Divinarum Institutionum

Huius legis caput primum est ipsum deum nosse, soli obtemperare, solum colere. non potest enim rationem hominis [*](EPITOME 15-17] c. 55,1 (tradente ipso domino). c. 9—12] cf. c. 29. 18-510, 2] c. 54, 4. ) [*](B(G)RHPV] 1 nuWc V post haec HV et om. R omni genti (dtro i ex es) B1 omnis P1 (corr. Pr) V 2 tpporae V et ante sempiterna] est B, ut GRH, recte? inmutabilis BG, immutabilis cett. post inmutabilis s. 1. quamsi add. B1 3 unusquisque B in continebit unus desinit codicis G pag. 125 (62), sequitur pag. 126 (61), in qua nihil legi poterat 4 imperator (o ex u tn. 2) H 5 lator edd., sator C fugri\'et P 6 natura f ~ m. 2) B aspernatur H ipse R 7 quwe B1 8 quis] quod B1, corr. B3, quix (s s. I. er.) P sciens tam] scientiam B significautur P1, corr. P3 9 illarml B3 10 expressis B1, corr. B7, expraesit R uera] uero pI, o in a corr. P3 inprudenter (r final. ex s) B2 11 locuntur PV putem (em in ras. ex ant fin. 2) B diuinen sic H spiraliiquiinstricti B1, spirittfaliquoinstructi B2, iustrnti sic pac, inst[i]n[c]ti corr. P1 aliq: H 12 quodsi ut] quodsint B\', qúόdsicu[t] B3 legi[s]sanct[a]e (gi ex 2 litt. incert. corr. et s et a add. m. 2) B perdidit P\', corr. P3 13 ita ut (exp. m. 2) H scisset — quibus] si scisset explicasset, quibus R 14 ptoilosophus B7 15 quia om. R 18 cuius B deum] prdeum (r in ras. m. 2) sic H )

hinc iam procliuis est ad malitiam gradus per ignorantiam ueri ac singularis boni, quia deus, quem nosse refugit, fons est ipse bonitatis: uel si iustitiam sequi uolet, diuini tamen iuris ignarus gentis suae leges, tamquam uerum ius amplectetur, quas non utique iustitia, sed utilitas repperit.

cur enim per omnes populos diuersa et uana iura sunt condita, nisi quod una quaeque gens id sibi sanxit quod putauit rebus suis utile?

quantum autem ab iustitia recedat utilitas, populus ipse Romanus docet, qui per fetiales bella indicendo et legitime iniurias faciendo semperque aliena capiendo atque rapiendo possessionem sibi totius orbis comparauit.

uerum hi iustos se putant, si contra leges suas nihil faciant: quod etiam timori adscribi potest, si praesentium poenarum metu sceleribus abstineant.

sed concedamus sane ut id natura uel, ut ait philosophus, sua sponte faciant quod legibus facere coguntur. num idcirco iusti erunt, quia parent institutis hominum, qui ipsi aut errare aut iniusti esse [*](EPITOME 6-10] c. 54, 8 cum - communi. 14-16J c. 54, 8 sed metus — submouebat. ) [*](AUCTORES 5-14] ad Ciceronis de re publica librum III (c. 12, 20 ed. Baiter) rettulit Maius. 17] Cic. de rep. I 2, 3; de legg. I 18, 49. ) [*](B(G)RHPV] 1 nesciat B est otn. P\', & s. I. add. P* 2 ut eras. B alienis R seruiret B 3 committi B3 procliuis (cl ex d m. 2) P 4 malitmm pH 5 quem (e in ras. ex a ? tn. 2) B bouitatis] bonitatis ac ueritatis H uel si] ne\'sli B iustitia H 6 uolet] uolet dei BP, sed dei s. I. P1 hinc fere incepit codicis G pag. 127 (60) ter scripta, in qua nihil legi poterat tamen om. R legis Bl, corr. B1 7 uerum om. Pl (in mg. add. P2) V amplectetur Heumannus, amplectitur C 8 omnis P1 (corr. P2) V 9 unaquatfque B1 sanxsit B 10 a* (d er.) B, arbl P1, a V iustitia* (e er.) H 11 ipse populus R qui] qui frequenter H per fetiales] perfida B feciales P, fectiales V ▼ 13 capiendo (v m. 3) P; cupiendo edd., probant Halmius (in ed. Cic.) et Woelfflinus, ut uid., Archiu. lexicogr. et gramm. lat. I 363 s. comparabit Bl, corr. B1 14 hii BR 15 ard\'scribi B2 16 toetu1 P1 18 num] uon BP\', corr. P3 quiw B3 19 statutis H, iustitutis P\', corr. Ps qu ia B et ipsi edd. )

aliut est igitur ciuile ius, quod pro moribus ubique uariatur, aliut uera iustitia, quam uniformem ac simplicem proposuit omnibus deus: quem qui ignorat, et ipsam iustitiam ignoret necesse est.

sed putemus fieri posse ut aliquis naturali et ingenito bono ueras uirtutes capiat, qualem fuisse Cimonem Athenis accepimus, qui et egentibus stipem dedit et pauperes inuitauit et nudos induit, tamen cum illud unum quod est maximum deest, agnitio dei, iam bona illa omnia superuacua sunt et inania, ut frustra in iis adsequendis laborauerit.

omnis enim iustitia eius similis erit humano corpori caput non habenti: in quo tametsi membra omnia et locis suis constent et figura et habitudine, tamen quoniam deest id quod est omnium principale, et uita et omni sensu caret.

