Divinarum Institutionum

uerum hoc ille non potius incaute, — quid enim minus in Ciceronem conuenit? — sed ignorantia ueri iuris prudens ac sciens in hos se laqueos induit.

quod ut ei possit ignosci, testificatus est non ad ueram iustitiam, quam non teneat, praecepta se dare, sed ad umbram imaginemque iustitiae. ignoscendum est igitur umbratico et imaginario praeceptori uec ab eo ueritas exigenda est qui se nescire fateatur.

— captiuorum redemptio magnum atque praeclarum iustitiae munus est, quod idem ipse Tullius adprobauit. atque haec benignitas inquit etiam rei publicae est utilis, redimi e seruitute captos, locupletari tenuiores. hanc ego consuetudinem benignitatis largitioni munerum longe antepono, haec est grauium hominum atque magnorum.

proprium igitur iustorum opus est alere pauperes ac redimere captiuos, cum aput iniustos, si qui haec faciant, graues et magni appellentur: iis enim maxime laudis est bene facere quibus nemo sperauit esse facturos.

nam qui bonum facit uel consanguineo uel proximo uel amico, aut nullam aut certe non magnam laudem [*](EPITOME 17 s.] c. 60, 7. ) [*](AUCTORES 6. 7 ss.] cf. pag. 504, 6 ss. 13] de off. II 18, 63. ) [*](BRHPVj 1 circumcorses Bac, circumcursus Rac ut] et H popu- 00 I los R 2 domu* (s. I.2 litt. er., post u er. m) B tu* (m er., a add. m. 2) B leorumj Bs 3 potentia R consequiara B2 uelisque (a s. I. er.) B itei PJ, et V 4 utilirtati1 P1 5 cicerone B 6 prudens (u ex o m. 1 ?) B afc1 PJ his Bx, corr. B3 laque*os ex adquehos B3 7 inuit H posset RH 13 haec om. B\' (add. B3) H inquit] idquide Bl, corr. B3, inquid R 14 utiliA B3, utillis Par (pr. 1 er.) V de R seruitute in ras. ex 10 litt. B3 captiuos B locupletare V 15 inter tenuiores et hanc Lact. quaedam omisit ergo codd. quidam Cic. 19 iustos H grauis Bl, corr. B2 graue sed H 20 iis R, his cett. laudi RHV maximae laudis Dauisius ad Epit. c. LX V adn. 9 et Heumannus quibus scripsi Dauisium secutus ibid. queis conicientem, quos C; quos nemo (paria) Heumannus; cf. Addenda sperabit Bae 21 nam ex num P2 22 aut (ante certe) om. R laude H )

qui autem facit alieno et ignoto, is uero dignus est laude, quoniam ut faceret sola ductus est humanitate. ibi ergo iustitia est ubi ad bene faciendum necessitatis uinculum nullum est.

hoc igitur officium benignitatis ne anteponere quidem largitioni munerum debuit: quod est conparantis et e duobus bonis id quod sit melius eligentis.

illa enim largitio hominum patrimonia sua in munera abicientium inanis et leuis et ab omni iustitia remotissima est. itaque ne dici quidem munera oportet in quibus nemo accipit nisi qui accipere non meretur.

non minus magnum iustitiae opus est pupillos et uiduas destitutos et auxilio indigentes tueri atque defendere: quod adeo uniuersis diuina lex illa praescribit, quandoquidem boni quique iudices ad officium suum iudicant pertinere ut iis naturali humanitate faueant ac prodesse nitantur.

uerum haec opera proprie nostra sunt, qui legem, qui uerba ipsius dei praecipientis accepimus. nam illi sentiunt quidem natura esse iustum tueri eos qui tutela carent, sed cur ita sit non perspiciunt.

deus enim, cuius perpetua clementia est, idcirco uiduas pupillosque defendi ac foueri iubet, ne quis respectu ac miseratione pignorum suorum retardetur quominus [*](EPITOME 13—529, 3] c. 60, 6. ) [*](B(G)RHPV} 1 fdctestabilis B2 2 *abeo (h er.) BV exirgilt B\' II U 4 *faci*t ex qfaciet B \' rqui autem facit1 Bs *is (h er.) B 5 uere edd. at laude. (m er.) B 6 benefacere R necessit****is (udin er.) V 7 est nullum H igitur hoc (corr. m. 1 uel 2) B 8 munera Vile 9 hinc fere incepit codicis G pag. 139 (167) ter scripta, in qua nihil legi poterat 10 munera Buenemanum, mare C auicieutium BI, corr. B1 11 ab om. Pl (add. P2) V 12 accipiat P1 (corr. P2) V accipere (i ex e m.3)P 14 indigentis BP1 V1, corr. P2V2 rtlueri B1 15 ado (e ex - m. 3) P praescribsit B 16 quandoque B suu ex sui P1 17 iis Rpl, his BHPY faueant (0 8. I. er.) P ac del. et expunx. et & isde s. I. add. m. 2 P prodeesse B nituntur B\'. corr. B2 19 uerba ipsius] uera (sic) ipsa H accipimus RH 20 naturiae sic R iustae R ttueri B2 tutela ( er.) B 21 dominus B\', corr. JB3 23 pignerum H quojninusj B3, quamuis P )

