Divinarum Institutionum

Una est itaque uirtutis ac bonorum uia, quae fert non in Elysios campos, ut poetae loquuntur, sed ad ipsam mundi arcem,

1. at laeua malorum
2. exercet poenas et ad impia Tartara mittit.

est enim criminatoris illius, qui prauis religionibus institutis auertit homines ab itinere caelesti et in uiam perditionis inducit.

cuius uiae species et figura sic est conposita in aspectum, ut plana et patens et omni genere florum atque fructuum delectabilis esse uideatur. in ea enim posuit deus omnia quae pro bonis habentur in terra, opulentiam dico, honorem quietem uoluptatem inlecebras omnes, sed cum his pariter iniustitiam crudelitatem superbiam perfidiam libidinem cupiditatem discordiam ignorantiam mendacium stultitiam ceteraque uitia. exitus autem huius uiae talis est.

cum uentum fuerit ad extremum, [*](EPITOME 4-11] c. 54, 3. ) [*](AUCTORES 5 (in Elysios campos). 7 s.] Verg. Aen. VI 542 s. ) [*](EXPILATOBES 1 s. 5-8] Lucifer pag. 315, 12 s. 14 s. ) [*](BRHSP(ab 8) Y] 2 aeternas addidi ex Lucifero pag. 315, 12 necesse est ad occasum et tenebras deferri aeternas, commendatur etiam uerbis supra pag.488,22 perenni luce potietur utrumque B1 (corr. B3) V proprietatem H 4 uirtutfs J33 ac om. R non B3 5 *elysios (a er.) B, elyseos V1 loquuntur (alt. u del. m. 3) B, locuntur R radl B3 7 ad Bl, corr. B3 leua B1 (corr. B3) HS 8 exercet om. V penas S inpia (n ex mjjB3, sic saepius mittet (e ex i) B7 a mittit denuo incipit cod. P: cf. ad pag. 485,11 9 enim om. S prauis (i ras. ex u) B 10 ab itinere] a uia R 11 uitae (exp. m. 3) P species et figura bis PI, alt. del. P3 figuraV (m er., \'distinctionem add. m. 2) B aspectu HPV, recte? 12 plena V potens B\', corr. B3, patiens (exp. m. 3) P et omni] omni H, _in omni P fluctu BI, fructuruml B2 13 posuit deus] posita sunt B1 tt (poswita sunt B3) P 14 terram P1, m del. P3 opelentiam (a ex u) V dico om. R 15 sed cum] secum H et iniustitiam H iniusticiam crudelitatem superbiam in inf. mg. P1 16 superbia (~ m. 2) B *per- fidiam (a er.) V 17 mendacium in mg. HJ 18 huius P2 ui*ae (t er.) H )

quisquis enim praesentium bonorum specie captus et in his consequendis ac fruendis occupatus non praeuiderit ea quae post mortem secutura sunt seque a deo auerterit, is uero ad inferos deiectus in aeternam damnabitur poenam.

uia uero uia caelestis difficilis et cliuosa proposita est uel spinis horrentibus aspera uel saxis extantibus impedita, ut cum summo labore ac pedum tritu cumque magna cadendi sollicitudine sit cuique gradiendum.

in hac posuit iustitiam temperantiam patientiam fidem castitatem abstinentiam concordiam scientiam ueritatem sapientiam ceterasque uirtutes, sed simul cum his paupertatem ignominiam laborem dolorem amaritudines omnes.

quisquis enim spem suam porrexerit longius et meliora maluerit, carebit his terrae bonis, ut expeditus ac leuis difficultatem uiae superet. nec enim potest qui se adparatu regio circumdederit aut diuitiis onerauerit, angustias illas uel ingredi uel tenere.

unde intellegitur idcirco malis et iniustis facilius prouenire quae cupiant, quia prona et decliuis est eorum uia, bonis autem [*](EPITOME 6 s.] 54, 3. ) [*](B(G)RHSPV] 1 unde om. P pmlcritudine* (m fWil. er.) B\', pulchritudine P3 2 praeciditur (alt. i ras. ex u) B ante quis] antiquis H 3 iin aJtitudine jiij (in a m. 3, alt. in m. 2) B profundum B1 V1, corr. B3V\' quisquis] quia B1, corr. B3 4 praesentiam Bl, corr. B7 in 0111. P iis R 5 frugendis P1, g del. P3 uiderit S eS ( er.) S 6 se*que (d er.) B abeo ex adeo B2 erterit sic R is] in BI, corr. B\' 7 deiectos HM aeternia,m H2 damnauitur B\', corr. B1, damnaibituri V3 poena B 9 seiis V1 ut] aut B 10 tritum (exp. m. 2) P, trita (a ex u) V1 sollicitudine* (m er.) B 11 hac (c ex s? m. 2) B 13 ceteraaque P5 uirtutes] ueritates V sed] seu H iis R 15 sua R porrexerit B1, prouexerit R, porrexerit (er ex it ? m. 2) P 16 ab His terre bonis ill. cipit codicis G pag. 115 (103) paene tota lecta terrestribus H *ut (a er.) B 17 religio (exp. m. 3) P, regii uel regu, uix regio G 18 honerauerit B, honorauerit G, onorauerit RS™, corr. m. 1 et 2, honorauerint (h linea del. et alt. o ex e corr. m. 2, n exp. m. 1) P teneri B1, corr. B2 19 faciii\'us B1 20 procliuis B, declibi(s) G, deciiuTs PJ )

