Divinarum Institutionum

Quid iis facias qui ius uocant carnificinas ueterum tyrannorum aduersus innocentes rabide saeuientium? et cum sint iniustitiae crudelitatisque doctores, iustos se tamen ac prudentes uideri uolunt, caeci et hebetes et rerum et ueritatis ignari.

adeone uobis, o perditae mentes, inuisa iustitia est, ut eam summis sceleribus adaequetis? adeone. aput uos perit innocentia, ut ne morte quidem simplici dignam iudicetis, sed supra omnia facinora habeatur nullum facinus admittere pectusque [*](AUCTORES 11J cf. Rudorffium, Ueber den liber de officid proconsulis (sc. Ulpiani), Act. Academ. Berol. anni 1865 (ed. a. 1866) pag. 259 ss. ) [*](B(G)RHSPV] 1 hac R 2 quanto] quae (s. l. add. B2) quanto BH maioris BH 3 pariunt H 4 adhibere H cruciatos B1, corr. B3 menbra HV 5 ireparetur sic R, paretur V 7 post quos s. I. non B* ad] Si ad H 8 erudiuit S desiderent R quia B\', corr. B3 9 homii cid*e (i er.) V contra pios] contrarios Y iuriampia (corr. m. 2) P .- - ,. 10 iuries (exp. m.2) P 11 domitiu H pro CONS. LIB VII. P Vll - (te m. 1?) S 12 scripta R diceret B1, corr. B5 affici ex effici uel offici corr. B3, ad**fici (of er.) H 13 confiterent P 14 quid iis facias] quoduis faciant H his BSV rcarnificinasl B3 et ueterum S 15 rabidae BarRSPV saeuienum HI, seuiunt in mg. H2 sunt H 16 crudelitatisq; (q; postea add.) V iustos in mg. V se] se esse P 17 et ante ueritatis] ac H, fort. recte 18 perditam H 19 aput — ut ne] quo uos per innocentiam ne H 20 iudicatis H a (S)[ed] supra omnia incipit codicis G pag. 103 (37), cuius in uerss. 1-11 nonnulla legi poterant 21 omne Y. )

et quoniam communiter cum deorum cultoribus loquimur, liceat per uos bene facere uobiscum: haec est enim lex nostra, hoc opus, haec religio. si uobis sapientes uidemur, imitamini, si stulti, contemnite aut etiam ridete, si libet: nobis enim stultitia nostra prodest. quid laceratis? quid adfligitis?

non inuidemus sapientiae uestrae: hanc stultitiam malumus, hanc amplectimur, hoc nobis credimus expedire, ut uos diligamus et in uos ipsos qui odistis omnia conferamus.

est apud Ciceronem non abhorrens a uero locus in ea disputatione quae habetur a Furio contra iustitiam. quaero inquit, si duo sint, quorum alter. optimus uir, aequissimus, summa iustitia, singulari fide, alter insigni scelere et audacia, et si in eo sit errore ciuitas, ut bonum illum uirum sceleratum facinerosum nefarium putet, contra autem (eum) qui sit inprobis simus, elxistimet esse summa probitate ac fide, proque hac opinione omnium ciuium bonus ille uir uexetur rapiatur, manus ei denique auferantur, effodiantur oculi, damnetur uinciatur uratur exterminetur egeat,

postremo iure etiam optimo omnibus miserrimus esse uideatur, contra autem ille inprobus laudetur colatur, ab omnibus diligatur, omnes ad eum honores, omnia [*](EPITOME 4-7] c. 48, 10 (errori). 11. ) [*](AUCTORES 11] de re publ. III 17, 27. ) [*](B(G)RHSPV] 1 cogitatione S 2 licet H 3 uobis Heumannus est om. R 4 uobis bis Px, alt. expwnx. P2 5 [a]u[tem] G nobis P tdd. 6 prodeest B 9 qui odistis] quod istis S et B abhorrendus B, abhorrens ut uid. S1, oberrans in ras. corr. S1 10 quam H habeatur B a Furio om. P 11 sunt H 12 post uir s. I. alter B3 13 insigui* fs er.) H, insignis edd. pr. et om. S eos H 14 ut om. H facinorosum HS 15 eum ante qui add. Baiterus, ante existimet Moserus, ante esse cod. Monac. Lact. 16 aestimet H; existimetur Heumannus **probitate (in er.) B ac] et H 17 pro qua H, proque S opinionem P propterque hanc opinionem Kayserus rapiatur nexetur pag. 459, 20 18 rapietur H ei denique] eidem quoque B auferatur S effodiantur (pr. fit. ras. ex c ? m. 2) P 19 uratur om. H 20 miserrimus omnibus B 21 improbus in mg. V - a Colatur incipit codicis G pag. 104 (38). paene tota lecta laudetur colatur] uidetur P 22 diligatur om. H )

profecto quasi diuinaret quae nobis mala et quo modo euentura essent propter iustitiam, hoc posuit exemplum. haec enim populus noster patitur omnia errantium prauitate.

ecce in eo est errore ciuitas uel potius orbis ipse totus, ut bonos et iustos uiros tamquam malos et impios persequatur excruciet damnet occidat.

nam quod ait neminem esse tam dementem qui dubitet utrum se esse malit, ille quidem ut is qui contra iustitiam disserebat, hoc sensit, malle sapientem malum esse cum bona existimatione quam bonum cum mala.

a nobis autem absit haec amentia, ut falsum uero anteponamus. an boni nostri qualitas ex populi pendebit erroribus quam ex conscientia nostra et iudicio dei? aut aliqua nos felicitas inliciet umquam, ut non potius ueram bonitatem cum omni malo quam falsam cum omni prosperitate malimus?

