Divinarum Institutionum

in hac condicione humanam uitam rex ille constituit, qui debellato ac fugato parente non regnum, sed impiam tyrannidem ui et hominibus armatis occupauit et aureum illud iustumque saeculum sustulit coegitque homines malos et inpios fieri uel ex hoc ipso, quod eos auertit a deo ad se adorandum: quod terror insolentissimae [*](18 rex ille] cf. I 10,10 ss. ) [*](EPITOME 17-22] cf. c. 20,12. ) [*](BRHSPY] 1 ad (sic pro in) priuatum - laborabant in inf. mg. P2 2 omnium edd., hominum C 4 et colligere in mg. Slf eoque P 6 eis R, his cett. Ilut V 7 itfstrumenta Bs con*raderent (t er.) H 8 sibi] sub B, recte? nomin*e (a er.) B; post nomine add. munitas H iustissimasque H sancserunt Bl, corr. B7, sawxerunt V2 9 rapinam P 10 raut opibus1 B3 11 malitia] auaritia H iis R, his cett. iustitiae uestigium H 12 officio H 13 tam P se om. V 14 et ferro] ferro H, efferro P et (ante insigni) om. B 15 faciebant] fulgebant, om. se (13), edd. hinc] hic B1, in sic corr. B1 honore H et (ante fasces) s. I. B* 16 ut] et Bt, corr. B3 securu St, securili t est us) S2 terrore* (s er.) H 17 inperabant H 19 impiam] imperium B tyrannidem ui et] tyrannidemque B uim H, ui f er.) S ornatis H 20 illum B1 (corr. B3) PV coegit S 21 ex del. Heumannus; cf. ad p. 464,18 22 auertit - adorandum] a ueritate et a deo ad se adorandum traduxit R auertis V rad se1 P1 ) [*]( XVIUl. Lad. 1. ) [*]( 27 )

quis enim non metueret eum quem arma cingebant, quem ferri et gladiorum fulgor insuetus circumdabat? aut cui parceret alieno qui ne patri quidem suo pepercerat? quem uero metueret qui Titanum robustam et excellentem uiribus gentem bello uicerat, occisione deleuerat?

quid mirum si omnis multitudo insolito metu pressa in unius adulationem concesserat? hunc uenerabantur, huic honorem maximum deferebant.

et quoniam mores ac uitia regis imitari genus obsequii iudicatur, abiecerunt omnes pietatem, ne exprobrare regi scelus uiderentur, si pie uiuerent.

sic adsidua imitatione corrupti diuinum fas reliquerunt et paulatim male uiuendi consuetudo mos factus est. nec iam quicquam ex antecedentis saeculi pio atque optimo statu mansit, sed explosa iustitia et ueritatem secum trahens reliquit hominibus errorem ignorantiam caecitatem.

inprudenter igitur poetae, qui eam confugisse cecinerunt ad Iouis regnum. si enim saeculo quod uocant aureum iustitia in terra fuit, a Ioue utique pulsa est, qui aureum saeculum commutauit.

saeculi autem commutatio et expulsio iustitiae nihil aliut ut dixi quam desertio diuinae religionis putanda est, quae sola efficit ut homo hominem carum habeat eumque sibi fraternitatis uinculo sciat esse [*]( 19 ut dixi] c. 5, 2 s. 9 ss. ) [*](EPITOME 13-16] c. 54, 6. 16-419, 1] cf. c. 20,2 (commutatio saeculi). 3. 18—419,1] c. 54, 5 s. ) [*](AUCTORES 15 poetae] cf. c. 5, 9. ) [*](EXPILATORES 4 s.] cf. Isidor. Orig. IX 2, 134. ) [*](BRHSPVJ 2 cingebat R et] et quem B insuetus (e ex c m. 2) P 3 suo quidem B 4 \'qui\' B2 titanam BR et om. P 5 uirtutibus BP occidione BP 6 unius] humus S 7 adulatione HS concesserat (cou in ras. ex 2 litt. m. 2) B uerSbantur sic V 8 imitaturi H 9 obsequi V iudicabatur RH abierunt H 10 exprobvare B1 regis B 11 reli*querunt (n er.) fas B relinquerunt H 12 uiuendo P1, corr. P* 13 stutu S explosa] expulsa (sed uls in ras. ex los ut uideri potest, m.2) S codd. recent. Buenemannus conl. 17 pulsa, 19 expulsio 14 et] ac B ueritate BH hominifb.\' B3 15 poe**te ex poclute ? Y eam (a in ras. ex u) B 16 confugisse] ad caelum confugisse H saeculum B 17 uocat B iustitiae H malim expulsa 19 pulsio P iustitiae] iouis iustitiae B ut udd. B2 deser**tio (ui er.) V 21 eumque] quemque B\\ corr.B3 )