iustus ergo quoniam durum asperumque iter ingressus est, contemptui derisui odio sit necesse est. omnes enim quos cupiditas aut uoluptas praecipites trahit, inuident ei qui uirtutem capere potuit et inique ferunt id habere aliquem quod ipsi non habent.

erit itaque pauper humilis ignobilis subiectus iniuriae et tamen omnia quae amara sunt perferens, (s)et si patientiam iugem ad summum illum gradum finemque perduxerit, dabitur ei corona uirtutis et a deo pro laboribus quos in uita propter iustitiam pertulit inmortalitate donabitur.

hae sunt uiae quas deus humanae uitae adsignauit: in quibus singulis et bona ostendit et mala, sed ordine praepostero atque conuerso. in sua enim monstrauit temporaria prius mala cum aeternis bonis, qui est ordo melior, in altera temporaria prius bona cum aeternis malis, qui est ordo deterior, ut quicumque praesentia mala cum iustitia delegerit, maiora et certiora consequatur bona quam fuerunt illa quae spreuit, [*](EXPILA TORES 2 s. (durum — necesse est). 6 ss. (pauper — perferens)] Lucifer pag. 316, 12 - 16: durum - perferentes. ) [*](B(G)RHSPVJ 1 obtent R, obtinent V difficile (post quia; R et] uel H 2 durum asperumque] durumque P 3 contemptui licet derisui. odioque aput te sint Lucifer pag. 316,13; an propter hoc aput te fort. ap. Lact. aliquid uelut apud alios excidisse coniciendum est? si*t (n er.) B omnis//// JET2 4 aut] ac BG uoliijtas G trait S 5 id habere] inhabere Bl, corr. B2 aliquiem (sic) ex aliquid R 7 iniuriae et] iniuria ▼ esset R superferens B, [sup]erferens G 8 set scripsi, et C ingens et s linea dtl., sic S 9 fineque V perduxerit B3 10 labore P pertulit om. P immortalitatem B1 (Inmortalitate* B3) Har 11 donantur Bl, corr. B3 sunt] sunt enim H 12 ostendit] posuit R 13 sua BRl I Oi*D (sua R m. 2 uel al. m. poster.) BP1 V, [sua] G, suam H, *ua P1, una edd., sed cf. in uia sua c. 7, 3 e[n]i(mon)[st]<r)[auit] G monstraurit B2 constituit R temporalia BRH, temporal[i]a G, tempora S 14 alia R temporalia GH, temporara, sed alt. ra del. m. 2 S 15 in deterior ut desinit codicis G pag.115 (103), sequitur pag.116 (104), cuius in uerss.1-12 nonnulla legi poterant ut om. H 16 praesentia* (m er.) P iniustitia BarG, iustia R 17 consequetur H, consequantur (exp. m. 3) P quam] quae G fuerint P q- BI, quae B2 spresprebit Bl, **** spreuit B*, sprauit R\', spraeuit R2 quisquis] quit (s er.) P )

haec enim uita corporalis quia breuis est, idcirco et mala eius et bona breuia sint necesse est, illa uero spiritalis quae huic terrenae contraria est quoniam sempiterna est, idcirco et bona eius et mala sempiterna sunt.

ita fit ut et bonis breuibus mala aeterna et malis breuibus bona aeterna succedant. itaque cum simul \'proposita sint homini bona et mala, considerare unum quemque secum decet quanto satius sit perpetuis bonis mala breuia pensare quam pro breuibus et caducis bonis mala perpetua sustinere.