itaque membra illa formam tantummodo membrorum habent, usum non habent, tam scilicet quam caput sine corpore. cui similis est qui cum deum non ignoret, uiuit iniuste: id enim solum habet quod est summum, sed frustra, quoniam uirtutibus tamquam membris eget.

itaque ut sit uiuum ac sensibile corpus, et agnitio dei necessaria est quasi caput et uirtutes omnes quasi corpus. ita fiet homo perfectus ac uiuus, sed tamen summa omnis in capite est, quod quamuis constare non possit sine omnibus, sine quibusdam [*](B(G)BHPV] 1 aut] qui edd. 2 utilitati* (s er.) B 3 ae (i. e. pro) add. m. al. antiqua P utique H aliut] aliud est PV 5 ignorat et] ignoraret B iustiam R 6 retl B3 ingeni*o (t er.) B 7 Cimonem edd., timonem BHPV, s*imonem (c er.) R accipimus RH 8 qui* (a er.) B et (ante egentibus) om. P1 (s. I. add. P2) V gentibus H 9 induit] in- duit et mortuos sepelliuit R \'u*™ ex ut B3 illũ B1, illud corr. B3 ab Est (ma)[limum] incipit codicis G pag. 128 (59) ter scripta, cuius in uerss. 1-9 et 30. 31 pauca legi poterant deest] in quo est B, [d]eest in[quo est] G 10 di[i] G post dei s. I. ignorauit B1 omnia om. BG ut] et Bl, di corr. B\\ aut H 11 his BPV adsequen****s (tibu er.) V 12 habendi P1, corr. P3 13 omnia membra H constet nec Bl, constewt *et B1 14 et om. H 16 tisum non habent? B3 18 sed om. R 19 indiget H itralque B2 20 **uiuum (ui er.) V ac] et B 21 itaque B perteetus R 22 uibus Bl, corr. 82 sed tamen] et B 23 sine ante omnibus] in B\', corr. B3; an omnibus (membris) ? Thilo )

et erit quidem animal uitiosum ac debile, sed tamen uiuet, sicut is qui et deum nouit et in aliqua re peccat; dat enim ueniam peccatis deus. itaque sine membris aliquibus uiui potest, sine capite nullo modo.

haec res efficit ut philosophi etiamsi natura sint boni, tamen nihil sciant, nihil sapiant. omnis doctrina et uirtus eorum sine capite est, quia deum nesciunt, qui est uirtutis ac doctrinae caput. quem qui non adgnoscit, licet uideat, caecus est, licet audiat, surdus, licet loquatur, elinguis est.

cum uero conditorem rerum parentemque cognouerit, tunc et uidebit et audiet et loquetur. habere enim caput coepit, in quo sunt sensus omnes conlocati hoc est oculi et aures et lingua.

nam profecto is uidet qui ueritatem, in qua deus est, uel deum, in quo ueritas est, oculis cordis aspexerit, is audit qui diuinas uoces ac praecepta uitalia pectori suo adfigit, is loquitur qui caelestia disserens uirtutem ac maiestatem dei singularis enarrat.

quare non est dubium quin impius sit quisquis deum non adgnouerit, omnesque uirtutes eius, quas habere aut tenere se putat., in illa mortifera uia reperiuntur, quae est tota tenebrarum.

quapropter nihil est quod sibi aliquis gratuletur, si has inanes uirtutes adeptus est, quia non tantum miser, qui bonis praesentibus careat, sed etiam stultus sit necesse est, qui labores in uita sua maximos suscipiat in cassum.

nam adempta spe immortalitatis quam deus pollicetur in sua religione uersantibus, cuius adsequendae [*](B(G)RHPV/ 1 et] *et (s er.) s. I. add. B3 2 ruiuet B3 *is (h er.) B 5 scient H nihil] quod nihil H sapieant B, sapient H 6 omnis] omnis enim H 7 uirtus P non] n s. I. al. m. R in [q]ue[m qu](i) [non] desinit codicis G pag. 128(59), sequitnr pag. 129 (31), cuius in uerss. 1-13 nonnulla legi poterant 8 surdus est H 9 suum rerum V 11 caputj uocem caput H co[e]pit. V omnis P1 (corr. P3) V 12 hoc] id R oculis R; an (et) oculi ? cf. 6 et uidebit..is (h er.) B 13 quo] qua R 14 aspecserit BI, corr. B2 is om. PV ac] et R ufltalia P3 15 peccatori P1 (ca del. P3) V adfigitis (tamen is sequitur) R, adfligit P\' (1 expunx. P3) V is om. Bl (add. B2) G 16 ac maiestatem in mg. H* 17 adgnouerit (d del. m. 3) B 18 quis BI, corr. B3, alia correctio a m.2 facta nunc erasa est putat in] putent B\', corr. B3 mortis fera R 19 an reperiantur ? 20 aliqui R 21 praesentibus] praeceptis BI, corr. B1 23 aderept.a Bt, abrepta B2, dempta PV spem Bl, corr. B\' )

nam si uirtus est egestatem exilium dolorem mortem, quae timentur a ceteris, pati fortiter ac subire, quid tandem in se boni habet, cur eam philosophi propter se ipsam dicant expetendam ? nimirum superuacuis et inanibus poenis delectantur quibus licet agere tranquille.

si enim mortales sunt auimae, si uirtus dissoluto corpore nihil futura est, quid fugimus adtributa nobis bona quasi aut ingrati aut indigni qui diuinis muneribus perfruamur? quae bona ut habeamus, scelerate inpieque uiuendum est, quia uirtutem id est iustitiam paupertas sequitur.