Cum haec ita se habeant et nobis licitum minime sit iniustum proferre iudicium, superest aut unum te facias esse ex eius semis et discas iudicium proferre aut, si semper dei uis esse inter aduersarios, iudicium tuum solus prome iniustum, desine nos cogere facere quod fieri cernas diuinitus prohibitum. desine iam criminari Athanasium uel nos quod enim nos dei destruamus domum, quando inuenias apud Zachariam te atque contyrannos tuos esse descriptos, quod enim futuri essetis dei hereditatis persecutores uos, quos dicit supra modum uobis usurpasse potestatem. crudelitatem etenim narrans uestram dicit dominus: selatus sum Hierusalem et Sion selo magno. et ira magna ego irascor super gentes quae se superponunt uobis, propter quod ego iratus sum minima. ipsi autem conposuerunt se in mala. audes tenebrarum amator execrator luminis dicere: damnate innocentem, cum dignetur praecipere nobis deus per Zachariam dicens: iudicium iustum iudicate et pietatem et misericordiam facite unusquisque ad fratrem suum. et uiduam et orphanum et proselytum et pauperem per potentiam nolite nocere, et malitiam [*]( 4 Soph. 8, 1-5 22 Zaoh. 1, 14. 15 27 ib. 7, 9. 10 ) [*]( 8 subreliquaerunt (a in i corr. m. 1) manae 9 se] sancta Latinius et LXX impiae 11 iniustae J3 aut scripsi, autem Vv 18 enim om. v 27 plllcipere iu///di//tium 29 orfanum proselitum ) [*]( 9* )
132
unusquisque non remimiscatur fratris sui in corde suo. cum haec sint mandata caelestia, tu cuius auctoritate dixisti: laniate conseruum uestrum? si dei mandatis te protulisse hanc auctoritatem dixeris, non poteris probare, quoniam quidem inueniri non possit in sacris scripturis praeceptum dei innocentem damnandum. cum itaque ea feceris quae lex prohibet dei, constat te hanc auctoritatem ex uoluntate illius protulisse qui nocetur inimicus dei, unde et illis compareris necesse est, quibus dicitur per prophetam: et dissuaserunt, ne obseruarent, et dederunt dorsum stultitiae et aures suas et cor suum statuerunt insuadibile, ne oboedirent; degrauauerunt, ut non oboedirent legem meam, et infra: non exaudierunt; si clamabunt, et non exaudiam eos, dicit dominus omnipotens. animae, quies(ci)tote; haec sunt uerba quae faciatis: loquimini ueritatem unusquisque ad proximum suum et iudicium pacificum et iustum iudicate in portis uestris et unusquisque malitiam proximi tui nolite cogitare in cordibus uestris, et iusiurandum falsum nolite diligere, quoniam haec omnia odi, dicit dominus omnipotens. quid me cogis facere ea quae odio se habere dicit dominus omnipotens ? sed instruens dominus de ieiunio, pacem, inquit, et ueritatem diligite. quomodo pacis atque ueritatis amatores esse poteramus, si innocentem falsis per te ac tuos criminibus praegrauatum tamquam reum puniremus ? aut quae erat pax, cum haec faciendo etiam a pace domini potuissemus reici? neque enim pax domini dicentis: pacem meam relinquo uobis, pacem meam do uobis, relinqueretur ab eo in nobis, cum alio ipsi tulissemus iniuste. quis ignorat recedente disciplina recedere et gratiam? apud Malachiam dicit deus: filius honorificat patrem et seruus dominum suum. et si pater sum ego, ubi est honor meus? dicit dominus omnipotens.
