Divinarum Institutionum

quomodo enim potest imperator militum suorum probare uirtutem, nisi habuerit hostem? et illi tamen aduersarius exsurgit inuito, quia mortalis est et uinci potest, deo autem quia repugnari non potest, ipse aduersarios nomini suo excitat, non qui contra ipsum deum pugnent, sed contra milites eius, ut deuotionem ac fidem suorum uel probet uel conroboret, donec pressurae uerberibus diffluentem corrigat disciplinam.

est et alia causa cur aduersus nos persecutiones fieri sinat, ut dei populus augeatur: nec est difficile monstrare cur aut quomodo id fiat.

primum fugantur a deorum cultibus plurimi odio crudelitatis: qui enim talia sacrificia non horreant? deinde placet quibusdam uirtus ac fides ipsa. nonnulli suspicantur deorum cultum non sine causa malum putari a tam multis hominibus, ut emori malint quam id facere quod alii faciunt, ut uiuant.

aliquis cupit scire quodnam sit illut bonum quod ad mortem usque defenditur, quod omnibus quae in hac uita iucunda sunt et cara praefertur, a quo nec bonorum nec lucis amissio nec dolor corporis nec uiscerum cruciamenta deterrent.

ualent haec plurimum, sed illae maxime causae nostrorum numerum semper auxerunt: audit [*](AUCTORES § 20] cf. Tertull. ad Scap. c. 5 (I pag.550): quisquesequitur.. ) [*](BRHSPVj 1 iis R, his cett. et] eos P labentis RV; labantes edd., Buenemannus conf. Cic.p.Mil.25,68 2 corruptos (pr. r ex n) P3 fides V 3 teptet ex teperet S* enim] ergo B 4 habuerint BV 5 surgit P * deo] ido (i postea add. m. 1) P, ado V 6 qa (i. e. quia) Sl, q.a (i. e. qua) S2 7 sed] sed qui P 8 uel (ante probet) s. I. B3 9 donec] do non V pressurae] pressura et B, om. P defluentem B corrigant H 10 et om. R aduersus R, aduersum cett. 11 monstrari B 12 id om. H fugiantur S cultoribus V 13 plurimi] primi exp. m. 1 uel2, pPimi corr. m. 3 B qui S2, cui BRHJSlPV, cu H\' 14 ac] ad P 15 a om. BR 16 ut] qui Heumannus mori R 17 uiuuant sic H quodnam bis R, qdnam (i. e. quid-) S 18 bonorum S 19 iocunda (o ex u m. 2) P sunt om. H praeteritur Y bonorum] honor B 21 deterrent part. in ras. ex deterret eum ? P illraJe Bt, ille SP maiimae (-mę Y) PY)

deinde, ut fieri solet in rebus incertis, dum inter se inuicem quaerant quae sit huius perseuerantiae causa, multa quae ad religionem pertinent diuulgata ac per rumorem uicissim aucupata discuntur: quae quia bona sunt, placeant necesse est.

praeterea ultio consecuta, sicut semper accidit, ad credendum uehementer inpellit. ne haec quidem leuis causa est quod inmundi daemonum spiritus accepta licentia multorum se corporibus inmergunt, quibus postea eiectis omnes qui resanati fuerint adhaerent religioni cuius potentiam senserunt.

hae tot causae in unum conlatae magnam deo multitudinem mirabiliter adquirunt.

Quidquid ergo aduersus nos mali principes moliuntur fieri ipse permittit. et tamen iniustissimi persecutores, quibus dei nomen contumeliae ac ludibrio fuit, non se putent inpune laturos quia indignationis aduersus nos eius quasi ministri fuerunt.

punientur enim iudicio dei qui accepta potestate supra humanum modum fuerint abusi et insultauerint etiam deo superbius eiusque nomen aeternum uestigiis suis subiecerint impie nefarieque calcandum.

propterea uindicaturum se in eos celeriter pollicetur et exterminaturum bestias malas de terra. sed idem quamuis populi sui uexationes et.hic in praesenti soleat uindicare, tamen iubet nos expectare patienter [*](EPITOME c. 23] c. 48, 5; 52, 10. ) [*](AUCTORES 17-19] cf. Tertull. ad Scap. c. 3 (I pag. 545): qui uidentur - in diem diuini iudicii. 23] Leuit. 26,6; Ezech. 34,25.. ) [*](EXPILATORES 16 s. 20 s.] Lucifer pag. 314, 19—22. ) [*](BRHSPVJ 1 se om. H 2 lapidis V humana er. S humanam (om. manu) ut facriltis (ri\' m. 2) P 4 riffcertis B3 dum] qm (i. e. quoniam) S inter1 B3 5 multaque V 6 pertinendi uulgatam P deuulgata S alicupata R 7 discutiuntur (exp. m. 3) B, dicuntur P placeat RSH 8 rad credendum1 B3 9 ruel B3 quide H est om. S 12 adhereant HV an (ei) religioni ? 15 aduersum BS 16 ipsi R 17 dei om. H ludibrio] delubrio B se om. P 18 aduersum B 19 fuerint BR 20 hominum S abusu V insultarint R 21 superius V subiecerunt Bar, ras. corr. 23 et] sed B 25 \'uindioare\' B1 )

quapropter non sperent sacrilegae animae contemptos et inultos fore quos sic obterunt. ueniet rabiosis ac uoracibus lupis merces sua, qui iustas et simplices animas nullis facinoribus admissis excruciauerunt.