haec est profecto iustitia et hoc aureum saeculum, quod Ioue primum regnante corruptum, mox et ipso et omni eius progenie consecrata deorumque multorum suscepto cultu fuerat omne sublatum.

Sed deus ut parens indulgentissimus adpropinquante ultimo tempore nuntium misit, qui uetus illut saeculum fugatamque iustitiam reduceret, ne humanum genus maximis et perpetuis agitaretur erroribus.

rediit ergo species illius aurei temporis et reddita quidem terrae, sed paucis adsignata iustitia est, quae nihil aliut est quam dei unici pia et religiosa cultura.

sed moueat aliquem fortasse, cur si haec sit iustitia, non omni humano generi sit data nec in eam multitudo uniuersa consenserit. magnae hoc disputationis est, cur a deo, cum iustitiam terrae daret, sit retenta diuersitas: quod et alio loco declaraui et ubicumque opportune inciderit explicabitur.

nunc designare id breuissime satis est, uirtutem aut cerni non posse, nisi habeat uitia contraria, aut non esse perfectam, nisi exerceatur aduersis.

hanc enim deus bonorum ac malorum uoluit esse distantiam, ut qualitatem boni ex malo sciamus, item mali ex [*]( 18 alio loco] II 17, 1; III 29, 13-16. ) [*](EPITOME 9-14] c. 55, 1. ) [*](AUCTORES 1] Lucr. II 992. 4] p. Deiot. 9, 26. ) [*](BRHSPV] 1 pater idem pater H ut] et R 2 communia H, cijmunis V iis JR, his cett. partiantur BHS 3 noceant H praemjat (exp. m. 2?) P fores BSP, fore H claudit F1 4 aurem] auarus B, aurem (e ex u nł. 2) P sit] si P liberalibilis P 5 laude R est om. H 8 multorum — fuerat in inf. mg. B3 cultu susceptu sic V ablatum H 10 post nuntium s. I. suum B* uerus S 11 redduceret H 12 rediit ex reduc Y tempore V 13 terrae] terra est H 14 \'Pial B3 religiosa et pia H 15 omnino S 16 datam ex datum P ea HS 17 iustitia R 18 retenta] repperta H declarauit R 19 oportune RSPV 20 nisi - non esse in inf. mg. V 21 e Sl, eS S7 22 aduersus B haec B 23 distantiam] naturam R *ut fa er.) B boni — mali ex in itaf. mg. B3 sciant H idem B (i. e. B3) ) [*]( 27* )

quomodo enim patientia uim suam nomenque retineret, si nihil esset quod pati cogeremur? quomodo laudem mereretur deuota deo suo fides, nisi esset aliquis qui a deo uellet auertere? nam ideo potentiores esse iniustos permisit, ut cogere ad malum possent, ideo plures, ut uirtus esset pretiosa, quod rara est. quod quidem ipsum Quintilianus egregie ac breuiter ostendit in Capite obuoluto.

nam quae inquit uirtus esset innocentia, nisi laudem raritas dedisset? uerum quia natura sic conparatum est, ut odium cupiditas ira in id quod incubuerunt agant caecos, supra hominem uidetur culpa uacare. alioquin si natura pares omnibus adfectus dedisset, pietas nihil erat.

hoc quam uerum sit, docet necessitas ipsa rationis. si enim uirtus est malis ac uitiis fortiter repugnare, apparet sine malo ac uitio nullam esse uirtutem. quam deus ut absolutam perfectamque redderet, retinuit id quod erat ei contrarium, cum quo depugnare posset: