Divinarum Institutionum

at enim poeta fortasse pro persona locutus est. quid? Marcus Tullius in suis officialibus libris nonne hoc idem suadet, non esse omnino largiendum? sic enim dixit: largitioque quae fit ex re familiari, fontem ipsum benignitatis exhaurit. ita benignitate benignitas tollitur: qua quo in plures usus sis, eo minus in multos uti possis.

et idem paulo post: quid autem est stultius quam quod libenter facias, curare ut id diutius facere non [*](AUCTORES 10 s.] Trin. II 2, 58 s. 15. 19] de off. H 15, 52. 54. ) [*](BRHPV] 1 succurre H concedent (alt. e ex u) B1 3 siwt B* pari B 6 metiuntur (e in ras. et tiu ex tua corr. m. 3) B 7 egentes B2P2, egentis BIRHpIV 8 inpartiant R hiVc B1 9 sententia\' (\' est distinctio) B 10 maImP me; retur (1 utl 2 litt. er.) P aedat. B, dedit R de mendico male meretur qui ei dat quod edit aut bibat Plauius 11 illut B, illud edt. peritet P1, pariet V; perdit Plautus rev J53 illi qui (exp. m. 3) producit B prodit Plautus uit am B3 12 misericordiam P1 (cord del. P2) V 13 «*quid (Id ? er., i ex 0 m. 3) B 14 eidem R 15 largitioque quae RV cum Cic., largitio quae (txp. m. 3) quae (a tnunw erat, restituit m. 3) B, largitioq (q del. m. 3) quae P, largitio quae H 16 exaurit R elbaurit - benignitas om. Pl (exhaurit ita bonitate benignitas in inf. mg. P2) V 17 qu*a (1 er.) B quo eras. et cum corr. P1 18 pluris Bl, corr. B1 usus] uisus R sis eo minus] sisehominus Par (b er.) V multis B possis fi ex e m. 2) P 19 et] sed R quid] quam P1 (corr. PJ) V stultus BlPl (corr. B2P2) r 20 diu**tius (t ex i m. 3) B, diu.tius (1 er.) P )

quod cum intellegeret inhumanum esse ac nefarium, mox alio capite quasi actus paenitentia sic ait: nonnumquam tamen est largiendum nec hoc benignitatis genus omnino repudiandum et saepe idoneis hominibus egentibus de re far miliari inpertiendum. quid est idoneis?

nempe iis qui restituere ac referre gratiam possint. si nunc Cicero uiueret, exclamarem profecto: hic, hic, Marce Tulli, aberrasti a uera iustitia eamque uno uerbo sustulisti, cum pietatis et humanitatis officia utilitate metitus es.

non enim idoneis hominibus largiendum est, sed quantum potest non idoneis. id enim iuste, id pie, id humane fit. quod sine spe recipiendi feceris. haec est uera illa et germana iustitia, cuius solidam et expressam effigiem nullam tenere uos dicis.

ipse pluribus locis clamas mercennariam non esse uirtutem faterisque in libris legum tuarum liberalitatem gratuitam esse his uerbis: nec est dubium quin is qui liberalis benignusque dicitur, officium, non fructum sequatur. cur ergo idoneis potius largiris, nisi ut postea mercedem recipias?

te igitur auctore ac praeceptore iustitiae quisquis idoneus non erit, nuditate siti fame conficietur nec homines copiosi et [*](AUCTORES 5] de off. II 15, 54. 15 s.] cf. pag. 504,6. 17 pluribus locis] de legg. I 18, 48; cf. p. Arch. 11, 28; p. Mil. 35, 96. 19] de legg. I 18, 48. ) [*](B(G)RHPV] 2 familiarem om. P1 (add. P2) V 6 nec hoc - repudiandum om. P1 (in inf. mg. add. P2) V repudiandum] refutandum est B; repudiandum est codd. Cic. 7 egentibus] indigentibus codd. Cic. 8 quid] quidem B3 iis RP3, is P1, his BHV 9 re**stituere (si er.) P uuuc] non P1, corr. P2 10 hic hic] nihil Bl, expunx. B\', corr. B3 Marce] m** (~ m. 2, en er.) P 12 officia et utilitatem B 13 potest] poetae BJ, potis B3, pote R 14 id pie] inpie B\', corr. B2 16 eftigiam Bl, corr. B1 17 mercenariam R 18 tuarum] istarum B 19 qujnj H2 *is (h er.) B, iis R, iLs H2 benignusue codd. Gic. 21 potius om. H mercedem postea B 22 auctore P2 ac] aut B 23 soiti P configitur Bx, corr. B3, confietur P1 (corr. P2) V hinc fere incepit codicis G pag. 197 (153) ter scripta, cuius in uerss. 3-12 et 26-31 perpauca legi poterant cupiosi H )

si uirtus mercedem non exigit, si propter se, ut dicis, expetenda est, ergo iustitiam matrem principemque uirtutum suo pretio, non tuo commodo aestima, ei potissimum tribue a quo nihil speres.

quid personas eligis? quid membra inspicis? pro homine tibi habendus est quisquis ideo precatur, quia te hominem putet.

abice umbras illas imaginesque iustitiae atque ipsa ueram et expressam tene. largire caecis debilibus claudis destitutis; quibus nisi largiare moriendum est. inutiles sunt hominibus, sed utiles deo, qui eos retinet in uita, qui spiritu donat, qui luce dignatur.

foue quantum in te est et animas hominum ne extinguantur humanitate sustenta. qui succurrere perituro potest, si non succurrerit, occidit.

