Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Deus igitur machinator constitutorque rerum, sicut in se- s cundo libro diximus, antequam praeclarum hoc opus mundi adoriretur, sanctum et incorruptibilem spiritum genuit, quem filium nuncuparet.

et quamuis alios postea innumerabiles creauisset, quos angelos dicimus, hunc tamen solum primogenitum diuini nominis appellatione dignatus est, patria scilicet uirtute ac maiestate pollentem.

esse autem summi dei filium, qui sit potestate maxima praeditus, non tantum congruentes in unum uoces prophetarum, sed etiam Trismegisti praedicatio et Sibyllarum uaticinia demonstrant.

Hermes in eo libro [*]( 5 in secundo libro] c.8,3. EPITOME 5-8] c.37, 1. 8—11] c.37,3. ) [*](AUCTORES 9 primogenitum] cf. Cyprian. Testim. II1, p. 62, 1 s. ) [*](EXPIIJATORES 14] Ps.-Augustin. c. quinque haereses, uol. VIII appendic. p. 3 E Maur.: Hermes, qui latine Mercurius dicitur, scripsit librum qui Àóyo; τέλειος appellatur id est Verbum perfectum ... audiamus quid loquatur Mercurius de uerbo perfecto. dominus inquit et omnium factor \'eorum secundum fecit dominum (deum scribendum?). (F) et post pauca ut ostenderet quid dixerit, repetiit et diiit: quoniam ergo hunc fecit primum et solum et unum, bonus autem ei uisus est et plenissimus omnium bonorum ... et sequitur laetatus est. cui uel cum quo laetatus est? dicat ipsa sapientia dei, filius dei: ego eram cui adgaudebat (cf. supra §8). ergo laetatus est et ualde dilexit tamquam unigenitum suum. — ibid. p.4B: Mercurius dixit: dilexit deus unigenitum suum. ) [*](BRHSPVJ 1 fonte om. V 2 perfectisque S, perspectusque V 3 conprehendet et] conprehenderit II 4 ueritate* (m er.) R 5 Di (1 ex s ?) P eonstitutor maehinatorque B constitutoque H sicuti R, sic (~ m. 2 ?) S 7 adoreretur HS, oriretur V sanet. B incorruptibilem] incorruptibilem et inrepraehensibilem H \'spm\' B3 spiritum genuit quem om. P 8 nuncuparto P2 et om. P postea alios H aliosi P innumerabiles RP, \'Pnumerabiles 82, per ipsum innumerabiles BV, in M • numerabiles per ipsum Hi praeter ipsum uir doctus, miscell. obseruat. uol. IV (a. 1734) p.421; aut per ipsum eiciendum esse aut per se ipsum legendum censet Dauisius ad Epit. XLII, not. 3, sed per ipsum (i. e. eundem, cf. ad pag. 104,23) ad filium spectat, quae sententia aliena est a ratione Lactantii, cf. c. 8,6ss. 9 creuisset H angelos] ante angelos V tamen* (75 er) S 11 ac] etif 13 trismegesti B 14 et om. R uatiicinija II7, uaticinationes P, uati- )

