Divinarum Institutionum

fingamus tamen illa uera esse quae otiosi et inepti senes fabulantur, ut eos suis potissimum sensibus et suis rationibus refellamus.

si hac de causa sunt homines congregati, ut mutuis auxiliis inbecillitatem suam tuerentur, succurrendum est igitur homini qui egeat auxilio.

cum enim praesidii causa homines societatem cum hominibus inierint et sanxerint., foedus illut a principio sui ortus inter homines tutum aut uiolare aut non conseruare summum nefas putandum est.

nam qui se a praestando auxilio remouet, etiam ab accipiendo remoueat necesse est, quia nullius opera indigere se putat qui alteri suam denegat.

huic uero, qui se ipse dissociat ac secernit a corpore, non ritu hominis, sed ferarum more uiuendum est. quod si fieri non potest, retinendum igitur omni modo uinculum societatis humanae, quia homo sine homine nullo modo potest uiuere. retentio autem societatis est communitas, id est auxilium praestare, ut possimus accipere.

sin uero, ut illi alii disputant, humanitatis ipsius causa facta est hominum congregatio, homo certe hominem debet adgnoscere.

quod si fecerunt illi rudes et adhuc fen homines et fecerunt nondum constituta loquendi ratione, quid putemus hominibus expolitis et sermonis rerumque omnium [*](EPITOME 10—20] c. 60, 4 s. ) [*](B(G)RHPV] 1 non loquerentur] conloquerentur BlPlV, corr. B3P3 hinc fere incepit codicis G pag. 135 (72), in qua nihil legi poterat intellegit (it ex et) P3 3 eis P1 (corr. P3) V 4 suis om. PV defellamus P1 (corr. P3) V 5 inbe*cillitatem (c er.) B 6 succurrendus B 7 praersi\'dii P2 8 inierunt Bl, corr. B3 sancserint JB1, corr. B* a om. H inter eras. B 9 tutum PV, ///tum (tu ut uid. er.) B, ictum B, statum H 10 praestandi B, praestanduin R 11 (se) remoueat edd. opera indigere] opere BI, corr. B3 12 se indigere R qui* (ante alteri) ex quia B 13 post corpore fort. generis humani uel simile excidit 14 feralrum (ra add. m. 2) B uiuenduw B% 15 igitur] igitur est R, \'est1 (add. m. 2) igitur P humanae — societatis est (17) in mg. add. B3 16 homine] omne pI, co-rr. P3 20 adhuc feri] adueteri BI, corr. B3 f*eri (1 er.) P, fieri V 21 et] haec B fecerunt expunx. B3 loquendi constituta H ratione* (m er.) B 22 ante expolitis s. I. et P ab E[xpolitis] incipit codicis G pag. 136 (71) paene tota lecta sermonis — copulatis] sermonis latis, cetera om. R )

Conseruanda est igitur humanitas, si homines recte dici uelimus. id autem ipsum, conseruare humanitatem, quid aliut est quam diligere hominem, quia homo sit et idem quod nos sumus?

-discordia igitur ac dissensio non est secundum hominis rationem uerumque illut est Ciceronis, quod ait hominem naturae oboedientem homini nocere non posse. ergo si nocere homini contra naturam est, prodesse igitur homini secundum naturam sit necesse est.

quod qui non facit, hominis se appellatione despoliat, quia humanitatis officium est necessitati hominis ac periculo subuenire.

quaero igitur ab iis qui flecti et misereri non putant esse sapientis, si homo ab aliqua bestia conprehensus auxilium sibi armati hominis inploret, utrumne succurrendum putent an minime. non sunt tam inpudentes, ut negent fieri oportere quod flagitat, quod exposcit humanitas.

item, si aliquis circumueniatur igni, ruina opprimatur, mergatur mari, flumine rapiatur, num putent hominis esse non auxiliari. non sint ipsi homines, si putent — nemo enim potest eiusmodi periculis non esse subiectus —, immo uero et hominis et fortis uiri esse dicent seruare periturum.

