Divinarum Institutionum

Duae sunt uiae per quas humanam uitam progredi necesse est, una quae in caelum ferat, altera quae ad inferos deprimat: quas et poetae in carminibus et philosophi in disputationibus suis induxerunt.

et quidem philosophi alteram uirtutum esse noluerunt, alteram uitiorum, eamque quae sit assignata uirtutibus; primo aditu esse arduam et confragosam: in qua si quis difficultate superata in summum eius euaserit, habere eum de cetero planum iter, lucidum amoenumque campum et omnium laborum suorum capere fructus uberes atque iucundos;

quos autem primi aditus difficultas deterruerit, eos in illam uitiorum uiam labi atque deflectere, quae primo ingressu sit quasi amoena multoque tritior, deinde cum in ea paulo [*](EPITOME 6-10] c. 54,1. ) [*](AUCTORES c. 3 ss.] cf. Doctrin. XII Apostolor. c. 1, 5 (epist. Barnab. c. 18 ss.) et fragm. latin. ab Oscario a Gebhardt inuentum ap. Harnackium, DieLehre der zwolf Apostel (1884) pag. 275 ss., Funkium quoque in edit. Doctrinae (1887) pag. XV s., LXIII ss., pag. 102—104 passim in adnot. ) [*](BRHSP(-11)Vj 1 prouitate B1, probitate B2, probitatẽ B3 ignorat B 2 supra instruimus B, superstruem S, super strueremus P1, re del. P3 perficiendam consummandamque] perficiendamque B1, perficiendamiconr s\'ummandum1 B3 3 ea] es ut uid. B1, in ras. corr. B3 4 his BHSV 5 perire BIRpJ, corr. B3P2, aperiri H 6 post uiae hoc constantine imp. RS; cf. Prolegomena quas (as in ras. ex 2 litt., quarum posterior m ?, m.2) B humana uita B1, corr. B3 7 unaqurale B2, unaq: (i. e. -que) P1, nnaq: (i.e. -quae) PJ una om. V alteraque B1 (corr. B2) S ad om. SJ, i in mg. S2 8 et afilosofi VIIC 9 induxerint B1, corr. B3 uirtutem B1 (corr. B3) HSP1 (corr. P3) V 10 uolunt P alterum B1, corr. B7 adsignata (d ex s) B2 11 primo (o in ras. ex um ? m. 3) B a primo in eadem pagina statim ad mittit est enim pag. 489, 8 transilit P aditu C er.) B, additu V in Schoellio, mihi eius 12 eiciendum uidetur; an pro eius scribendum enisus ? 12 difficultate* (m er.) B in om. B 14 omnium Heumannus, omnes C iocundos (pr. o ex u) V2 15 illam (1 ras. ex u) B 16 uiam] qua V laui B1, corr. B2 ingressus BarSarV 17 amaena BI, eorr. B2 multoque B3 in ea] ea B, in eam H )

quae omnia eo proferuntur, ut appareat in uirtutibus capiendis labores esse maximos, in perceptis autem maximos fructus et solidas atque incorruptas uoluptates, uitia uero quibusdam delenimentis naturalibus inlicere animos hominum et inanium iucunditatum specie captos ad acerbas amaritudines miseriasque perducere.

sapiens prorsus disputatio, si uirtutum ipsarum formas ac terminos scirent. non enim didicerant uel quae sint uel quid eas mercedis a deo maneat: quod nos his duobus libris docebimus. hi uero quia ignorabant aut dubitabant animas hominum inmortales esse, et uirtutes et uitia terrenis honoribus aut poenis aestimauerunt.

omnis ergo haec de duabus uiis disputatio ad frugalitatem ac luxuriam spectat. dicunt enim humanae uitae cursum Y litterae similem, quod unus quisque hominum cum primae adulescentiae limen adtigerit et in eum locum uenerit, partis ubi se uia findit in ambas, haereat nutabundus ac nesciat in quam se partem potius inclinet;

si ducem nactus fuerit qui dirigat ad meliora titubantem, hoc [*](EPITOME 4-16] c. 54,1 sed hoc — rettulerunt. ) [*](AUCTORES 19] Verg. Aen. VI 540. ) [*](TESTES 16] Hieronym. comment. in Eccles. c. 10, uol. III 469 C Vall.: Firmianus quoque noster in praeclaro Institutionum suarum opere Y litterae meminit et de dextris ac sinistris plenissime disputauit. ) [*](BBHSV] 1 amaenitatis Bl, corr. B* subduxi Bx, corr. B3 2 exoriri (0 in ras. ex 2 litt. m. 3) B 3 intercisa V 4 labore S cedere V 6 *efglse (s er., corr. m. 2) B pceptis (p ». e. per ex p ». e. prae m. 2) S \'fructos B 7 delenimentis BiS, delenimentur Bl, delent mentis R, deliniamentis H, delinimentis V 8 iucunditatein ut uid. BI, corr. B1 9 species H 10 atque B 11 quae B3 iStint B3 12 doceuimus B1, corr. B1 13 aut] et B aut dubitabant om. R 14 et ante uirtutes eras. B 15 aestimauerint V omnes Bl, corr. JBJ 16 ud1 B3, id S fragilitatem Bl, corr. B3 ac] ad JB1, corr. B3 17 Y. s. I. B3 simile BI, corr. B1; esse similem edd. 18 adolescentiae R attingerit V 19 euenerit H partis om. V se] a se S 20 notabundus Bl, corr. B* ac] aut B quam] qu Y parteW B3 21 nanctus RHV derigat B\' (corr. Bt) V )

si uero doctorem frugalitatis non muenent, in sinistram uiam quae melioris speciem mentiatur incidere, id est desidiae inertiae luxuriae se tradere, quae suauia quidem uidentur ad tempus uera bona ignoranti, post autem amissa omni dignitate ac re familiari in omnibus miseriis ignominiaque uicturum.

