Divinarum Institutionum

uerum est enim Ciceronis illut: qui autem ciuium rationem dicunt habendam, externorum negant, dirimunt hi communem humani generis societatem, qua sublata beneficentia liberalitas bonitas iustitia funditus tollitur.

nam quomodo potest iustus esse qui nocet, qui odit, qui spoliat, qui occidit? quae omnia faciunt qui patriae prodesse nituntur. id enim ipsum prodesse quid sit, ignorant qui nihil putant utile, nihil commodum, nisi quod teneri manu potest: quod solum teneri non potest, quia eripi potest.

haec itaque ut ipsi appellant bona quisquis patriae adquisiuerit, hoc est qui euersis ciuitatibus gentibusque deletis aerarium pecunia referserit, agros ceperit, ciues suos locupletiores fecerit, hic laudibus fertur in caelum, in hoc putatur summa et perfecta esse uirtus. qui error non modo populi et imperitorum,* sed etiam [*](AUCTORES 7] de off. III 6,28. ) [*](B(G)BHPV] 1 [aue]<c)[tig](alia) G meliora BH, (me)[lior](a) G toon1 Pl utique (i ras. ex u) B uirtuteesse B\', uirtutisesse B1, uirc tutissed B3 uirtutium P, uirtutum sic V rsuntl B3 euersionis Bx, corr. B2 3 tollitur (ante alieni) om. B, defuisse in G uestigiis et spatiis indicatur 5 fulseriwt B3 6 enim om. V 8 hi (uel hii) dirimunt rodd. Cic. communa sic R 9 humani generis RHPV cum codd. Cic., generis humani B quA P3 beneficientia HV, beneficia P 11 qui odit qui spoliat in mg. H2 12 quae] qui B1, corr. B2 nitunturprodesse om. R 13 prodeesse B 14 utile\'* (m er., \' distinctionem add. m. 2) B in q[ uo ](d teneri manu) desinit codicis G pag. 120 (30), sequitur pag. 121 (147), cuius in furss. 1-17 et 26-31 nonnulla legi poterant 16 patriare\' B1 adquisiuerit BJHPV, adquisierit R, quesierit Bx, quaesiuerit Bl, quaesierit G 17 gentibus RH refer*serit (t er.) B, s. I. uox a m. 2 addita, nunc erasa, refers[a]erit G 18 goeperit Bl, corr. B2, coeperit H, croleperit P3 locupletatiores Bx, ta del. B3, locupletioris R 20 imperatorum Bi, inperitorum corr. B3, imperitorum (sic corr. m. 3) P )

itaque cum de officiis ad rem militarem pertinentibus disputant, neque ad iustitiam neque ad ueram uirtutem adcommodatur illa omnis oratio, sed ad hanc uitam moremque ciuilem, quem non esse iustitiam et res indicat et ipse Cicero testatus est.

sed nos inquit ueri iuris germanaeque iustitiae solidam et expressam effigiem nullam tenemus, umbra et imaginibus utimur: easque ipsas utinam sequeremur! feruntur enim ab optimis naturae et ueritatis exemplis. — umbra est igitur et imago iustitiae quam illi iustitiam putauerunt.

quid? sapientiam nonne idem confitetur in philosophis esse nullam? aut cum Fabricius inquit aut Aristides iustus nominatur, aut ab illis fortitudinis aut ab hoc iustitiae tamquam a sapiente petitur exemplum. nemo enim horum sic sapiens, ut sapientem uolumus in-