[*]( 9 Zach. 7, 11. 12 12 ib. 7, 18 18 ib. 7, 16. 17 20 ib. 8, 19 25 Ioh. 14, 27 28 Mal. 1, 6 ) [*]( n 1 no* 2 tu cuiuB v, tulllilllusus V, cuins usus uel nisus fort. 9 nec (corr. m. rec.) 10 inauadibilem 18 quiescitote scripsir quiestote Vv 16 sui v 20 inquid m. 1 ) 133
Quem igitur timorem atque honorem deo facturi eramus, si fecissemus quae tu fieri mandasti? illa enim tua praecepta et timorem et honorem dei nituntur auferre dicatis eius clementiae. sed et infra tuam specialiter operam manifestans dicit: exacerbatis deum in uerbis uestris, et dixistis: in qua re exacerbauimus eum? in eo quod dicatis: omnis qui facit malum, bonum est coram deo, et in ipsis benedicet. et ubi est deus iustitiae e? propheta dicit: ubi est deus iustitiae, contra eos qui dicunt: qui facit malum, bonum est coram deo, et ipsis benedicet; et tu das mandata fundendum cruorem iustorum et adhuc dicis te dei seruum, cum sis ipsius dissipator legis. iustum est damnare absentem et quidem innocentem, aut iniustum? si iustum non est, quia cogis facere nos eam rem per quam puniri mereamur a deo? Tobias, omnibus, inquit, diebus uitae tuae, fili, deum in mente habe et noli peccare uelle uel praeterire praecepta illius. iustitiam fac omnibus diebus uitae tuae et noli ambulare per uiam iniquitatis, quoniam agente te ex ueritate erit respectio operibus tuis et omnibus qui faciunt iustitiam. dic, Constanti, iustitiam facit qui interficit innocentes? qui seruorum dei fundit sanguinem? si non facit iustitiam, sed magis iniquitatem, restat ut te uideas esse iniquitatis amatorem atque omne iniquum fabricantem opus. etenim cum iustitiam nos in omni tempore facere hortetur sacra lex et tu conpellas facere iniustitiam, quem te alium uelis habeam nisi et iniustitiae amatorem et perpetratorem? omnibus, inquit, diebus uitae tuae, (in, deum in mente habe, cum eundem reliqueris haerendo Arrianis. hi etenim non eum derelinquimus qui fidem tenemus apostolicam. quomodo non praecepta eius praeteris, qui interficias seruos eius nomini maiestatique dicatos, cum sis eos cogens derelinquere eum et fieri conserpentes atque [*]( 5 Mal. 2, 17 15 Tob. 4, 5. 6 ) [*]( 4 clementiam 5 exacerbastis Sabatier 9 quoram m. 1 13 quia] quare Latinius falso; nam id ipsum quia significat 15 inquid m. 1 et sic fere semper 17 no///li 27 habere 28 hi] nos coni. Gallandius )
134
coapostatas tuos? nos odio apud te laboramus, quia tibi uera dicamus, quia te uiuere nobiscum uelimusin aeternum; illos uero es diligens qui ad te transitum fecerint, illos qui cum tibi primum contra<di)xerint, postea tamen seruire nefariis meditationibus tuis quam dei parere praeceptis maluerint. gaudens es cur eosdem tua calliditate inliciens ad suscipiendam perduxeris haeresem tuam, quod in omnibus eos habeas subiectos, illos quos iam pridem uideras pro nihilo te ducere, quos cernebas calcare ueritate regni tui auctoritatem. sed scire te nolumus non esse nouum hoc factum. sed saepe ita esse actum a perfidis atque inconsideratis, ab eis quos praescius futurorum ore sanctissimo Malachiae praeostenderit prophetae: grauastis aduersum me consilia uestra, dicit dominus omnipotens, et dixistis: in qua re detraximus de te ? quia dixistis: uanus est omnis qui seruit deo. et quid amplius, quod custodiuimus praecepta illius et ambulauimus deprecantes ante conspectum domini omnipotentis? et nunc nos magnificamus alienos, et renouantur omnes facientes iniqua, et restiterunt deo et saluati sunt. haec detraxerunt qui timent deum, unusquisque ad proximum suum. et intendit dominus et exaudiuit et scripsit librum memorialem coram se timentibus dominum et metuentibus nomen suum. et erit mihi, dicit dominus omnipotens, in die qua ego facio in possessione; et eligam eos, quemadmodum eligit homo filium suum bene seruientem sibi. et conuersi uidebitis quantum sit inter iustum et iniustum, inter seruientem deo et non seruientem. quia ecce dies uenit domini ardens sicut clibanus et uret eos, et erunt omnes alienigenae et omnes qui faciunt scelera ut sarmenta, et succendet eos dies domini quae uenit, dicit dominus omnipotens, et non derelinquetur ex eis radix nec uitis.