287
qui λόγος τέλειος inscribitur, his usus est uerbis:
ὁ κύριος καὶ τῶν πάντων ποιητὴς, ὃν Θεὸν καλεῖν νενομίκαμεν, ἐπεὶ τὸν δεύτερον ἐποίησε θεὸν ὁρατὸν καὶ αἰσθητὸν — αἰσθητὸν δέ φημι οὐ διὰ τὸ αἰσθάνεσθαι αὐτὸν, περὶ γὰρ τούτου, πότερον αὐτὸς αἰσθάνεται ἣ μή, εἰσαῦθις ῥηθήσεται, ἀλλ᾽ ὅτι [*](EPITOME 1-288, 3] c. 37, 4 s. ) [*](AUCTORES 1] p. 51* Patric.; cf. Ps.-Apulei. Asclep. c. 8 (p. 33,16 Goldb.): dominus et omnium conformator, quem recte dicimus deum, quoniam a se secundum fecerit, qui uideri et sentiri possit — eundem secundum seusibilem ita dixerim non ideo, quod ipse sentiat (de hoc enim, au ipse sentiat an non, alio dicemus tempore), sed eo, quoniam uidentium sensus incurrit — quoniam ergo hunc fecit ex se primum et a se secundum uisusque ei pulcher, utpote qui sit omnium bonitate planissimus, amauit eum ut diuinitatis partem suae. ) [*](EXPILATORES 1-288, 4] Sedulius (cf. Montefalconium, palaeograph. graec. p. 244 s.): hermes, qui et mercurius et trismegestus, dicit (sequuntur graeca). cinia (c ras. ex g ?) V demonstrauerant ut uid. Bt, in ras. corr. B2, demonstrat S demonstrant Herines om. P in libro (om. eo) in mg. H2 ) [*](BRHSPV] 1 quia B, quibus H AOCOC HCACIOC B, logostelius H, sermo perfectus (graecum om.) P, AOrOC TCIIOC V inscribtus est R graeca omnia in H renouauit m. 2 OC B1, ΟΚϒΡΙΟC B2, OKVPOC H 2 xatj KAlf H TQ V ΤΙΑΝΤΩΝ V IIOCTHC H, HOINTHC S, ΦΟΙΗ- THC P, IIOHTHC Sedulim Sv] CON S, om. pI, 0 add. P3, OII V Oebv ϰαλει̃ν om. P KAAIN V, KAAIN Sedulius NHNOMIKAMGN B, NGNOMI- KAMAAAOCN R, NCNOMIKATAGN H, NЄNOMAIKAMЄN V Sedulius cm BH Sedulius, ἐπεὶ om. R, cn P, ЄNTII V 3 xovj ON RPt, OTI add. P3, TOil V AЄϒΤЄPON RH ЄKIIOIIICЄN B, ЄIIOINCЄ S, ЄΙΙΙΟΨΗCЄC P, CIIOmCCN Sedulius eCON add. P3 ΟΡΛΤΩΝ Sedulius xatj KI V pr. AICSHT0N H, AlceNTON V alterum αἰσθητὸν om. S, AICOHTON V in H post prius αἰσθητὸν haec AICΟΝΑΤΟΔЄΙΙΛΑΙӨϒΑΙΑΤΟΔΙΑ t et in mg. inf. haec TOUC UCЄΙΑΑϒΤΟΩCOCЄӨATA TON ΠЄP IΥΠΑΑΡ • et cetera · reliqua graeca usque ad Sibylla(288,4)desunt 4 ΦΗΜ1I1P, ΦΗΜЄI V Sedulius ou om. P τὸ] TO⃟I⃟ (sed litterae prope accedunt ad TOOIO; 0 autem in B alia forma litterae A esse solet) B, TI S, TOrTO Sedulius AIC0AN€CSAI B, AICӨЄCӨAI RV Seduliw, ЄCЄCӨAI S, AICeCAI P; αἰσθέσθαι edd. αὺτὸν, περὶ yap] OVPAP- IIEPI B αὐτὸν] ΛϒΠΟΝ S KAP P τcύτου] TOf B πότερον] ΠΟΤЄ S, NЄ nOiePON Sedulius 5 ArrAC B αἰσθάνεται scripsi; ⃟ICӨ⃟IT⃟I B, AICӨЄTAI RSP Sedulius, AIC0€TAI Vi αἴσθοιτο edd. post αἰσθάνεται hoc ΟΠЄICACӨC S η̄ — ῥηθήσεται suasit Wachsmuthius; lacunam codicum (eadem est ap. Sedulium) indicauit et uerbis η̄ μὴ, ὕστερον ζητήσομεν ex- )
288
εἰς αἴσθησιν ὑποπέμπει καὶ εἰς ὅρασιν — ἐπεὶ οὖν τοῦτον ἐποίησε πρῶτον καὶ μόνον καὶ ἕνα, καλὸς δέ αὐτῷ ἐφάνη, καὶ πληρέστατος πάντων τῶν ἀγαθῶν, ἠγάσθη τε καὶ πάνυ ἐφίλησεν ὤς ἴδιον τόκον
.