tellegi, nec ii qui sapientes habiti et nominati, Ma.rcus Cato et Gaius Laelius, sapientes fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex mediorum officiorum frequentia [*](AUCTORES 6] de off. III 17, 69. 13] ibid. III 4, 16. ) [*](B(G)RHPV] 1 **iustitiam (In er.) B, iustitiam H ne* (c er.) B, nec P1, corr. P3 2 stultitiae] iniustitiae R disciplina et] disciplinae PY 3 officiosis B disputa*»nt (re er.) B, (di)s[p ]utaren[ t] G 4 atfcommodatur Ps, acumudatur ut uid. V0*, corr. m. 1 5 mortemque H 7 iugis (g ex r) B* permanetqui BI, germaneque B3 iustitiam B, iustitia R 8 umbrae B 9 eas codd. Cic. ipsas] iras R 10 ab] ex codd. Cic. 11 \'et\' B3 iustitia R qua (~ m. 3) B 12 eidem P 13 apud Cic. ante aut cum haec nec uero cum duo Decii aut duo Scipiones fortes uiri commemorantur, quae, cum pag. 505,3 nominentur iusti tantum et iustitia, consulto, sed parum considerate omisisse Lad. uidetur fabricibus V inquit om. B aut Aristides C (nisi quod aut otn. R) cum codd. Cic., eicit HeusingenuJ, ut Aristides Baiterus 14 illo R ab hoc] ab his codd. Cic. 15 iustitia P1 (corr. P3) V exemplo Bl, corr. B3 in exemplu[m] desinit codicis G pag. 121 (147), sequitur pag. 122 (148), cuius in uerss. 1. 2 perpauca legi poterant 16 sapieus] sapiens est B, [sa](pi)en[se]s[t] G sapiens ut om. H 17 ii edd., hi BHPV, hii R sapientes C cum codd. Cic., sapientes (sunt) edd. Cic. habentur et nominantur B nominati Marcus] nominatim PV 18 nerc1 P3 ille Bl, corr. B2 19 ex] et H frequentiam Bl, m del. B3 )

si ergo et philosophis ipsorum confessione adempta sapientia est et iis qui iusti habiti sunt adempta iustitia est, omnes igitur illae uirtutis descriptiones falsae sint necesse est, quia quae sit uera uirtus scire non potest nisi iustus ac sapiens. iustus autem ac sapiens nemo est nisi quem deus praeceptis caelestibus erudiuit.

Nam illi omnes qui per aliorum confessam stultitiam sapientes existimantur, specie uirtutis inducti umbras et imagines adprehendunt, nihil uerum. quod ea fit ratione, quoniam uia illa mendax, quae fert ad occasum, multos tramites habet propter studiorum et disciplinarum uarietatem, quae sunt in uita hominum dissimiles atque diuersae.

nam sicut uia illa sapientiae habet aliquid simile stultitiae, quod libro praecedente monstrauimus, ita haec cum sit tota stultitiae, habet aliquid simile sapientiae, quod adripiant ii qui stultitiam publicam intellegunt: et ut habet uitia manifesta, sic habet aliquid quod simile uideatur esse uirtuti, ut habet apertum scelus, sic imaginem quandam speciemque iustitiae.

quomodo enim praecursor eius uiae cuius uis et potestas omnis in fallendo est, uniuersos in fraudem posset inducere, nisi ueri similia hominibus ostentaret? deus enim, ut immortale illud arcanum eius [*]( 14 libro praecedente] c. 14. ) [*](AUCTORES 9] cf. pag. 504.8. ) [*](BRHPVj 1 generabant Bx, corr. B3 sapientiae H 2 confessione* (m er.) B 3 sapientia* (e er.) B et iis — iustitia est om. PJ (in inf. mg. add. P2) V his BH i uirtutes B1, corr. B2 5 non om. P iustis Pl (corr. P3) V 6 post sapiens add. quod B2 iustus — sapiens om. B, — nemo om. Rest] nullus est R 7 erudibit Bl, corr. B1 8 confessa (~ m. 2) B, confisam V 9 uirtutes B\', corr. B1 11 occaisum B 12 habe*t (n er.) B et disciplinaruni om. R disciplinam J31, disciplinae B2 13 in uita om. R dissimilis P in uia (cxp. m. 2) P illa uia V 14 simile aliquid B praelcedJelute, (eed m. 2, nte m. 3, praeteriti fuisse uid.) B 15 stultitia. (e er.) B, stultit,i*p (c er.) P 16 similis Bt, in ras. corr. B7, similae RH arripiunt edd. ii R, hi cett. stultitiam] iustitiam H 17 *ut B siiCj B2 19 i*inaginem fn er.) V hinc fere incepit codicis G pag. 123 (25), in qua nihil legi poterat speciemqui B\', corr. B1 reniml P2 21 faudem P 22 ostenderet B immortalitatem rital (add. m. 2; om. illud) arcanum B )

itaque illam perditionis ac mortis uiaui multiplicem ostendit, uel quod multa sunt genera uitae uel quod dii multi qui coluntur.