ad corpus ergo et ad hanc uitam quam in terra ducimus fines earum uiarum rettulerunt. poetae fortasse melius, qui hoc biuium aput inferos esse uoluerunt, sed in eo falluntur quod eas uias mortuis proposuerunt. utrique ergo uere, sed tamen utrique non recte, quia oportuit uias ipsas ad uitam, fines earum ad mortem referri.

nos igitur melius et uerius, qui duas istas uias caeli et inferorum esse dicimus, quia iustis inmortalitas, iniustis poena aeterna proposita est.

quomodo autem hae uiae uel in caelum tollant uel ad inferna praecipitent explicabo, aperiamque quae sint uirtutes quas philosophi nescierunt; tum earum quae sint praemia, simul etiam quae sint uitia quaeue eorum supplicia monstrabo.

nam fortasse aliquis expectet ut separatim de uitiis ac uirtutibus dicam, cum de bono aut malo disserentibus nobis etiam quod [*](EPITOME 9 s.] c. 54,1. 10-12] c. 54, 2. 14-20] c. 54, 3. ) [*](BBHSV] 1 si aut] sicut V eloquentia (~ m.2) B .2 honestatis artisBI, corr. B3 quod R qufreMadat (a. I. a er., e s. I. m. 2, o ex e m. 3) B bonum B 3 honestatem Bl, corr. B3 et] ac B uiam H 4 fragilitatis Bl, carr. B3 5 sinistram (alt. s in ras. ex x ? m. 2) B specie f m. 3) B incedere HV 6 tradere* (t er.) B 7 uideantur Heumannus ignorant* (1 er.) B 8 omni* (s er.) B miseris BacH um 9 uifam S11 10 retulerunt SV 11 uiuiaput B1, biuiaput B3 12 quos V 13 ufrtque 82 14 eorum Bl, corr. B1 15 uias istas duas S i*stas fu ? er.) B uias om. R inferoru (~ m. 3) B 16 immortalitatis S 17 hae* (c er.) B, ae sic R tollont sic 8 infernum B, ferna S 18 aperiamque quae S, aperiamqurale B1, aperiam quae RV, et aperiam quae H 19 earum — praemia] ea sint quae sunt praemia R 20 suplicia Bl (corr. B3) H monstrabo] declarabo B 21 reparatim B1, corr. B2 uitiis B 22 post cum fort. tamen excidit de] da B1, corr, B1 aut malo SV, ac de malo B, ac malo R, aut de malo H )

sine enim uirtutes inseras, uitia sua sponte decedent, siue uitia eximas, uirtutes ultro subibunt: sic bonorum ac malorum constituta natura est, ut se inuicem semper obpugnent, semper expellant. ita fit ut neque uitia detrahi sine uirtutibus possint nec uirtutes inseri sine detractione uitiorum.

has igitur uias longe aliter inducimus quam induci a philosophis solent, primum quod utrique praepositum esse dicimus ducem utrumque inmortalem, sed alterum honoratum, qui uirtutibus ac bonis praesit, alterum damnatum, qui uitiis ac malis.

illi autem m dexteriore tantum uia ducem ponunt neque unum neque perpetuum, siquidem quemlibet doctorem bonae artis inducunt, qui a desidia reuocet homines et frugi esse doceat. sed neque ingredi faciunt in eam uiam nisi pueros et adulescentes, uidelicet quod artes in his discantur aetatibus.

nos autem (homines) omnis sexus et generis et aetatis in hoc caeleste iter inducimus, quia deus, qui eius uiae dux est, immortalitatem nulli homini nato negat. forma quoque ipsarum uiarum non ita est ut illi putauerunt.

quid enim opus est Y littera in rebus contrariis atque diuersis? sed altera illa melior conuersa est ad solis ortum, altera illa deterior ad occasum, quoniam qui ueritatem ac iustitiam sequitur, is accepto immortalitatis praemio perenni luce potietur, qui autem ab illo malo duce inlectus praetulerit uitia uirtutibus, [*](EXPILATORES 22 immortalitatis - potietur] Lucifer p. 315,11. ) [*](BRHSVj 1 posset B enim] etiam S inseras (s ex f) S 2 cedant H siue] siue etiam S ei»imas (t uel i er.) B, existimas S t 3 si c B3 natura bis, pr. ckl. V 5 extrahi R, rethahi sic V 6 detract**ione (at er.) B 7 utrrique B3 praepositu r m. 2) B 8 ijmortalem B 10 deiterio Bl (corr. B7) R, dexteriore (1 in ras. ex a ? m. 2) V 12 doctore (è ita ras. ex is ? m. 2) V partis S a* (d er.) desidrena. B* 13 deceat R 14 artis B in his discantur] indiscantur H discatur S 15 homines add. Buenemannus, cf. etiam de mort. persu. 15, 3 omnes B\' ( is B1) H 16 aetates H i*ter fn er.) B qui* (a er.) H 17 inmortalitatem (n ex m) B3, sic saepe in tis quae sequuntur hominum B formam Bl, corr. B3 18 uiarum] si • arum Bl, corr. B3 19 Y a. I. B* litterw B7, litterae H 20 est om. B altera] adterra B\', corr. B3, alter H 21 ac] ad S 22 racceptc B3 perhenni S lucet V patietur Bl, corr. B1 23 rmalol B3 intellectus H )

describam igitur utramque et earum proprietates habitusque monstrabo.