis c M (corr. m. I) 11 sucidis M, siccis B 16 si »ta M 16 aemulae inter se condicionis fort. 19 eorum, ipsum uulgo qui addidi 20 notant MR, notantia Urs 21 sanantem. cur uulgo, sanantem: cur Eng, improbans quod supra addidi qui 25 creatoris scripsi: creaturis MR ) 312
His compressi erumpunt dicere: (sufficit unicum hoc opus deo nostro, quod hominem liberauit summa et praecipua bonitate sua et omnibus locustis anteponenda\'. o deum maiorem, cuius tam magnum opus non potuit inueniri quam in homine dei minoris! enimuero prius est, ut eum probes esse per quae deum probari oportet, per opera, tunc deinde per beneficia. primo enim quaeritur, an sit, et ita, qualis sit. alterum de operibus, alterum de beneficiis dinoscetur. ceterum non quia liberasse dicitur hominem, ideo esse eum constat, sed si esse constiterit, tunc et liberasse dicetur, ut et an liberauerit constet, quia potuerit et esse et non liberasse. quomodo ergo, quia liberasse dicetur, etiam esse credetur, cum potuerit et esse et non liberasse? .
Nunc, in isto articulo ab ignoti dei quaestione deducto si satis constitit tam nihil illum condidisse quam debuisse condidisse, uti cognosceretur ex operibus, quia si fuisset, cognosci debuisset, et utique a primordio rerum, — deum enim non decuisset latuisse — regrediar necesse est ad originem quaestionis dei ignoti, ut ceteros quoque ramulos eius excutiam. primo enim quaeri oportebit, qui postea se protulerit in notitiam cur postea et non a primordio rerum quibus utique necessarius, qua deus, et quidem necessarior quo melior latere non debuit. non enim potest dici non fuisse aut materiam aut causam cognoscendi deum, cum et homo a primordio esset in saeculo, cui nunc subuenit, et malitia creatoris, aduersus quam ut bonus subuenit. igitur aut ignorauit et causam et materiam suae reuelationis necessariae aut dubitanit [*]( 1 hoc om. Oehlerus (mendose) 5 eum probes M, probet eum R 8 dinoscetur M, dei dinoscitur R 14 nunc in uulgo deducto si scripsi: deductus MG, deducta R, deducto Gel 17 parenthesin in- (licaui 18 decuisset Iun: decuisse MR latuisse. regrediar uulgo 22 deus et uulfjo neceasarior quo melior van der Vliet: melior quo necessarior MR, quo melior necessarior Eng 23 abundare mihi vi- dentur tierba latere non debuit, cum ad necessarius mente suppiettdum sit erat )
313
++ aut non potuit aut noluit. omnia haec deo indigna, maxime optimo. sed et hunc locum alibi implebimus exprobratione serae reuelationis, sicut nunc sola demonstratione.
Processerit, age, iam in notitiam quando uoluit, quando potuit, quando hora fatalis aduenit. fortasse enim anabibazon ei obstabat aut aliquae maleficae aut Saturnus quadratus aut Mars trigonus. nam et mathematici plurimum Marcionitae, nec hoc erubescentes, de ipsis etiam stellis uiuere creatoris. tractandum est hic de reuelationis qualitate, an digne reuelatus sit, ut constet, an uere, et ita credatur esse quem digne constiterit reuelatum. digna enim deo probabunt deum. nos definimus deum primo natura cognoscendum, dehinc doctrina recognoscendum, natura ex operibus, doctrina ex praedicationibus. sed cui nulla natura est naturalia instrumenta non suppetunt. ergo uel praedicationibus reuelationem sui debuerat operari, maxime aduersus eum reuelandus, qui et conditionis et praedicationis operibus tot ac tantis uix tamen hominem fide impleuerat. quomodo itaque cognitus est? si per humanam coniecturam, nego deum alias cognosci posse quam per semetipsum, nec tantum ad formam prouocans creatoris uerum et ad condicionem tam diuinae magnitudinis quam humanae mediocritatis, ne maior deo homo uideri possit, qui eum non ultro uolentem cognosci suis uiribus quodammodo in publicum agnitionis extraxerit, cum humana mediocritas facilius deos fingere sibi norit secundum totius aeui experimenta quam uerum sectari, quem natura iam intellegunt. alioquin, si sic homo d.