huius dux praeuaricator ac subdolus, ut uideatur esse discrimen aliquod falsi et ueri, mali et boni, alia ducit luxuriosos alia eos qui frugi appellantur, alia inperitos alia doctos, alia inertes alia strenuos, alia stultos alia philosophos, et eos quidem non uno tramite.

illos enim qui aut uoluptates aut diuitias non refugiunt, ab hac publica et celebri uia modice segregat, eos autem qui aut uirtutem sequi uolunt aut contemptum rerum profitentur, per confragosa quaedam praecipitia trahit.

sed tamen illa omnia itinera quae speciem bonorum ostentant non sunt aliae uiae, sed deuerticula et semitae, quae uidentur quidem ab illa communi dextrouersum separari, ad eandem tamen et ad unum omnes exitum sub ipso fine referuntur.

ibi enim dux ille coniungit omnes ubi opus fuerat bonos a malis, fortes ab inertibus, sapientes a stultis separari, in deorum scilicet cultu, in quo ille uniuersos, [*](B(G)RHPV] 1 aperto B\' (operto sic B3) H esse B, etsset. P2 potuit B1, uoluit B2 in uia sua posuit R 2 aspernerentur Bl, corr. B2 ueritate* (m er.) B quae H 3 requiribant sic Bl, requaerebant sic B3 4 fugare B1, corr. B* idque B illum Bx, corr. B* perditiones B1, corr. B2 mortes B1, corr. B1 uiuã ex uenia V 5 ostendit] constatuit R generis B uita* (e er.) B 6 idjii P, hi V praeuaricatur R 7 umali (et er.) B 8 luxuriosus Blpac, corr. BiP m. 1 uel 2 appel- lentur R 9 inperitus B1, corr. B2 doctus B1, corr. B2 inertis B\', corr. B2 streuuVs B* stultus B1, corr. B7 12 celebri uia] celebria H autj ut R uirtute H 13 conStentur PV per] pro R fragosa BPI, c 8. I. add. P3, confrugosa R 14 uquaedam (ad er.) B omnia illa B 15 ostentaWt B2, ostendant P1 (corr. P3) V aliae uiae] cliuuie i (e minus cert.) sicB1, cluosa B2 deuerticula (sic corr. \'n. 3) P, deuerticula (s. I. e er.) V 16 semite BxPl (corr. B2 P3) V illo H 17 euudem RH 18 a <F)[in]<e) incipit codicis G pag. 124 (26) paene tota lecta referunt R 19 fuena,t (a m. 3 ?) P fortis RVIJC, fontes P 20 ab H in deorum] id eorum H scilicet in (In add. m. 2) deorum scilicet B, idem in G fuisse uestigia et spatia indicant cultu] multi H uniuersus P1 (corr. P3) V )

haec autem uia, quae est ueritatis et sapientiae et uirtutis et usae, quorum omnium fons unus est, una uis, una sedes, et simplex est, quo paribus animis summaque concordia unum sequamur et colamus deum, et angusta, quoniam paucioribus uirtus data est, et ardua, quoniam ad bonum quod est summum atque sublime nisi cum summa difficultate ac labore non potest perueniri.

Haec est uia quam philosophi quaerunt, sed ideo non inueniunt, quia in terra potius ubi apparere non potest quaerunt.

errant ergo uelut in mari magno nec quo ferantur intellegunt, quia nec uiam cernunt nec ducem sequuntur ullum.

eadem namque ratione hanc uitae uiam quaeri oportet qua in alto iter nauibus quaeritur: quae nisi aliquod caeli lumen obseruent, incertis cursibus uagantur.