[*]( 18 MaL 3, 13 — 4, 1 ) [*]( M ■ 1 quoapostata (corr. m. rec.) 4 contradiierint Latinius, contra- ...4 a11 1 xennt .Vv 6 cur (q̰ m. rec.) inlicens (corr. m. rec.) 7 haeresem (\' m. rec.) 9 ducere Latinius, dicere Vv ueritate scripsi, ueritatem V, propter ueritatem Y m. rec. et v 12 sanctissimo scripsi, sanctissimum (\' m. rec.) 21 coram (c in ras.) ) 135
Deum dicere haec audiens, quia adhuc in malis tuis esse digneris, gaudere te etiam in hoc arbitror, quod cum praeuaricatoribus, cum deum derelinquentibus illa percepturus sis ab eo. uae tibi homicidae atque sacrilego, quoniam nisi paenitentiam factorum tuorum egeris, eris ut nunc es inter illos quos ore Isaiae increpat dicens: uae, gens peccatrix, populus plenus. delictis, semen malignum, filii sine lege, dereliquistis dominum et exacerbastis sanctum Israel eris semper unus ex illis, qui propter nequitias studiorum suorum principibus Sodomorum et populis Gomorrhae conparantur, dum dicitur: audite uerbum domini, principes Sodomorum, adtendite legem dei, plebs Gomorrhae. cum illis eris nisi te correxeris, de quibus scriptum legisti: si multiplicaueritis preces, non exaudiam uos; manus enim uestrae sanguine plenae sunt. uae tibi, Constanti, qui tantam dei incurreris offensam, ut non uidere potuisses quid tibi fuisset cauendum. cum enim dicat ore Isaiae illis prophetarum sanctorum et omnium iustorum interfectoribus: lauamini, mundi estote, auferte malitias ab inimicis uestris ante oculos meos, desinite a malitiis uestris, discite bonum facere, inquirite iudicium, eripite iniuriam accipientem, iudicate pupillo et iustificate uiduam, ad haec contra iuberes trucidandos dei cultores, ipsum deserendum deum, suscipiendam uero idololatriam, hoc fuit audisse dei monita et fuisse correctum? qua de re istud cogis nos facere, nisi quia sis cupiens nos tecum gladio consumi? et si uolueritis, dicit deus, et exaudieritis me, bona terrae edetis. si uero nolueritis neque exaudieritis me, gladius nos comedet; os enim domini locutum est ista. cui temperabimus, deone haec dicenti an tibi eius inimico? deus dicit [*]( 6 Es. 1, 4 11 ib. 1, 10 18 ib. 1, 15 18 ib. 1,16.17 26 ib. 1, 19. 20 ) [*]( 6 increpat v, inherebat V, add. deus 8. 1. m. rec. et v 8 derelin- 1 quistis 10 populus (\' m. rec.) gomorrae 12 gomorre 17 orae 19 inimicis] animabus Latinius et LXX 21 popillo 22 haec] tn add. 8. I. m. rec. 27 editis ne (m m. rec.) 28 istam m. 1 obtemperabimus v )
136
Iudaeis, ut iam derelinquerent errores suos, abicerent malitias suas ex cordibus suis, discerent bonum facere, iustum indicarent iudicium. tu inquis: damnate iniuste. qua de re istud suades me facere? nisi quia uelis me effici illiusmodi hominem. quales sint illi, ad quos dixerit deus: uos autem, dicit deus. quid succenditis uineam meam, et rapina pauperum in domibus uestris? quid uos iniuriam facitis populo et faciem inopum confunditis? et tu ita haec es faciens, ita cuncta gerens. quae quia faciant indignatur facientibus, tamquam placere non posse sis sciens, nisi et domini succendisses uineam Ie et rapinam pauperum constituisses intra domum tuam et multis modis semis dei inrogasses iniurias. aut dicere temptabis haec omnia te non fecisse? numquid non succendisti uineam domini, quando coegisti eam iam non scire dominum Abrahae, deum Isaac, deum Iacob, deum apostolorum, deum prophetarum ac martyrum, sed idololatriam per Arrium inuectam, per te nero exaltatam? numquid non est rapina pauperum haec dei seruorum Christianorum in domo tua, propter quos legisti scriptum: beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum, cum scias te proscripisse resistentes sacrilegio tuo? numquid dicere audebis: non feci nec facio iniuriam populo dei? et quis tantam aliquando fecit quantam tu, qui neque omnia genera tormentorum inferendo des(in)is neque uarie puniendo?
Noluimus innocentem tamquam reum punire, ne ista et nos percuteret sententia quae ore adhuc prophetatur Isaiae: uae scribentibus nequitiam; scribentes enim nequitiam scribunt, declinantes iudicium pauperum et rapientes iudicium egentium plebis meae, ut sit illis uidua in rapinam et pupillus in direptionem. et quid facient in diem uisitationis ? tribulatio enim uobis a longe superueniet, et ad quem refugietis? non temperauimus tuo consilio uenenato, cupientes confugere in\' [*]( 5 Ea. 3, 14. 15 19 Matth. 5, 8 26 Es. 10, 1-3 ) [*]( 3 istut 5 at 6 et rapina — l. \'11 intra om. V, sed privia m. add. m mg. inf. 17 haec v, hoc V, an hoc est? 23 desinis Tilius in notia, desis Vv nariae pnniendo scripsi, pnniendum V, puniendum noluimas v 25 orae 28 uiduam m. 1 29 die Latinius 30 -вim. (• m. rec.) )
