Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Quae uero causa sit ut eos qui sapientes sunt stultos putent, magna ratio est — nec enim frustra falluntur —: quae nobis diligenter est explicanda, ut errores suos tandem si fieri possit adgnoscant.

iustitia suapte natura speciem quandam stultitiae habet, quod ego et diuinis et humanis testimoniis [*](EPITOME 17 s.j c. 52, 1. ) [*](AUCTORES 6] frg. 29; cf. Addenda. 101 Orac. Sibyll. VIII 397. ) [*](B(G)RHSPVJ 1 relinquatur HPac, relinquetur BGRSPpc (relinquaetur) V hoc om. BG quo P uoluntati G. uoluntatem H, uolunt P 2 extorqueat R, extorquet cett. istut BGR, istud HSPV efficiat H quit G contempnendum B1, -am corr. B3 4 tenemus] exhibemus tenemus R iudicemur B, (iu)d(ij[c]emur G fa*ntes (c er.) P 6 obiectantib: H illius H 7 idem] ideo BG contemnet BG fuurioso (tu er.) B, ifiurioso P 8 prauitatis B, [p]r[au]itatis G illi G, hii RP, mihi H, ii edd. 9 religionumj [reru]m G colitores J31, corr. B3 id obiciunt om. S quia H 10 quos om. B1(;, quod B3 (in mg. add.) HV sibylla in mg. add. B3 graeca spatio relicto om. G ΚΙΟΙφΟϒC B, corum H 11 et} xcx;. cum codd. Sibyll. edd. ANOHTore S, A\\Uh- TOVC V, anoetus H, ANOHTOIC P, ANCC0HTOVC B, ANOCIOVC R ϰωϕοὶ xαὶ à́vαὸοι codd. Sibyll. uocant (exp. m. 2) P et om. HS audiunt B\' (corr. IP) S 12 imaginatam (pr. i ex alia litt., fort. e, m. 2) B, imaginata GH metuunt H 13 adorant H 14 u[er]a G sapientis B\', corr. B* 15 qua H 17 potest H, pos v et in mg. \'sit V iustitias[ue]teneaturet J31, iustitiasuaqfu\'en*atura* B3 sua R quadam H 18 et ante diuinis] ex H [im]anis uel [in]anis G )

444
confirmare possum. sed nihil fortasse aput istos agamus, nisi eos de suis doceamus auctoribus non posse quemquam iustum esse, quod est coniunctum cum uera sapientia, nisi idem stultus esse uideatur.

Carneades Academicae sectae philosophus, cuius in disserendo quae uis fuerit, quae eloquentia, quod acumen, qui nescit ipsum, ex praedicatione Ciceronis intelleget aut Lucilii, aput quem disserens Neptunus de re difficillima ostendit non posse id explicari,

  1. non Carneaden si ipsum Orcus remittat,
cum legatus ab Atheniensibus Romam missus esset, dispu- 10 tauit de iustitia copiose audiente Galba et Catone Censorio maximis tunc oratoribus.

sed idem disputationem suam postridie contraria disputatione subuertit et iustitiam quam pridie laudauerat sustulit, non quidem philosophi grauitate, cuius firma et stabilis debet esse sententia, sed quasi oratorio exercitii genere in utramque partem disserendi. quod ille facere solebat, ut alios quidlibet adserentes posset refutare.