si ergo in eiusmodi casibus, quia periculum uitae homini [*](EPITOME 9 s.] c. 55, 4 primum — prodesse. ) [*](AUCTORES 7] de off. III 5, 25. ) [*](B(G)RHPV] 1 commertio (o final. ex a m. 2) P copulati G adsueti. (s er.) B 4 uellemus Bl, uellimus sic B3, uolumus R 5 et om. G 6 atque R 7 uerumrq.\' Bz est om. B quod ex quo ortum, ipsum autem quo ait spurium esse uult Heumannus, sed cf. pag. 243, 9 8 obedienti P, oboedienti V 9 natura Bl (corr. B3) G prodeesse B 10 natura G 11 dispoliat GH 12 ac] a G subueniri PV 13 iis edd., his C et] ac H putawt P sapientjjs P 15 utrumne. (c er.) P 16 ι̃|p[r]udentes JBl 17 quod] et quod H quod exposcit — si aliquis om. R igni — mergatur om. R 18 oprimatur G num] non Bl (corr. B3) P, idem fuisse uid. in G 19 homines (ante esse) B1, corr. B2 20 huiusmodi G 21 homines Bl (corr. Brj G fortes Bl (corr. B2) G dicunt BG in dicunt desinit codicis G pag. 136 (71) 22 [casibu] TP quia om. m. 1, quae s. l. m. 3, in qui corr. eadem man. B, qui R, qui* (a er.) P hominu H )

illos enim quos periculo subripiunt sperant sibi gratiam relaturos, egentes autem quia non sperant, perire arbitrantur quidquid eiusmodi hominibus inpertiant.

hinc est illa Plauti detestanda sententia:

1. male meretur qui mendico dat quod edat:
2. nam et illut quod dat perit et illi producit uitam
3. ad miseriam
.

at enim poeta fortasse pro persona locutus est. quid? Marcus Tullius in suis officialibus libris nonne hoc idem suadet, non esse omnino largiendum? sic enim dixit: largitioque quae fit ex re familiari, fontem ipsum benignitatis exhaurit. ita benignitate benignitas tollitur: qua quo in plures usus sis, eo minus in multos uti possis.

et idem paulo post: quid autem est stultius quam quod libenter facias, curare ut id diutius facere non [*](AUCTORES 10 s.] Trin. II 2, 58 s. 15. 19] de off. H 15, 52. 54. ) [*](BRHPV] 1 succurre H concedent (alt. e ex u) B1 3 siwt B* pari B 6 metiuntur (e in ras. et tiu ex tua corr. m. 3) B 7 egentes B2P2, egentis BIRHpIV 8 inpartiant R hiVc B1 9 sententia\' (\' est distinctio) B 10 maImP me; retur (1 utl 2 litt. er.) P aedat. B, dedit R de mendico male meretur qui ei dat quod edit aut bibat Plauius 11 illut B, illud edt. peritet P1, pariet V; perdit Plautus rev J53 illi qui (exp. m. 3) producit B prodit Plautus uit am B3 12 misericordiam P1 (cord del. P2) V 13 «*quid (Id ? er., i ex 0 m. 3) B 14 eidem R 15 largitioque quae RV cum Cic., largitio quae (txp. m. 3) quae (a tnunw erat, restituit m. 3) B, largitioq (q del. m. 3) quae P, largitio quae H 16 exaurit R elbaurit - benignitas om. Pl (exhaurit ita bonitate benignitas in inf. mg. P2) V 17 qu*a (1 er.) B quo eras. et cum corr. P1 18 pluris Bl, corr. B1 usus] uisus R sis eo minus] sisehominus Par (b er.) V multis B possis fi ex e m. 2) P 19 et] sed R quid] quam P1 (corr. PJ) V stultus BlPl (corr. B2P2) r 20 diu**tius (t ex i m. 3) B, diu.tius (1 er.) P )

quod cum intellegeret inhumanum esse ac nefarium, mox alio capite quasi actus paenitentia sic ait: nonnumquam tamen est largiendum nec hoc benignitatis genus omnino repudiandum et saepe idoneis hominibus egentibus de re far miliari inpertiendum. quid est idoneis?

nempe iis qui restituere ac referre gratiam possint. si nunc Cicero uiueret, exclamarem profecto: hic, hic, Marce Tulli, aberrasti a uera iustitia eamque uno uerbo sustulisti, cum pietatis et humanitatis officia utilitate metitus es.

non enim idoneis hominibus largiendum est, sed quantum potest non idoneis. id enim iuste, id pie, id humane fit. quod sine spe recipiendi feceris. haec est uera illa et germana iustitia, cuius solidam et expressam effigiem nullam tenere uos dicis.