Sibylla Erythraea in carminis sui [*](EPITOME 3-289, 4] c. 37, 6. ) [*](pleuit Struuius opusc. I 144 conl. Ps.-Apuleio de hoc enim — tempore AAAA OTI Sedulius, AMAOTI BR, TAAAA (om. oxt, sed spat. relict.) S, ΟΠ (om. ak\\a) P, AAAOTI V; ἀλλ ̚ ο̆τι edd. ) [*](BRHSPVJ 1 t[I]C B ЄCƟHCIN B, om. S, sed spat. relict., AICeRe- TAMA p, ЄICΛΙCƟNCΓ V ΥΠΟΠЄΜΠЄI R, ΥΠΟΗЄΜΠΙ B, ΥΠΟΠЄΛΑΠЄI S, ΥΠΟΠЄΜΠΤЄI P, ΥΠΟΠЄΝΠЄI V, ΥΠΟΠΠΜΠЄI Seduiius; ὑποπέμει perperam Lactantium scripsisse ostendit Epit. 37, 5 sed quod in sensum mittat et uisum; apud Trismegistum fuisse ὑποπίπτει, quod Struuius, uel ὑποπέμπεται, quod Wachsmuthius coniecit, apparet ex Ps.-Apuleio sed eo quod uidentium sensus incurrit xrÚ ti; opaaiv Wachsmuthius (uel sit 0\' opatrtv) sectdus OPQCLN Ri CICNOriS B, ЄἸCΝΟΥ̓ S, tlCNor P, CCNOr V, €K: NorN Sedulius; ϰαὶ elç vouv edd., ϰαὶ eiç ο̆ψιν Struuius; cf. locos Epitomae et Ps.-Apulei modo adlatos ὲπεὶ] ЄΠΙ B, OTI V Sedulius TOITQN Sedulius 2 ЄΚΠΟΙΙΙCЄ B, ΗΠΟΙΗCЄN p, enorece v, enomceN Sedulius nPQ- TON B*, HPOTON Sedulius KAAQC B\', KA0QC B2, KAAOI V OlTQ B, Arro RS, ΑΥΤΩ p, Arror r, Arror Sedulius ЄΦΑΝЄ P 3 IIAA- P€CTATOC B, IIHPCCTATOC S, ΙΙΔΙΙΡЄCTATOC V \'J IANTQN B, IINTQN R, IIANTQ S TQ V ATA0QN B, ΑΓΑƟON, P3, ArATOQN V inter ΑΓΑƟΩΝ et quod sequitur ΗΓΑΠΗΤЄ S habet uerba (p. 289,1) dei ducem — praedicat et uersus Sibyll. p. 289, 3s. cum interpret. lat, ΗΓΑCƟH R, ΗΡΓΑCƟH B, ΗΓΑΠΙΙ S, ΗΓΠΗ p, ΗΓΙΑCЄN V, ARIACCN Sedttliusi ἠγάπησε Struuim, sed cf. Ps.-Augustin. laetatus est TE] rt B, T€ R, TtlA V ЄΦΙΑЄCЄN Bl (corr. B3) Sedulius 4 OC Sedulius rAION B1, corr. B3, ICAION S, TIAION V, ΙΔΙΩΝ Sedulius interpr. lat. in S et P haec: Dns et omnium factor, quem dm nominare uidemur (sic), quia secundum fecit dm uisibilem atque sensibilem — sensibilem autem dico non (non om. S) quia ipse sentit, neque enim quod utrum ipse sentiat (neque — sentiat om. P), sed quod (quo S) ad sensum mentem suggerat — quia (qua P) igitur hunc fecit primum et solum (at solum om. S) et unum, bonus autem ei uisus est et plenissimus omnium bonorum (bono S), gauisus est (est om. P) et nimis dilexit uelut suum partum; in R interpretat. lat. add. tn. 2 hanc: dns omnium rerum fabricator, quem dm uocare decreuimus, quoniam secundum dm fecit uisibilem et sensibilem — sensibilem uero dico non qui sentit ipse, nam de hoc, utrum ipse sentiat, sed quoniam sensum innotescit mente — quoniam igitur hunc primum fecit et solum et unum, bonus uero uisus est illi et plenissimus omnium bonorum, exultauit et ualde amauit tanquam suum natum; ap. Sedulium interpretatio haec dominus et omnium creator, quem deom )

