Divinarum Institutionum

Sed priusquam singulas uirtutes exponere incipio, determinanda est ipsa uirtus, quam non recte philosophi definierunt, quid esset aut in quibus rebus, quid operis, quid haberet officii. nomen itaque solum retinuerunt, uim uero et rationem et effectum perdiderunt.

quaecumque autem in definitionem uirtutis solent dicere, paucis uersibus colligit et enarrat Lucilius, quos malo equidem ponere, ne dum multorum sententias refello, sim longior quam necesse est. [*](B(G)RHSPV] 1 possint (e s. 1. er.) B 3 oderunt H, oderit Vac aliis B\\ corr. B1 ii edd., hi BRHSPV, hii G 4 [r]egendos G magistratos B\\ corr. B3 5 et] ut B\', corr. B* annum (ex annis) sic B3 6 quorumdam B\', corr. B3 temperali B\', corr. B2 7 regnant P infinita etJ infinitate H 8 uniuerso (o ex i m. 2) generi. (s er.) humano B 9 uanis RH religionirbuls Pl impiis Pne his BHSP1 (corr. P3) V 10 oculis H inpigit PV utM Pl speciem B 12 obstrucsit B\', corr. B2 omnis B1 (corr. B2) RPV obsetpjsit B3, obaepsit R uia B\', corr. B2 13 laetas H discere H arulctorem B3 14 inluminabit B\', corr. B2 uere Bl, corr. B2 15 disserendu (~ m. 3) B 16 incipiam edd. 18 post operis add. aut B3 habetct B7, habeat ceit. 20 in om. R definitionem BarGS, definitione BprRHPV, recte? in <de)[finit]<i)[o]nem [u]<ir) desinit codicis G pag. 118 (86) 21 uersibus (s et bu in ras. ex u et eodem bu ? m. 2) B lucilium B\', corr. B2 22 supra malo add. magis nolo m. al. R *equidem (a er.) B ne] sed ne H, nec P multorum add. B3 23 refello sim] non refello sin H )

1. uirtus, Albine, est pretium persoluere uerum
2. quis in uersamur, quis uiuimus rebus potesse:
3. uirtus est homini scire id quod quaeque habeat res,
4. uirtus, scire homini rectum utile quid sit, honestum,
5. quae bona, quae mala item, quid inutile turpe inhonestum:
6. uirtus, quaerendae finem rei scire modumque,
7. uirtus, diuitiis pretium persoluere posse,
8. uirtus, id dare quod re ipsa debetur honori:
9. hostem esse atque inimicum hominum morumque malorum,
10. contra defensorem hominum morumque bonorum,
11. hos magni facere, his bene uelle, his uiuere amicum:
12. commoda praeterea patriai prima putare,
13. deinde parentum, tertia iam postremaque nostra
.

ab his definitionibus, quas poeta breuiter conprehendit, Marcus Tullius traxit officia uiuendi Panaetium Stoicum secutus eaque tribus uoluminibus inclusit. haec autem quam falsa sint mox uidebimus, ut appareat quantum in nos dignatio diuina contulerit, quae nobis aperuit ueritatem.

uirtutem esse dixit scire quid sit bonum et malum, quid turpe, quid honestum, quid utile, quid minus. breuius facere potuit, si tantum bonum ac malum diceret, quia nihil potest esse utile uel honestum quod non idem bonum sit, nihil inutile ac turpe quod non idem malum. quod et philosophis uidetur et idem Cicero in tertio supra dicti operis ostendit.

uerum scientia non potest esse uirtus, quia non est intus in nobis, sed ad nos extrinsecus uenit. quod autem transire ab altero ad alterum potest, uirtus non est, quia uirtus sua cuique est. scientia igitur alieni beneficii est, quia posita est in audiendo, uirtus tota nostra est, quia posita est in uoluntate faciendi boni.

sicut ergo in itinere celebrando nihil prodest uiam nosse, nisi conatus ac uires suppetant ambulandi, ita uero scientia nihil prodest, si uirtus propria deficiat.

nam fere etiam u qui peccant, etsi non perfecte, tamen quid sit bonum et malum sentiunt, et quotiens aliquid improbe faciunt, peccare se sciunt et ideo celare nituntur.