nos tantummodo laboremus ut ab hominibus nihil aliut in nobis nisi sola iustitia puniatur, demus operam totis uiribus ut mereamur a deo simul et ultionem passionis et praemium. [*](BBHiSPVJ 1 caelesti s1 S2 pros\'uLs\' P2 quemque (~ m. 2) B 3 et inultos om. P hic B opterunt R ueniet ueniet RS, uix recte 4 ueracibus S, uoratibus V suas P 5 nullte1 82 6 in om. P 7 demusq; R ueribus H rutJ P1 a] de B LACTANTI DE IYSTI- TIA LIBER V EXP IXC DE VERO CVLTV LIBER VI B; L CAE- LII FIRMIANI INSTITVTIONVM DIVINARVH LIB V DE IVSTITIA EXPLICIT Ir CIP - LIB VI DE VERO CVLTV. V N II D (i. e. Versus Numcro duo milia quingenti; cf. subscriptiones libr. III et IV) R; FIRMIANI LACTANTI DE IYSTITIA. LIB V EXPLT (EXPLICIT - M) INCPT (INCIP M) DE VERO CVLTV LIBER (■ LIB M) VI - FELI- CITER. HM; FEL. De iustitia. lib. V. explicit. Incipit de uero cultu. Iiti. VI. S; DE 1VSTITIA LIBER QVINTVS EXPLICIT. INCIPIT DE VERO CVLTV LIB (LIB. om. r) SEXTVS PV, supra EXPLICIT hoc emendaui couferente secundo add. V1 )

Quod erat officium suscepti muneris diuino spiritu instruente ac suffragante ipsa ueritate conpleuimus: cuius adserendae atque inlustrandae causam mihi et scientia et fides et ipse dominus noster inposuit, sine quo nec sciri quicquam potest nec explicari.

uenio nunc ad id quod est summum operis huius et maximum, ut doceam quo ritu quoue sacrificio deum coli oporteat. id enim est hominis officium in eoque solo summa rerum et omnis beatae uitae ratio consistit, quandoquidem propterea ficti et inspirati ab eo sumus, non ut caelum uideremus et sόlem, quod Anaxagoras putauit, sed ut artificem solis et caeli deum pura et integra. mente coleremus.

quamuis autem praecedentibus libris pro ingenii mediocritate defenderim ueritatem, tamen ex ritu quoque ipso elucere uel maxime potest.

nihil enim sancta et singularis illa maiestas aliut ab homine desiderat quam solam innocentiam: quam si quis obtulerit deo, satis pie, satis religiose litabit.

omnes autem [*](EPITOME 7—9] c. 53, 1. 16-18] c. 53, 3 quid - sanctus. 18-480, 9] c. 53, 1. ) [*](EXPILATORES § 5ss.; c. 2 passim] cf. Orientium, commonit. I 65-88 (ad uers. 68 cf. Lact. pag. 480, 5: quicquid eqs.). ) [*](BRHSPYj 4 suffragante V 5 scientia BV, conscientia RH, scientiam SP edd. conl. II 3, 25, sed cf. III 13, 12 ad quam — sufficit; V 4,1 stimulatus - deo fides (~~ add. et s exp. m. 3) P et (ante ipsej om. P 6 scire P 8 rutl B3 quo uel H 9 deum — officium in inf. mg. add. B3 eo quo V 10 et om. P omnis fi ex e m. 3) P constet Bl, corr. B3 11 ficti (8. I. n er., quod add. m. 2) B 12 anaxargo\'ras P2 13 dominum B, post dm uerba sed ut artifice repetita del. V pura et] putaret H 14 ingenii (1 final. ex o ? m. 3) B mediocritatis BI, corr. B3, mediocritate* (m er.) P dejenderimus H 16 If/ singularis (in ? er.) P rab1 P1 18 piae P1, corr. P3 litauit BH )

quin etiam sacras dapes apparant et exquisitas epulas quasi aliquid inde libaturis offerunt. quidquid aspectu rarum, quidquid opere aut odore pretiosum est, haec grata esse diis suis non ex aliqua diuinitatis ratione, quam nesciunt, sed ex suis cupiditatibus iudicant nec intellegunt terrenis opibus deum non indigere. nihil enim sapiunt nisi terram bonaque et mala solius corporis sensu ac uoluptate perpendunt.

huius arbitrio ut religionem ponderant, sic totius uitae suae acta disponunt. et quoniam se semel a caeli contemplatione auerterunt sensumque illum caelestem corpori mancipauerunt, libidinibus frena permittunt tamquam secum ablaturi uoluptatem, quam momentis omnibus capere festinant, cum animus ministerio corporis, non corpus ministerio animi uti debeat.