aegros quoque quibus defuerit qui adsistat, curandos fouendosque suscipere summae humanitatis et magnae operationis est: quod qui fecerit, hic uiuam hostiam deo adquiret et quod alteri dederit ad tempus, ipse a deo accipiet in aeternum.

ultimum illud et maximum pietatis officium est peregrinorum et pauperum sepultura: quod illi uirtutis iustitiaeque doctores prorsus non attigerunt. nec enim poterant id uidere qui utilitate omnia officia metiebantur.

in ceteris enim quae supra dicta sunt quamuis uerum limitem non tenuerint, tamen quoniam commodi aliquid in iis deprehenderunt, quasi odore quodam ueritatis retenti propius aberrarunt, hoc autem, quia nihil uidere in eo commodi poterant, reliquerunt.

quin etiam non defuerunt qui superuacaneam facerent sepulturam nihilque esse dicerent mali iacere inhumatum et abiectum. quorum inpiam sapientiam cum omne humanum genus respuit, tum diuinae uoces, quae id fieri iubent.

uerum illi non audent dicere id non esse faciendum, sed si forte non fiat, nihil esse incommodi. itaque in ea re non tam praecipientium quam consolantium funguntur officio, ut si forte id sapienti euenerit, ne se ob hoc miserum putet.

nos autem non quid sapienti ferendum sit dicimus, sed quid facere ipse [*](EPITOME 3-9] c. 60, 7. 5-7] c. 60, 8. ) [*](B(G)RHPV] 1 morte ( m. 2) B fidemque HPV 2 derelinquere, om. deo, B ners ex ni B2 nec iis] necis Pl (corr. P3) V his BH 3 aegros quoque] de quoque R defuerirnt P7 4 adsistarnlt P2 6 uiualn1 B3 deo ostiam B adquirit B1 (corr. B3) R tem\'pus\' B1 7 accipit H hinc fere incepit codicis G pag. 140 (168) ter scripta, in qua nihil legi poterat 8 et] ac R 9 ille P\' (e in i corr. P2) V prorsuin B attigerit R 10 qui] quidrel B3 utilitatem Bl, m del. B3 11 in] id Bl, de B2 12 iis R, his cett. nisi quod hisrquel P2 reprehenderunt R 13 odere R proprius B oberrarunt PV 14 uideri BI, corr. B3 commodi (i in ras. ex o? m. 3) B 15 defuerint R qui om. R superuacrulaneam 2?3, suprauacuaneam sic PV 16 inhumatum] inhumata cum R 17 et] atque V 20 fiat] faciat B tam] tandem R, tanta H, om. P1 (add. P2) V 22 sapienti*euenerit ppr, sapientiae uenerit Par cum cett. miserum (u in ras. ex a ? m. 3) B 23 faciendum in ras. ex ferendum B3 ) [*]( XVIIII. Lact. i. ) [*]( 34 )

non ergo patiemur figuram et figmentum dei feris ac uolucribus in praedam iacere, sed reddemus id terrae, unde ortum est, et quamuis in homine ignoto necessariorum munus inplebimus, in quorum locum, quia desunt, succedet humanitas, et ubicumque homo desiderabitur, ibi exigi officium nostrum putabimus.

in quo autem magis iustitiae ratio consistit quam in eo, ut quod praestamus nostris per adfectum, praestemus alienis per humanitatem? quae est multo certior iustiorque, cum iam non homini praestatur, qui nihil sentit, sed deo soli, cui carissimum sacrificium est opus iustum.

dicet aliquis fortasse: \'si haec omnia fecero, nihil habebo. quid enim? si magnus hominum numerus egebit algebit capietur morietur, ut haec facientem uel uno die patrimonio exui sit necesse, perdamne rem familiarem meo aut maiorum labore quaesitam, ut iam ipsi mihi aliena misericordia uiuendum sit?\' quid?