-\'um commentabitur, quomodo Romulus Consum et Tatius Cloacinam et Hostilius Pauorem et Metellus Alburnum et quidam ante hoc tempus Antinoum, hoc aliis licebit; nos Marciouem nauclerum nouimus, non regem nec imperatorem. [*]( 6 ei. M 8 etiam deleri uult t\'an der Vliet 9 est scripsi: et MR rettelatns scripsi: cognitus MR (cf. infra 1.18 ubi pro reuelatus rescribendum t rat cognitus. miro quodam casu haec inter se commutata sunt) 12 dehinc M, deinde Ruulgo 17 hominum fidem Urs 18 cognitus scripsi: renelatus MR 19 nego Kellnerus (van der Vliet): nega M, negas R 23 cognoaci 2f, cognoscis lJIF 28 Pauorem R, pauonem MF )
314
\'Immo\', inquiunt Marcionitae, \'deus noster, etsi non ah initio, etsi non per conditionem, sed per sometipsum reuelatus est in Christo Iesu? dabitur et in Christum liber de omni statu eius — distingui enim materias oportet, quo plenius et ordi natius retractentur —: interim satis erit ad praesentem gradum ita occurrere, ut ostendam Christum legum non alterius dei circumlatorem quam creatoris, et quidem paucis. anno quinto . decimo Tiberii Christus Iesus de caelo manare dignatus est. spiritus salutaris Marcionis. [salutis] qui ita uoluit quoto quidem anno Antonini maioris de Ponto suo exhalauerit aura canicularis, non curaui inuestigare. de quo tamen constat. Antoninianus haereticus est, sub Pio impius. a Tiberio autem usque ad Antoninum anni fere centum quindecim et dimidium anni cum dimidio mensis. tantundem temporis ponunt inter Christum et Marcionem. cum igitur sub Antonino primus: Marcion hunc deum induxerit, sicut probauimus, statim. qui sapis, plana res est: praeiudicant tempora quod sub Antonino primum processit sub Tiberio non processisse, id est deum Antoniniani imperii Tiberiani non fuisse, atque ita non a Christo reuelatum quem constat a Marcione primo praedicatum. hoc nunc ut probem constare. quod superest ab ipsis aduersariis sumam. separatio legis et euangelii proprium et principale opus est Marcionis, nec poterant negare discipuli eius quod in summo instrumento habent, quo denique initiantur et indurantur in hanc haeresim. nam hae sunt \'Antithesis\' Marcionis, id est contrariae oppositiones. quae conantur discordiam euangelii cum lege committere. ut ex diuersitate [*](2 non om. F 4 distingi M 9 salutis seclusi (per dittographiam OfCItlN uuletur): salutem Urs post Marcionis grauius distinxi. intelleqe (eum) qui ita uoluit, scil. Marcionem; deleri haec uoluit Scal 10 aura }ł\'J, aula MRl 12 Antoninianus Gel: antoninue MR 14 «tantandem M 15 Marcion. cum M 19 Antoniniani Rig: antonini MR 20 pri- mo MRl, primum i23 21 ut (concessiue intellegendutn) probesfort. qUI\',l om. M 25 indurantur MGR3, indicantur 221, indueantur F antithesis MF, antitheses R uulgo (sic ubitpte) 27 euangelii om. R1 )
315
sententiarum utriusque instrumenti diuersitatem quoque argumententur deorum. igitur cum ea separatio legis et euangelii ipsa sit, quae alium deum euangelii insinuauerit aduersus deum legis, apparet ante eam separationem deum in notitia non fuisse, qui ab argumento separationis innotuit, atque ita non a Christo reuelatum qui fuit ante separationem, sed a Marcione commentatum, qui instituit separationem aduersus euangelii legisque pacem, quam retro inlaesam et inconcussam ab apparentia Christi usque ad audaciam Marcionis illa utique ratio seruauit, quae non alium deum et legis et euangelii tuebatur praeter creatorem, aduersus quem tanto post tempore separatio a Pontico inmissa est.