sed cum eos boni et mali natura [*](AUCTORES 1 s. Marcus - secutus] cf. de off. II 17, 60; III 2, 7. 11] de off. III 2, 7 ss. ) [*](BBHSPVJ 1 iis R quos H 2 panetium BHSPV, pane et uinum R sthoicum H ea quae H 4 uiderbi\'mus B, docebimus R In1 B diuina dignatio H 6 scire om. R 7 quordJ (ante minus), d m. 1, 0 ex i et minus del. m.3 P miniw ex min (i. e. -nus) S1 10 malum1 B1 et 8. I. P, om. V filosofte1 B1 11 in tertio om. R supradictri B1 post operis add. libro edd. 12 intus om. BH ad] et R 13 nos] **nos (an er.) B transisse Bcorr. B3 ab] ad Bae, corr. m. 1 uel 2 ad] ab P1, corr. P3 14 sua ex qua corr. B3, sui HP cui\'que (\' i. e. us n. 3) P post esti 8. I. uirtus est add. Bi, nunc erasum 15 est (ante quia) om. B posita] possit B\', corr. B1 est] res B post audiendo s. I. est add. B1 16 tota, nostra est om. RS 16 uolumptate Bl, corr. B3 bona H, bene (ex boni) p3 17 celebrando C, male a quibusdam temptatum; cf. indicem tUrborum prodeest B 18 raCl BS subpetant PV ueri edd. 19 prodeest B ii edd., hi C 21 sentiant B1, corr. B2 quoties P 22 boni natura et mali SI I )

ex hoc igitur apparet aliut esse scientiam boni malique, aliut uirtutem, quod potest esse scientia sine uirtute, sicut in plurimis philo-_ sophorum fuit. in quo, quoniam recte ad culpam pertinet non fecisse quae scieris, recte uoluntas praua et uitiosus animus, quem ignoratio excusare non potest, punietur.

ergo sicut uirtus non est bonum ac malum scire, ita uirtus est bonum facere, malum non facere. et tamen scientia sic cum uirtute coniuncta est, ut scientia praecedat uirtutem, uirtus sequatur scientiam, quia nihil prodest cognitio, nisi et actio subsequatur. Horatius igitur paulo melius:

1. uirtus est uitium fugere et sapientia prima,

uerum nos faciamus quod ille debuit. uirtus est iram cohibere, cupiditatem conpescere, libidinem refrenare: id est enim uitium fugere. nam fere omnia [*](AUCTORES 13] ep. I 1, 41. ) [*](BRHSPVj 1 fallit S 2 illte1 B9 cupitas P 3 scientia r m. 2) B 4 quia B2 (quod Bl) S, quid H scientia* (m er.) B uirtute* (m er.) B 6 uolumptas BI, corr. B3, uoluptas S 7 quem] qurale B* 8 ita ut (exp. m. 2) P fest1 S2 9 sicrclum B2 sic cum — scientia om. R scientia* (m er.) B 10 scientia (~ m. 3) B 11 prodeest B cognitio nisi et] cognitionised B\', corr. B3 consequatur BH, subsequatur scientiam (scientiam s. I. add. P2) SP 12 ho* Hatius (no er.) H 13 fugire Bl, corr. BJ proma Bl, primS B3 \'librariorum errore aut uerba et sapientia prima adiecta sunt aut uerba stultitia caruisse (Horat. uers. 42) omissa* uix recte Fritzschius, immo stultitia caruisse omisisse Lact. ipse uidetur; cf. 9-12; 498, 16 14 eam rel contrario PJ 16 ne uitium — scio om. R utrum P1 (corr. Pl)V igitur om. R ind(i)glet (et in ras. ex 2 litt., quarum prior a, m. 3) B liri definitione (in in ras. tn. 2, exp. m. 3) B 17 ut om. B ut aut utrumque H 18 sit necesse est (exp. m. 3) B quid B1, corr. B1 19 debuit om. B\\ noluit B7 conspicere B\', ras. et s. I. corr. B3 20 uitium bis pI, alt. del, PJ fugire Bl, co-rr. B3 ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 32 )

si enim commotionis huius quae ira dicitur impetus retundatur, omnes hominum contentiones malae sopientur, nemo insidiabitur, nemo prosiliet ad nocendum.

item si cupiditas temperetur, nemo terra marique grassabitur, nemo exercitum ducet, ut rapiat et uastet aliena.

item si ardor libidinum conprimatur, omnis aetas et sexus retinebit suam sanctitatem, nemo quidquam pudendum aut patietur aut faciet.

ergo uniuersa scelera et flagitia his commotionibus uirtute sedatis ex hominum uita moribusque tollentur. quae sedatio commotionum et adfectuum hanc habet rationem, ut omnia recta faciamus.

omne igitur uirtutis officium est non peccare. quo profecto fungi non potest qui deum nescit, quoniam ignoratio eius a quo bona oriuntur, inprudentem inpingat in uitia necesse est.

itaque ut breuius et significantius utriusque rei summa officia determinem, scientia est deum nosse, uirtus colere: in illo sapientia, in hoc iustitia continetur.