uerum isti quia neque naturam retinent neque praemium in eo quod sit sciunt, dum perdere timent, perdunt et in id quod maxime canent incidunt, ut quidquid largiuntur aut pereat omnino aut ad tempus breuissimum prosit.

nam qui exiguam stipem miseris negant, qui(a) conseruare humanitatem sine damno suo [*](AUCTORES 2 s. si uirtus — expetenda est] de legg. I 18,48: ergo item — expetitur. 7] cf. pag. 504, 8. ) [*](EXPILATORES 12 qui — occidit] Prouerb. 66 (Publil. Syr. ed. Woelfflin pag. 100). ) [*](B(G)RHPV] 1 dilicias H subueniunt P1 (tcrt. u part. ras. in e corr. P3) V 2 per se codd. Cic. dicis edd., dicitis C expeitenda P 3 iustitia ( nt. 2) B 4 tuo] suo Bl (corr. B3) RH aestimas RH et ei H tribues R, tribuis H a om. R 5 menbra Y 6 idreło PJ> do V qui R 7 pute*t (n er.) B imaginasque Pl, corr. P3 9 quiinus bus] quis R largiare — est] largiaremuiuendumest finus m. 2) B largire H 10 utile*s* (e et t er.) B qui — donat] qui eis (i ex o m. 2) ** (in er.) uita (~ m. 2) qui spiritu (~ m. 2) donat B 11 spiritum H foue — animas] fouere quantum tibi est et (et in ras. ex ei ? m. 3) animas B 12 et om. R humanitati Bx, corr. Bl sostenta Bx, corr. B\' 13 succurre porituro R succurrit BR 14 neque om. R natura B retinent Bx (reifeuent Bz) P7, rei tenent PIH, rei non tenent R, reitenetot V 15 sJt. P1 \'perdunt1 P1 16 iucidunt] incurrunt H iut B* quidquid (alt. i ex 0) R \'a\'ut (ante pereaty B3 17 a tempus R 18 negawt B3 quia scripsi, qui C edd.; quod si retinetur, uolunt scribenbendum est humanitate R sine] nisi H damn*o (a er.) B )

quid enim dicendum est de iis qui populari leuitate ducti uel magnis urbibus suffecturas opes exhibendis muneribus inpendunt, nisi eos dementes atque furiosos, qui praestent id populo quod et ipsi perdant et nemo eorum quibus praestatur accipiat?

itaque ut est omnis uoluptas caduca et breuis, oculorum maxime et aurium, aut obliuiscuntur homines et alterius damna pro ingratis habent aut etiam offenduntur, si non est libidini uulgi satisfactum, ut etiam homines stultissimi malum sibi malo conparauerint, aut si adeo placuerant, nihil amplius quam inanem fauorem paucorumque dierum fabulas adsequantur: sic cotidie leuissimorum hominum patrimonia in res superuacuas prodiguntur.

num ergo illi sapientius, qui utiliora et diuturniora ciuibus suis exhibent munera, ii scilicet qui publicis operibus extructis memoriam nomini suo quaerunt? ne isti quidem recte: bona sua in terra sepeliunt, quia nec memoria quicquam mortuis confert nec opera eorum sempiterna sunt, siquidem aut uno tremore terrae dissipantur et corruunt aut fortuito consumuntur incendio aut hostili aliquo impetu diruuntur [*](B(G)RHPV] 1 nolunt C, uolunt edd., sed uerba quia — nolunt causam. continent cur patrimonia sua effundant; cf. sine damno suo et maximis suis damnis patrimo P1 (corr. P2) V fragiliw B7, firjagilia PJ 2 consequarnltur B7, adsequantur R 3 iis R, his cett. in populari leui deainit codicis G pag. 137 (153), sequitur pag. 138 (154) ter scripta, in qua nihil legi poterat 4 extoibendis B2, in exhibendis R 5 dementes] dementes esse Heumannus 6 retl (ante nemo) B2 7 Lati*que (m ante q er.) P ut] quid PV uolumtas R rcaducal B3 ureuis BM 9 offunduntur V \'si non est1 PJ 10 liuidi BI, libidilii1 corr. B2, libidine H *ut (a er.) P etiam (exp. m. 3) B, iam RP 11 conparauerint (i ras. ex u) B, conparauer V aderol (e in ras. ex o ? et o s. 1. m. 2) P placuerint edd. 12 quamqua H adsequantur B, adsecuntur f-quuntur HV) RHPV; conparauerint; aut si adeo - adsequuutur edd. 13 si RH superuas R 14 et om. R 15 exrMbent BW ii edd., hi HPV, om. BR 16 memoria R nominisaequent Bx, nominisuoqu\'a\'e\'ru\'nt B3 17 sepe*liunt (1 er.) B quia om. R 18 immortuis R conferie,t B1 opera. (m er.) B 19 et] aut Bl, *et B3 currunt BI, corr. B2 20 fortuitu P consummuntur PF dirruntur R, diriuntur\' P1, corr. P3 )

nihil est enim, ut ait orator, opere et manu factum quod non conficiat et consumat uetustas. at haec iustitia et lenitas florescet cottidie magis.

illi ergo melius, qui tribulibus suis aut clientibus largiuntur — aliquid enim praestant hominibus et prosunt — sed non est illa uera et iusta largitio. beneficentia enim nulla est ubicumque necessitas non est.

perit ergo quidquid gratiae causa tribuitur non indigentibus aut cum faenore redit, et beneficentia non erit. quod etsi gratum est iis quibus datur, iustum tamen non est, quia si non fiat, nihil mali sequitur.

unum igitur certum et aerum liberalitatis officium est egentes atque inutiles alere.