289
Et rursus in fine eiusdem carminis: principio, quod a summo deo exorsa est, filium dei ducem et imperatorem omnium his uersibus praedicat:
  1. παντοτρόφον κτίστην, ὅστις γλυκὺ πνεῦμα ἅπασιν
  2. κάτθετο, χἠγητῆρα Θεὸν πάντων ἐποίησεν
  3. .

et rursus in fine:

  1. ἄλλον ἔδωκε Θεὸς πιστοῖς ἀνδράσσι γεραίρειν
  2. .
[*](AUCTORES 8 s.] frg. I 5 S.; cf. Theophil. ad Autol. 112 B. 6] Orac. Sibyll. III 774. ) [*](EXPILATORES 3 s.] Sedulius (cf. Montefalcon., ibid. pag. 245). 6] Sedulius (cf. ibid.). — Ps.-August. ibid. p. 3 G: audiamus quid etiam Sibylla uates eorum (legend. uidetur Graecorum) de eodem dicat . alium inquit dedit deus fidelibus hominibus (filiis hominum al. codd.) colendum. ) [*]( uocare censemus, quia secundum fecit deum uisibilem et sensibilem — sensibilem autem aio, non quia sentit ipse. de hoc enim non est, utrum ipse sentiat, sed quia in sensus submittit et mentem — quoniam ergo eum fecit primum et solum et unum, bonus autem ei uisus est et plenissimus omnium bonorum, sanctificauitque et ualde amauit quasi suum filium carminibus BR, carmini**s (bu er.) P suis (alt. s add. B3) BR ) [*](BRHSPVj 1 principium H quo B a om. P exvorsa B est] sit H 2 is (cf. ad p. 288, 3) S 1iis uerbisl Px 3 ΠΑΝΤΟΝΤΡΟΦΟΝ HP (sed alt. N add. P3), ΠΑΤΟΤΡΟΦΟΝ V, IIANTQN TPOtON Sedulius H KTICTCN B παντοτρόϕον, ϰτίστην distinguit Struuius, opusc. I 66, sed cf. SibyU. frg. I 36; U 17; lib. I 45. 158 ὅστις] OGTIO B TATKr ( Kr S) BSV, TAVKV P, ΓΑΥΚΥΝ Sedulius ΠΝЄΥΜΑΑΠΑCIN RHSP, ΠΝЄΥΜΑδΠΑCIN B, ΠΝЄΥΜΑΤΠΑCЄIN V, ΠΝЄΥΜΑ AIIACCIN Sedulius; πνεῡμ\' iv ἅπασι codd. Theophili 4 ϰάτθειο Castalio, KASHT0 B, KAC0CTO R, ЄƟЄTO S, KA*0CTO P, KATC0CTO V Sedulius, ϰατέθετο codd. Theophili, KAƟO et cetera H, desunt quae sequuntur usque ad γεραίρειν (6) χἠγηtijpa codd. Theophili, KAIHPHTHPA R, K⃟ΙΗΓΗΤΟΡ⃟ B, KAIHrHTOPA S, KAH rHTOPA P, ΚΑΥΗΓΗΤΟΡΑΤ V, KAI ΗΓΗΤΟΡΑΝ Sedulius; xlXl ἡγήτορα edd. ƟЄON B, 0N SP, 0CQN RV Sedulius; βροτω̃ν codd. Theophili, sed cf. Epit. 37, 6 Sibylla quoque deum dicit ducem omnium a deo factum IIANTON S, TIANTQN V CIIONOIHCHN V interpretatio lat. eadem in SP, nmtllima ap. Sedulium 5 fine] fine eiusdem carminis R 6 in R recte omnia, nisi quod non satis constat utrum AAAON an AAA ON scriptum sit ΑΜΑΥΤΟΝЄΔΩΚΑΙƟЄOCΠΙC (om. -τοις) ANAPACCirAIPCPCIN B, \'ΑΜΟΝΔΩ KAIƟCΠΙC TOiCANAPA\'CCirC PA IPCIN S, AMONCAQ KAIƟCΠΙC TOICAN APCCCirC PAPCIN P, AAAONЄΔΩΚЄOHOCΠΙCTO ICAHAPAICCTirCPAIPCIN V, AAAON CAOKCN ƟЄOC niCTOlC ANAPAICIN CirCPAIPCIN Sedulius SXXov ) [*]( XVIIII. Laei. 1. ) [*]( 19 )
290
et alia Sibylla praecipit hunc oportere cognosci:
  1. αὐτὸν σου γίνωσκε Θεὸν Θεοῦ υἱὸν ἐόντα
  2. .