nam sicut in hoc saeculo cum est propositum cum hoste certamen, prius laborandum est, ut sis postmodum in otio, esuriendum sitiendum, aestus frigora perferenda, humi quiescendum uigilandum periclitandum est, ut saluis pignoribus et domo et re familiari et omnibus pacis ac

uictoriae bonis perfrui possis, sin autem praesens otium malueris quam laborem, malum tibi maximum facias necesse est — praeoccupabit enim aduersarius non resistentem, uastabuntur agri, diripietur domus, in praedam uxor ac liberi uenient, ipse interficiere aut capiere: quae omnia ne accidant, praesens [*](EPITOME 7—11] c. 54,3 tenenda - uitam. ) [*](B(G)BHSPV] 1 proposuerit B 2 incidet H, incedet V 3 corporalis] temporalis H est om. H 6 firet B3 et (ante bonis) om. B* D (add. B3) G ut uid. 7 aeterna mala R pr. aeterna succedat (n s. I. m. 2; exp. m. 3) B et malis — aeterna om. SP et malis breuibus in ras. ex succedant ut uid. V2 8 simul P, semel cdt. homini] omni homini S 9 secum otn. V sit] est R bonis om. S 12 prius] potius R rest} PJ ut sit (stc) postmodum s. I. B3 13 in otio] initio B1, corr. B3, intio P essuritiendum sitiendum V 14 periclitamdum R 15 pigneribus HP Da dono (na minus cert., add. m. 2) S et (ante omnibus) erasum restituit m. 3 B omnittfs BJ 17 quam — facias] qua laborem tum maximum malum tibi facias H 18 praeoccupauit Bl (corr. B1) RH uastabitur H\', corr. H3 19 diripie*tur (n er.) B, diripiernttur P1 domos B\', corr. B3 ac] aut H a [Beri ue](nient ipse) incipit codicis G pag. 117 (85), cuius in uerss. 1-10 pleraque legi poterant liberi (alt. i add. m. 3) P ueniunt Bl, corr. B3 20 interfictere BS*P3, (i)[n]terfi[ce]re G, interficere RV lautpereque B1, aut|capierequrae in ras. et s. I. corr. B3 cape[r]e G, capiare H, capfare S1 ne] ut ne R )

sic in omni hac uita, quia nobis aduersarium deus reseruauit, ut possemus capere uirtutem, omittenda est praesens uoluptas, ne hostis opprimat, uigilandum, stationes agendae, militares expeditiones obeundae, fundendus ad ultimum cruor, omnia denique amara et grauia patienter ferenda, eo quidem promptius, quod nobis imperator noster deus praemia pro laboribus aeterna constituit.

et cum in hac terrena militia tantum homines laboris exhauriant, ut ea sibi pariant quae possunt eodem modo perire quo parta sunt, certe nobis nullus labor recusandus est, quibus id adquiritur quod nullo modo possit amitti.

uoluit enim deus, qui hominem ad hanc militiam genuit, expeditos in acie stare et intentis acriter animis ad unius hostis insidias uel apertos impetus uigilare, qui nos, sicut periti et exercitati duces solent, uariis artibus captat pro cuiusque natura et moribus saeuiens.

aliis enim cupiditatem insatiabilem inmittit, ut opibus suis tamquam conpedibus inligatos a uia ueritatis excutiat, alios inflammat irae stimulis, ut ad nocendum potius intentos a dei contemplatione detorqueat, alios inmoderatis libidinibus inmergit, ut uoluptati et corpori seruientes ad [*](EPITOME 1-8] cf. c. 61, 5. ) [*](B(G)RHSPV] 1 est om. B pta,riatur B1 2 hac] a B\', corr. B3 quia] que 81, quą 82 deum B\', in ras. corr. B7 reseruauit] statuit R, reseruabit Pl (corr. P3) V 3 uoluntas (n ex p) B3 4 expeditiones (di ex ti ? m. 2) B 5 obeundiaei B* fundendus (Tund in ras. et s ex m, corr. m. 2) B 6 grauiora S ptiosius S, prompttfus P3 7 pro om. S 8 et] ut R militi\'a P3 tanto H laboris (l ras. ex e) P 9 exauriant B1 (corr. B2) SV eas S modom ex modum P3 10 parata B1 corr. (parta ? B1) R, pasta S 11 ad quibus in mg. add. quo H1; uix (a) quibus scribendum 12 post enim habet nos R, sine dubio e coniectura additum, fort. nos post expeditos inserendum est; an cum tdd. nos omittendum est et homines scribendum? 13 unus Sl, unias dd. et s. I. inuisibilis corr. m. al. antiqua P 15 excitati P capta H 16 alis H 17 conpendibus P1 (alt. n expunx. P3) V 18 excutiait B1, excitiat P1, corr. PJ inflammatirae (tirae ex tus ? m. 3) B 19 a* (d er.) B a dei contemplatione] ad incontemplatione S alius B\\ corr. B* inmordelratis B3, inmoderatos Vac 20 *utll ex tum B3 uolu*ptati (m er.) B et om. H hinc fere incepit codicis G pag. 118 (86), cuius in uerss. 3-10 nonnualla, in uerss. 29—31 perpauca legi poterant )