1. sua sibi habeant regna reges, suas diuitias diuites,

quis enim stulto inuideat nisi qui ipse sit stultissimus? illi autem non sunt adeo [*](EPITOME 14-23] c. 48, 10 s. ) [*](AUCTORES 19] Curcul. I 3, 22. ) [*](EXPILATORES 13 s.] Lucifer pag. 299,12 s. 16] idem 299,13s. 20 s.] idem 299, 17. 21. ) [*](B(G)RHSPV] 1 undique cod. Cic., denique C copiae — denique om.P 2 uir om. G dignissimus et H 3 fortuna] fortuna optima cod. Cic., uix rede 4 quid j ubiputet qui# j dubiputet B2 6 proposuit H 7 omniu H ecce] atque H 9 malos et om. V et crutiet H 10 tande dementem H, tamdelllimelltem (3 uel 4 litt. erasae, quarum prima fuerat r) Y 11 dubitat P rille] 82 quidem ut is om. H [his] G, his S 12 mallift S2 16 illiciet umquam felicitas 8 inliceat R 19 sirbil V sibi sua codd. Plauti regna habeant B habeat V suas] sibi codd. Plauti 20 loquimur Bl, corr. B2 21 appareret H in apparet esse sa desinit codicis G pag. 104(38) 22 quod] qu\'i\'a* (i m. 2) V inuidiat V 23 sit ipse H )

cur enim tam crudeliter saeuiant nisi quia metuunt, ne in dies inualescente iustitia cum diis suis cariosis relinquantur? si ergo cultores deorum sapientes sunt et nos stulti, quid metuant ne sapientes inliciantur a stultis?

Cum autem noster numerus semper de deorum cultoribus augeatur, numquam uero, ne in ipsa quidem persecutione minuatur — quoniam peccare homines et inquinari sacrificio possunt, auerti autem non possunt a deo: ualet enim ui sua ueritas — quis est tandem tam excors tamque caecus quin uideat in utra sit parte sapientia?

sed illi malitia et furore caecantur, ne uideant, stultosque esse arbitrantur qui cum habeant in potestate supplicia uitare, cruciari tamen et emori malunt, cum possint ex eo ipso peruidere non esse stultitiam in quam tanta hominum milia per orbem totum una et pari mente consentiant.

si enim feminae sexus innrmitate labuntur - nam interdum isti muliebrem aut anilem superstitionem uocant — uiri certe sapiunt. si pueri, si adulescentes inprouidi sunt per aetatem, maturi certe ac senes habent stabile iudicium.

si una ciuitas desipit, ceterae utique innumerabiles stultae esse non possunt. si una prouincia, una natio [*](BRHSPVj 1 accurateJ accusar**e (at. er.) B 2 persequuntur HSPY non] nosn S; aut ante accurate aut ante persecuntur aut ante uel post stultos inserendum nos uidetur 3 saeuiunt edd.: cf. metuant .5 meltuunt ftuunt add. m. 2) S deo Bl, dtfes B3 dies] dies si non H invalescat fat in ras. ex ente? m.2)S 4 cariosis RS, nariosis B1 (rglna.riosis Br) H, om. P, nanosos appellauit quod doloribus (sic) turis colantur nariosis V 5 sunt et] sed S metuunt RH; cf. saeuiant, 3 6 inlicianter H 7 noster om. R de om. B 8 in om. B1 (s. I. By) R percutione V 11 tandem] tam demens B, tamem V quin] qui non BP, quin S 12 malitia et] malitiae* (t er.) B 13 stultosquorsl ex stultosque B7, stultos quos R, stultos • quae H; stultosque (nostros) .. quod Thilo esse om. R arbitratur P qui edd., quod C* 14 crutiari tamen uniuersi et mori malunt cum qui possit ex eo ipso prouideri H mori Rll, sed cf. 442, 4; VII9, 17 10 quam tanta) quanta V 18 stimuliebrt-m H ftut] et, B, aut*** II 19 adolescent P 21 desipiro sic 8 utiquej utique in S, quoque P 22 motio S prouidentia Bx (corr. B3) P )

cum uero ab ortu solis usque ad occasum lei diuina suscepta sit et omnis sexus, omnis aetas et gens et regio unis ac paribus animis deo seruiat, eadem sit ubique patientia, idem contemtus mortis, intellegere debuerant aliquid in ea re esse rationis quod non sine causa usque ad mortem defendatur, aliquid fundamenti ac soliditatis quod eam religionem non tantum iniuriis et uexatione non soluat, sed augeat semper et faciat firmiorem.

nam et in hoc quoque illorum malitia conuincitur, quod euertisse se funditus religionem dei opinantur, si homines inquinauerint, cum et deo satisfacere liceat et nullus sit tam malus dei cultor quin data facultate ad placandum deum reuertatur et quidem deuotione maiore.