Divinarum Institutionum

Aliis itaque argumentis, quae nec Plato nec ullus alius inuenit, animarum aeternitas probari ac perspici potest: quae nos breuiter colligemus, quoniam properat oratio ad enarrandum iudicium dei maximum, quod in terra propinquante saeculorum fine celebrabitur.

ante omnia, quoniam deus ab [*](AUCTORES 6] Tusc. I 16, 38. 14] ibid. I 11, 23. 16] ex libr. incert. frg. 11. ) [*](- BBHSPJ 1 quod - subtile (suptile unus B) s. 1. PJ tenerum H 2 uerum H indiuiduum] in diuinum H 4 preuolare HI, puolare JBT5 5 sententiam H 7 tradit BSP primum ante tradit S, om. P 9 contione H 10 dicearchus BSP, dichearcus H primum H 11 postremus B, om. H 12 denique] denique et H edd. 13 ac morte ac H morte (e ex i ? m. 2 ?) P 14 se] si Bx (corr. B2) R 15 aliquit H, aliqd (d add. m. 2) S 17 post nec eras. quid ut uid. 20 Aliis scripsi, srhis , B3, his RllSP; eadem uocabula aliis et his (uel iis) permutata sunt I pag. 541, 20 (ubi iis in textu dclendtlm) cultus (corr. m. 3) P 22 colligemus ex collogimus ll, collegimus P pperat P7 23 nolui appropinquante, cf. c. 14, 3; 15, 7 )

quid uoce clarius aut uento fortius aut odore uiolentius? haec tamen cum per aerem feruntur ad sensusque nostros ueniunt et eos potentia sua inpellunt, non cernuntur acie luminum, sed aliis corporis partibus sentiuntur.

similiter deus non aspectu nobis alioue fragili sensu conprehendendus est, sed mentis oculis intuendus, cum opera eius praeclara et miranda uideamus.

nam illos qui nullum omnino deum esse dixerunt non modo philosophos, sed ne homines quidem fuisse dixerim, qui mutis simillimi ex solo corpore constiterunt nihil cernentes animo et ad sensum corporis cuncta referentes, qui nihil putabant esse nisi quod oculis contuebantur.

et quia uidebant aut bonis accidere aduersa aut malis prospera, fortuito geri omnia crediderunt et natura mundum, non prouidentia constitutum. hinc iam prolapsi sunt ad deliramenta, quae talem sententiam necessario sequebantur.

quodsi est deus et incorporalis et inuisibilis et aeternus, ergo non idcirco interire animam credibile est, quia non uidetur, postquam recessit a corpore, quoniam constat esse aliquid sentiens ac uigens quod non ueniat sub aspectum.

at enim difficile est animo comprehendere quemadmodum possit anima [*](BRHSPJ 1 rnel PJ ipso om. P . 2 dum H uideretur edd. 3 suorum om. HP fecit (e ex a m. 2) H 4 uis] multa uis B appareret BP uideretur (exp. m. 3) B, uiderreltur P3 est om. P 5 odoruentus B ut] et H et om. S 6 dum P oculis B uenire B 7 et om. P 9 sensosque Bl, corr. B3 11 a nobis S alioue** (ro ? er.) B sensu fragili B 12 intuendus] intuendus est H 14 deum d esse1 P2 15 ex om. S 16 animo s & (i. e. sed corr. m. 3; om. ad) P et] sed S 17 esse nisi quod] nisi esse quod esse H 19 fortuito HS1, fortuitu BBS2, -tu ex -to P 21 qurila* ex quae B2 sequebatur H d 24 secessit B, recessit (corr. m. 2) S sentiens] constans et sentiens 8 26 cojpraehendere B possit-quemadmodum (612, 3) om. S animus P ) [*]( 39* )

quid de deo? num facile est comprehendere quemadmodum uigeat sine corpore? quodsi deos esse credunt, qui si sunt, utique animae sunt expertes corporum, necesse est humanas animas eadem ratione subsistere, quoniam ex ipsa ratione ac prudentia intellegitur esse quaedam in homine ac deo similitudo.

denique illut argumentum, quod etiam Marcus Tullius uidit, satis firmum est, ex eo aeternitatem animae posse dinosci, quia nullum sit aliud animal quod habeat notitiam aliquam dei, religioque sit paene sola quae hominem discernat a mutis: quae cum in hominem solum cadit, profecto testatur id adfectare nos, id desiderare, id colere quod nobis familiare, quod proximum sit futurum.