137
omnibus tribulationibus nostris atque anxietatibus ad eum, ad quem confugerit ille iustitiae amator in omnibus probationibus Iob; non oboediuimus praecepto tuo crudeli, quia. uoluerimus imitatores inueniri istius dei serui Iob dicentis: liberaui pauperem de manu potentis et orphano qui sine adiutorio erat ego eram adiutor. os autem uiduae me semper benedixit. iustitia enim eram uestitus et coopertus iudicium; et eram oculus caecorum et pater infirmorum, iniquorum autem molas confregi et dentibus illorum rapinam abstuli, et infra: positus sum statera iustitiae, et scit dominus simplicitatem meam, quoniam numquam pes meus exerramt a uia recta, sed nec oculus meus conspexit. quae est recta uia, a qua ae refert gloriosus Iob non deorbitauisse? utique haec, quae nec innocentem interfecit nec alium scit deum, quia nescit nisi deum angelorum archangelorumque, quem non posse nos sentis eripere de tua potestate. quando enim dicis de fide beatae ecclesiae: si catholica est apud Niciam descripta fides, eripiat eos in quem crediderunt de mea potestate, non habere utique uirium ad eripiendum nos de manibus tuis deum dicis, non posse te stare contra; adseris ecclesiae apostolicae deum non habere tantam potentiam, quae possit tuam excludere uirtutem. quid enim aliud confitetur beata ecclesiae fides nisi quia sit credens in deum patrem innatum et in unicum filium eius, natum ex innato et uero patre, et in sanctum spiritum paracletum ? quid aliud confitetur fides catholicae ecclesiae nisi quia et trinitas sit perfecta et una sit dealitas patris et filii et spiritus sancti? quid aliud confitetur beatae ecclesiae fides nisi quia neque pater susceperit hominem neque spiritus sanctus paracletus, sed unicus filius dei? quid aliud adstruit gloriosae ecclesiae fides nisi quia sit dei unicus filius inmutabilis inconuertibilis
[*]( 4 Iob 29, 12-16 9 ib. 31, 6. 7 ) [*]( 2 probationibua scripsi, probatione Vv 5 orfano 9 confringi (* m. rec.) 14 nescit scripsi, necsit (e m. rec.), nec scit v 17 apnt m. 1 18 uirum (\' m. 1) 19 ad deripiendum 90 adserea e m. rec.) 28 innatum om. v 27 eclesiae m 1. ) 138
inaestimabilis inmensus aeternus, sicuti sit et cuius sit filius? credidit sancta ecclesia unam potentiam habere unicamque dominationem patrem et filium et spiritum sanctum. hanc fidem, <in)quam, dicis haereticam et tuam adstruis catholicam, illam quae dicat deum non habere uerum filium, quae dicat fuisse quando non fuerit, quae dicat factum u; nihilo, utique ei illis sensibus, quibus Rabsaces, dux Assyriorum regis, exprobrabat deum Abrahae et deum Isaac et deum Iacob dicens: non uos seducat Esechias, quia possit uos liberare de manibus regis Assyriorum deus uester. ita et tu, dux antichristi, dicis per tuos: nota uos seducant uerba episcoporum uestrorum, qui mihi contradicunt quia uos liberare potest fides quam illi praedicant. licet enim sermonem uarient, tamen res ad hoc perducitur, ut constare possit te sic nobis exprobrare deum, quod enim inpotens sit ad eripiendos nos, quomodo rex exprobrarit Assyriorum: haec dicit rex Assyriorum: si uultis benedici, exite potius ad me et manducabitis unusquisque fructum uestrum uineae et ficus, et bibetis aquam de lacubus uestris, donec ueniam et accipiam uos in terra tali, sicut est terra uestra, terra tritici et uini et panis et uinearum. non ergo uos seducat Eeechias dicens: deus uos liberabit, et infra: quis liberabit Hierusalem de manu mea? sed quod contra talis esse tu monstratus es, dicit ore Isaiae deus ad Ezechiam: non est quod paueas a sermonibus istis quos audistis, quibus exprobrauerunt me legati Âssyriorum. ecce mitto meum spiritum, et audito nuntio reuertetur in regione sua et cadet gladio in terra sua. illa nunc, Constanti, circa te stare cernimus pericula, nisi tibi feceris esse consultum, quae circa illum steterint qui dicebat: sic dicetis Esechiae regi Iuda: non te seducat deus tuus, in quo confidis, dicens: non tradetur Ierusalem
[*]( 8 Es. 36, 14 16 ib. 86, 16-18 22 ib. 36, 20 24 ib. 37. 6. 7 29 ib. 37, 10 ) [*]( 4 inquam scripsi, quam Vv haeredicam m. 1 7 asyriorum 11 sedncat m. 1 12 liberare] non add. s. Z. m. rec. et v 15 enim om. v 18 uinęae 28 tu om. v 25 eipobrauerunt m. 1 meum] in eum Sabatier ) 139
in manus regis Assyriorum. sic in periculis es tu, blaspheme, ut ille, et non uides; contra nos dei cultores uidemus tutos defensosque stare incolumes. unde tuti sumus ac defensi, nisi quia sanctam teneamus fidem quam tenuerint patriarchae prophetae apostoli ac martyres, hanc quam iudicasti haereticam?