eam disputationem, qua iustitia euertitur, aput Ciceronem Lucius Furius recordatur, credo quoniam de re publica disserebat, ut defensionem laudationemque eius induceret, sine qua putabat regi non posse rem publicam. Carneades autem ut Aristotelen [*](EPITOME 4-445, 5] c. 5d, 8. ) [*](AUCTORES § 3-5] Cic. de rep. (Ill 6, 9). 9] lib. I frg. X. ) [*](B(G)BHSPVJ 1 in [fortas](se) desinit codicis G pag. 105 (83), sequitur pag. 106 (84), cuius in uerss. 1-9 pauca legi poterant 2 de] ex H, sed cf. pag. 13, 4 suis] 5 uel 6 litt. euanuerunt in G quemquam] quem P 3 cum om. P 4 Carneades Academicae] cameademicae R, carneacademice P academncjae B3, academiae H . rsertael B3 5 \'in\' B3 6 intellegit Bl, corr. B3; intellegat Hettmannus 7 lucillii R, lucili P 8 explicare Bl, corr. B3 9 non carneaden (carneadem H) si RHV, nec si carneaden (-de S) BSP; cf. Lachmannum ad Lucr. pag. 313 dimittat B 10 is om. R disputabit Bt, corr. B3 11 de* (i er.) B censorib: H, censori*o F 12 posttridie V 14 quidem] tamen SP cuius firma et stabilis] cuius prudentiae stabilis II 15 esse debet S exercitio H 16 generi H 17 quilibet R, quodlibet HS, quidquidlibet P adferentes (aff- S) BRSP eam] eadem BP, et in H 18 luci**us (li er.) B 21 ut om. P1 (s. I. P1) V aristortellem H1, aristotele S )

445
refelleret ac Platonem iustitiae patronos, prima illa disputatione collegit ea omnia quae pro iustitia dicebantur, ut posset illam, sicut fecit, euertere.

erat enim facillimum iustitiam radices non habentem labefactare, quia tum nulla in terra fuit, ut quid esset aut qualis a philosophis cerneretur.

atque utinam tot ac tales uiri quantum eloquentiae, quantum animi, tantum etiam scientiae ad inplendam defensionem summae uirtutis habuissent, cuius origo in religione, ratio in aequitate est! sed ii qui primam illam partem nescierunt, ne secundam quidem tenere potuerunt.

uolo autem prius circumscnpte ac breuiter quid sit ostendere, ut intellegatur philosophos ignorasse iustitiam nec id quod minime nouerant potuisse defendere.

iustitia quamuis omnes simul uirtutes amplectatur, tamen duae sunt omnium principales quae ab ea diuelli separarique non possunt, pietas et aequitas. nam fides temperantia probitas innocentia integritas et cetera eiusmodi uel natura uel institutis parentum possunt esse in iis hominibus qui iustitiam nesciunt, sicuti semper fuerunt:

nam Romani ueteres, qui iustitia gloriari solebant, iis utique uirtutibus gloriabantur quae, ut dixi, proficisci a iustitia possunt et ab ipso fonte secerni.

[*](EPITOME 1] c. 50, 5. 6-446, 13. 16-18; 447, 12-19] c. 50,5 (aequitatem). 7; cf. c. 29, 4 (haec .. iustitia) — 6. )[*](B(G)RHSPV] 1 ac] et B patrouos] platonos R 2 colligit R a Nia quae pro incipit codicis G pag. 107 (69), cuius in uerss. 1-13 pleraque legi poterant 3 illam scripsi com. § 5 iustitia euertitur (§ 4 iustitiam ... sustulit), c. 16,12 iustitiam ... utramque subuertit; illa BGRSPV, ille H 4 habentem] habentem labentem B labefactare] labefactare ut diceret an habentem laborare H, labefactari P tum om. S 5 ut om. Pl, 8.1.1\'2 certaretur Hartelius qualis a] quod nonll 6 quantum] quamauam sic H quantum eloquentiae om. P *eloquentiae (a er.) B quantumq. (q. add. ne. 2?) B 7 scientiae om. P summa II 8 habuisset H origo (g ex c wi. 2) H 9 sed] prae • efct H ii R, hi BllSV, [hii] G, hii P primum H partem illam P ne] nec et BG secundam (a ex u m. 2) P 10 poterunt H uolioj S2 prius (riu in ras. ex rae ? m. 3) B 12 iustitia H nec om. H 13 iustitiam (exp. m. 2) P simul omnes SP omnis B amplectatur (m in ras. ex n ? m. 3) B 14 amen V 17 possent (e ex i ?) B iis R, his BHSP, hisdem V 18 fuerunt] nescierunt P nam Romani] romani autem P 19 iustitia S gloriaturi P iis edd., his RRllSP iis utique] Iustiutique V 20 fonte* (s er.) H )

446
pietas uero et aequitas quasi uenae sunt eius, his enim duobus fontibus constat tota iustitia: sed caput eius et origo in illo primo est, in secundo uis omnis ac ratio. pietas autem nihil aliut est quam dei notio, sicut Trismegistus uerissime definiuit, ut alio loco diximus.

si ergo pietas est cognoscere deum, cuius cognitionis haec summa est ut colas, ignorat utique iustitiam qui religionem dei non tenet. quomodo enim potest eam ipsam nosse qui unde oriatur ignorat ?