Huic expeditissimae probationi defensio quoque a nobis necessaria est aduersus obstrepitacula diuersae partis. aiunt enim Marcionem non tam innouasse regulam separatione legis et euangelii quam retro adulteratam recurasse. o Christe, patientissime domine, qui tot annis interuersionem praedicationis tuae sustinuisti, donec tibi scilicet Marcion subuenirct! nam et ipsum Petrum ceterosque, columnas apostolatus, a Paulo reprehensos opponunt, quod non recto pede incederent ad euangelii ueritatem, ab illo certe Paulo, qui adhuc in gratia rudis, trepidans denique, ne in uacuum currisset aut curreret, tunc primum cum antecessoribus apostolis conferebat. igitur si feruenter adhuc, ut neophytus, aduersus Iudaismum aliquid in conuersatione reprehendendum existimauit, passiuum scilicet (uindicans) conuictum, postmodum et ipse usu omnibus omnia futurus, ut omnes lucraretur, Iudaeis quasi Iudaeus et eis, qui sub lege, tamquam in lege, tu illam solius conuersationis, placiturae postea accusatori suo, reprehensionem suspectam uis haberi etiam de praedicationis [*]( 19] cf. Gal. 2, 9. 20] cf. Gal. 2, 14. 221 cf. Gal. 2, 2. 24] cf. Gal. 2, 11-14. 26] cf. I Cor. 9, 22. 20. ) [*]( II * 8 laesam M (il add. m. 1) inconcussam R, inconclusam M 16 recu*asse M (r 8. u. a m. 1) 18 tibi scilicet M, scilicet tibi R\'JG, om. scilicet JB1 22 cufrisaet :JI, cucurrisset R 26 uindicans xuppleuit van der Vliet 30 suspectam MR3, susceptam Rl )
316
erga deum praeuaricatione. atquin de praedicationis unitate. quod supra legimus, dexteras iunxerant, et ipsa officii distributione de euangelii societate condixerant. sicut et alibi: siue ego, inquit, siue illi, sic praedicamus. sed et si quosdam falsos fratres inrepsisse descripsit, qui uellent Galatas ad aliud euangelium transferre, ipse demonstrat adulterium illud euangelii non ad alterius dei et Christi fidem transferendam, sed ad disciplinam legis conseruandam habuisse intentionem, deprehendens scilicet illos circumcisionem uindicantes et obseruantes tempora et dies et menses et annos Iudaicarum caerimoniarum, quas iam exclusas agnouisse debuerant, secundum innouatam dispositionem creatoris olim de hoc ipso praedicantis per prophetas suos, ut per Esaiam: uetera transierunt. inquit, ecce noua, quae ego nunc facio. sic et per Hieremiam: et disponam testamentum, non quale disposui ad patres uestros, cum illos eduxissem de terra Aegypti; et alibi: renouate uobis nouamen nouum, et circumcidimini deo uestro, et circumcidimini praeputia cordis uestri. hanc ergo circumcisionem iam sistens apostolus et hoc nouamen, illas quoque uetustates caerimoniarum dissuadebat, de quibus idem conditor earum quandoque cessaturis profitebatur per Osee: et auertam omnes iocunditates eius et dies festos eius et neomenias et sabbata et omnes caerimonias eius. sic enim et per Esaiam: neomenias uestras et sabbata et diem magnum non sustineo, ferias et ieiunium et dies festos uestros odit anima mea. quodsi et creator omnia haec iam pridem recusauerat et apostolus ea
[*]( 2] cf. Gal. 2, 9. 3j I Cor. 15, 11. 4] cf. Gal. 2, 4. 5] cf. Gal. 1, 6. 7. 9] cf. Gal. 4, 10. 13] Es. 43, 18. 19. 15] ffier. 3*. 31. 32. 17] Hier. 4, 3. 4. 22] Os. 2, 11. 25] Es. 1, 13. 14. ) [*]( 2 dexteras M, dextras B 3 condixerant, sicut et alibi. siue tmlgo 5 galathas M (pro more) 9 reprehendens Urs 10 caerimoniarum Xl-\', caeremoniarutn Jtuulgo (sic et infra? 14 aic et per Hieremiam scripst: et alibi MR (cf. I. 17 I 17 et alibi scripsi: sic et per Hieremiam M (per in vuj.add.m.l) R nouamen R, nouam et MF 27 fest*» (os 8.am.l) M ) 317
iam recusanda pronuntiabat, ipsa sententia apostoli consentanea decretis creatoris probat non alium deum ab apostolo praedicatum quam cuius decreta cupiebat iam agnosci, falsos et apostolos et fratres notans in hac causa, qui euangelium Christi creatoris transferrent a nouitate praenuntiata a creatore ad uetustatem recusatam a creatore.\'