uidelicet et ipse est dei filius, qui per Solomonem sapientissimum regem diuino spiritu plenum locutus est ea quae subiecimus: dominus condidit me initium uiarum suarum in opera sua, ante saeculum fundauit me: in principio antequam terram faceret et antequam abyssos constitueret, priusquam procederent fontes aquarum, ante omnes colles genuit me. dominus fecit regiones [*](EPITOME 1 s.] c. 37, 6. 3—291, 7] c. 87, 7 (Solomon). ) [*](A UCTORES 2] VIII 329. 5] Prouerb. 8, 22-31; cf. Cyprian. p. 62, 3. ) [*](EXPILATORES 2] Sedulius (cf. ibid.). — Ps.-August. p. 4 A (idem 4 C): item Sibylla dicit: ipsum tuum cognosce deum (dominum al. codd.) dei filium esse. ) [*](recepi, quod non solum Ps. - Augustinus alium, et Sedulius alterum interpretatus expressit, sed quod etiam efficit sententiam integram dilucidamque et ad argumentum totius capitis accommodatam, nisi forte statuitur excidisse uersum qui in Orac. Sibyll. subsequitur hunc ulov yip ϰαλέουσι Pporot μεγάλοιο OEOtO, quem tamen ne Ps. - Augustinus quidem in Lactantio suo legit; ὰλλ\' ov (quod etiam interpretatio lat. codicis P sed quem reddit, in cod. S coniuncta cum Sedulii sed quem alterum) codd. Sibyll., quod ad antecedem (u. 773) oTxo; spectat, unde Lactantium uel eius auctorem hunc uersum a contextu carminis solutum ad aliam sententiam deflexisse apparet. interpretatio lat. in SP et ap. Sedulium haec alterum (sic Sedtd., sed quem P, sed quem alterum S) dedit deus fidelibus uiris honorare. ad uers. Sibyll. cf. Struuium opusc. I 66. ) [*](BRHSPV] 1 praecepit H 2 in BV recte omnia, uersum om. H aou] COl S ΓЄΙΝΩCKЄ, RS, TЄΙΝΩCKЄ P θεὸν] ON P, ƟЄΩΝ Sedulius Oeoiiiovra] errTON eON ÕÎ TA S, ΟΥΥΤΙΟΝConta P interpretatio lat. eadem in SP et ap. Sedul., nisi quod ap. htmc uerba paulo aliter conlocata sunt. ad uera. Sibyll. cf. Struuium ibid. 3 et om. BHSP1, add. P1 filius dei H solomonem BP, salomonem RHSV 4 plenus HV locutus om. V subiciemus HP 5 dominus B Cyprian., deus RSHPV; xupio; LXX initium BRSP Cyprian., initio H, in initiii V 6 in (ante opera) s. I. H2, et in P 7 et om. V antequam om. H 8 consltituertaJ V et priusquam H aquarum om. R inter aquamm et ante omissum hoc antequam montes conlocarentur, cf. Prouerb. et Cyprian. -9 religiones P post regiones omissum hoc et inhabitabilia, cf. Prouerb. et Cypirian. )

291
et fines inhabitabiles sub caelo.

cum pararet caelum, aderam illi, etcum secerneret suam sedem: cum super uentos faceret ualidas nubes et cum confirmatos ponebat fontes sub caelo, quando fortia faciebat fundamenta terrae, eram penes illum disponens.

ego eram cui adgaudebat. cottidie autem iucundabar ante faciem eius, cum laetaretur orbe perfecto.

idcirco illum Trismegistus δημιουργὸν TOO seou et Sibylla σύμβουλον appellat, quod tanta sapientia et uirtute sit instructus a deo patre, ut consilio eius et manibus uteretur in fabricatione mundi.