Plato quidem multa de uno deo locutus est, a quo ait constitutum esse mundum, sed nihil de religione: somniauerat enim deum, non cognouerat. quodsi iustitiae defensionem uel ipse uel quilibet alius implere uoluisset, in primis deorum religiones euertere debuit, quia contrariae sunt pietati.

quod quidem Socrates quia facere temptauit, in carcerem coniectus est, ut iam tunc appareret quid esset futurum iis hominibus qui iustitiam ueram defendere deoque singulari seruire coepissent.

altera est iustitiae pars aequitas: aequitatem dico non utique bene iudicandi, quod et ipsum laudabile est in homine iusto, sed se cum ceteris coaequandi, quam Cicero aequabilitatem uocat.

deus enim, qui homines et generat et inspirat, omnes aequos id est pares esse uoluit, eandem condicionem uiuendi omnibus posuit, omnes ad sapientiam genuit, omnibus inmortalitatem spopondit: nemo a beneficiis eius caelestibus segregatur.

nam sicut omnibus unicum suum lumen aequaliter diuidit, emittit omnibus fontes, [*](EPITOME 5-10] c. 51, 1 (a nescierunt). 19-447, 15] c. 50, 6. ) [*](AUCTORES 4 s. (Trismegistus) alio loco] cf. II 15, 6. 19 aequabilitatem] Lactantium locum Uic. de rep. I 27, 43 spectare existimat Maius; cf. tamen de off. I 25, 88; de or. I 42,188; II 52, 209. § 16 s.] cf. Cyprian. de op. et eleem. c. 25 (pag. 393, 23). ) [*](B(G)EHSPVJ 1 hus V enimj eius V 2 a e caput incipit codicis G pag. 108 (70) paene tota lecta illo om. G prima S1 3 in] et in R ac eras. S 4 definiuit stutim ex definit B 7 ipsam om. S 8 multa om. S 9 est om. V 10 de religiones B quodsi] quia si BG 11 defensione H 12 regiones H 13 tenptauit B, temltauit G 14 carcere H est ut] utu (et er.) H 15 iis R, om. B, his GHSPY 16 seruire om. S pars iustitiae H pras V 19 aequalitatem G Y 20 et (ante generat) om. PV spirat H 23 in beneficiis eius desinit codicis G pag. 108 (70) segregetur B1, corr. B3 24 suum om. R numen JB\', corr. B3 diuidi H et emittit B fontibus (exp. m. 2) P )

447
uictum sum ministrat, quietem somni dulcissimam tribuit, sic omnibus aequitatem uirtutemque largitur. nemo aput eum seruus est, nemo dominus: si enim cunctis idem pater est, aequo iure omnes liberi sumus.

nemo deo pauper est nisi qui iustitia indiget, nemo diues nisi qui uirtutibus plenus est, nemo denique egregius nisi qui bonus et innocens fuerit, nemo clarissimus nisi qui opera misericordiae largiter fecerit, nemo perfectissimus nisi qui omnes gradus uirtutis inpleuerit.

quare neque Romani neque Graeci iustitiam tenere potuerunt, quia dispares multis gradibus homines habuerunt, a pauperibus ad diuites, ab humilibus ad potentes, a priuatis denique usque ad regum sublimissimas potestates.

ubi enim non sunt uniuersi pares, aequitas non est, et excludit inaequalitas ipsa iustitiam, cuius uis omnis in eo est, ut pares faciat eos qui ad huius uitae condicionem pari sorte uenerunt.