an aliquis cum ceterarum animantium naturam considerauerit, quas pronis corporibus abiectas in terramque prostratas summi dei prouidentia effecit, ut ex hoc intellegi possit nihil eas rationis habere cum caelo, potest non intellegere solum ex omnibus caeleste ac diuinum animal esse hominem, cuius corpus ab humo excitatum, uultus sublimis, status rectus originem suam quaerit et quasi contempta humilitate terrae ad altum nititur, quia sentit summum bonum in summo sibi esse quaerendum memorque condicionis suae, qua deus illum fecit eximium, ad artificem suum spectat? quam spectationem Trismegistus θεοπτίαν [*](EPITOME 9-613, 6] c. 65, 4. ) [*](AUCTORES 7] de legg. I 8,24. 23 Trismegistus] ? ) [*](BBHSP] 1 his HP inest] est P 2 nam H 3 do sese P1, corr. P2 6 prouidfentia (s. l. e$pru-j B3 7 Marcus om. RH 8 firm**um (at er.) H 9 hebeat H 10 religioquae BPl, a del. P1* penae B1, paen*e B3 sola om. P hominem bis, sed prius expunx. B 11 a mutis om. B cum] etiam B cadit B; cadat edd. 13 an s. I. B m. 1 uel 2 15 abiectus SI, abiectis S2, abiectis P protii\'dentia JBS 16 efficit RP, corr. P3 rutl P2 rationes HP1, corr. P3 18 hominum BxPl, corr. B7P2 20 contempta* (a ex u, et d er.) P terra (terrae Hi) m 21 esse sibi SP 22 quia S ad om. P 23 quam spectationem om. P expectationem H θεοπτίαν Fritzschius, adde frg. Hermet. ap. Stob. florileg. 11,23 oT; av o OEÒÇ rljv θεοπτιϰὴ δωρήσεταιΒuvautv, OmbA in ras., in mg. di inspectionem B, θεοΙΙιda R, ΘΕΩΠΙΔΑ (HH- P) HSP; θειοριαν edd. )

cum autem sapientia, quae soli homini data est, nihil aliut sit quam notitia dei, apparet animam non interire neque dissolui, sed manere in sempiternum, quia deum, qui sempiternus est, et quaerit et diligit, ipsa cogente natura sentiens uel unde orta sit uel quo reuersura.

praeterea non exiguum inmortalitatis argumentum est quod homo solus caelesti elemento utitur. nam cum rerum natura his duobus elementis, quae repugnantia sibi atque inimica sunt, constet, igni et aqua, quorum alterum caelo, alterum terrae adscribitur, ceterae animantes quia terrenae mortalesque sunt, terreno et graui utuntur elemento, homo solus ignem in usu habet, quod est elementum leue sublime caeleste.

ea uero quae ponderosa sunt, ad mortem deprimunt, et quae leuia sunt, ad uitam subleuant, quia uita in summo est, mors in imo. et ut lux esse sine igni non potest, sic uita sine luce. ignis igitur elementum est lucis ac uitae: unde apparet hominem qui eo utitur, immortalem sortitum esse condicionem, quia id illi familiare est quod facit uitam.

uirtus quoque soli homini data magno argumento est inmortales animas esse. quae non erit secundum naturam, si anima extinguitur; huic enim praesenti uitae nocet. nam uita ista terrena, quam communem cum mutis animalibus ducimus, et uoluptatem expetit, cuius fructibus uariis ac suauibus delectatur, et dolorem fugit, cuius asperitas naturam uiuentium acerbis sensibus laedit et ad mortem perducere nititur, quae dissoluit animantem.

si ergo uirtus et prohibet iis bonis [*](EPITOME 6-19] c. 65, 5. 19—614, 15] c. 65, 2 s. ) [*](BR(—5)HSP] 3 notitia, sed - del. tn. 1? S sed] sed et H 5 in natura desinit R 6 non om. S 8 cum om. P natura B 9 atque] et B consta (corr. m. 3?) P igne P 10 *caelo (a er.) P quae S 11 sunt om. S 13 ponderosas, om. sunt, S 14 et] ut Heumannus uitam] uita H 15 esse sine igne non potest sic *H (non ? er.) uita in mg. P2 16 uita] nec uita codd. recent., Heumannus, sed cf. BttCtwmamnum 19 uitam] ad uitam H magnum argumentum B 20 qui P1, corr. P3 22 mu*tis (1 er.) P 23 uoluntatem H 25 aceruis Bl, corr. B2 26 iis edd., tois B3S2, his HP )

nam cum liceat nobis iucundissimis frui uoluptatibus, nonne sensu carere uideamur, si malimus in humilitate, in egestate, in contemptu, in ignominia uiuere aut ne uiuere quidem, sed dolore cruciari et emori, ex quibus malis nihil amplius adsequamur quo possit uoluptas omissa pensari?

si autem uirtus malum non est facitque honeste, quod uoluptates uitiosas turpesque contemnit., et fortiter, quod nec dolorem nec mortem timet, ut officium seruet, ergo aliquod maius bonum adsequatur necesse est quam sunt illa quae spernit. at uero morte suscepta quod ulterius bonum sperari potest nisi aeternitas?