Divinarum Institutionum

sed aiunt hoc deos non metu, uerum odio facere: quasi quisquam possit odisse [*](EPITOME 13-387, 18] c. 46, 8. ) [*](AUCTORES 4] Yerg. Georg. IH 491. ) [*](B(G)RHSPV] 1 passionis] passionis eius H cui S 2 in diis sui[s] desinit codicis G pag. 94 (34) si adsistat] talis existat H 4 consuttus P1, consultus V uatis (1 ex e) B2, uoces V1 5 saepe] semper H praecipia V ad iustitiam persequendam R persequendi* (s er.) B 6 enim BSP, om. RHV, dubitanter admisi ut coniectura ri fortasse inlatum quidam om. S ministro* (corr. m. 2) S nostri] e cultoribus dei R quidam — nostri] uaria coniecerunt edd., sed cf. de mort. persec. 10, 2 tum quidam ministrorum scientes dominum (cf. nostri), cum adsisterent immolanti, imposuerunt frontibus suis immortale signum 7 dominis] demoniis S frontibus] frontibus suis RH 8 future II 9 aruspices S isdem] his B, hisdem S, iisdem (pr. i add. m. 3) P l eon 10 prosecant H, prosecrant BSP, prosecrant (corr. m. 2) R, prosequant V, prosecabant codd. recent., uix recte; cf. ad pag. 247,18 consequentes S, consequerentes P1, se del. P3 11 egerunt] coegerunt H, adegemnt Y suos] ipsos V furore[m] B3 expurgarent S 12 se*qu*e (d et a er.) B contaminarcnt1 B2 grauissimi[s] S7 15 ullam V falsam] suam P 16 *eos (d er.) B 17 metu uerum odio] metuere uerum etiam V metu*** H quasi quisquam om. R quasi] quia si H post possit add. uero B* ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 96 )

sed quoniam neque accedere ad eos possunt in quibus caelestem notam uiderint nec iis nocere quos signum immortale munierit tamquam inexpugnabilis murus, lacessunt eos per homines et manibus persecuntur alienis.

quos profecto si esse conStentur, uicimus. necesse est enim ueram esse hanc religionem, quae et rationem daemonum nouit et astutiam intellegit et uim retundit et eos spiritalibus armis domitos ac subactos cedere sibi cogit.

si negant, testimoniis poetarum ac philosophorum refellentur. quodsi esse et malos esse infitias non eunt, quid superest nisi ut alios esse dicant deos, alios daemonas?

exponant igitur nobis differentiam generis utriusque, ut sciamus quid colendum, quid exsecrandum sit, habeantne inter se aliquod consortium an uero inimici sint. si sunt aliqua necessitudine copulati, quatenus eos discernemus aut quomodo utriusque generis honorem cultumque (non) miscebimus? si autem sunt inimici, cur aut daemones deos non timent aut dii daemonas fugare non possunt?

ecce aliquis instinctu daemonis percitus dementit effertur insanit: ducamus hunc in Iouis Optimi Maximi templum uel, quia sanare [*](EPITOME 21 s.] cf. c. 2, 7 non Iuppiter — Asclepius. ) [*](BRHSPV] 1 noceat aut om. P *ut (a er.) B 2 oderam P 3 adficerit S fugarent R 5 iis R, in ras. P3, his BHSPlV immortale (e ex ii m. 1?) emunierit B inexpugnabiles muros H 6 fper1 H2 et om. H persequuntur HSP 7 profecto si] profectos HV si (i in ras. ex o uel a m. 2) B uicibus H, uiwcimus Pl 8 enim om. V hanc ueram esse H 10 ac subactos om. P caedere (c add. m. 2) H, cadere S cogit] nouit V 11 refelluntur B1 (corr. B3) V 12 quos si RV et malos esse1 2P non eunt del. Ps quod H 13 ut om. V esse om. S deos alios in mg. H7 daemones BHV* exponunt S 14 differentias S 15 excreandum (e s. I. m. 2) sic S 16 sint om. H necessitate S, necessita H supra quatenus add. * quomodo R2 17 decerneremus Rl, re del. Rdiscerneremus V 18 cultusque B non add. Volkmannus, obseru. misc. 1872 pag. 14 19 daemones — timent aut om. P e di H daemones B, daemones** H, daemonas V 20 aliqui P instinctu] insignum V et fertur SV 21 sanare om. R )

quae igitur uis deorum est, si subiectos sibi daemonas non habent? at uero idem daemones adiurati per nomen dei ueri protinus. fugiunt.

quae ratio est ut Christum timeant, Iouem non timeant, nisi quod idem sunt daemones quos uulgus deos esse opinatur? denique si constituantur in medio et is quem constat incursum daemonis perpeti et Delphici Apollinis uates, eodem modo dei nomen horrebunt et tam celeriter excedet de uate suo Apollo quam ex homine spiritus ille daemonicus et adiurato fugatoque deo suo uates in perpetuum conticescet. ergo idem sunt daemones quos fatentur execrandos esse, idem dii, quibus supplicant.

si nobis credendum esse non putant, credant Homero, qui summum illum Iouem daemonibus adgregauit, sed et aliis poetis ac philosophis, qui eosdem modo daemonas, modo deos nuncupant, quorum alterum uerum, alterum falsum est.

illi enim nequissimi spiritus ubi adiurantur, ibi se daemonas confitentur, ubi coluntur, ibi se deos mentiuntur, ut errores hominibus immittant et auocent a ueri dei notione, per quam solam potest mors aeterna uitari. idem sunt qui deiciendi hominis causa;

uarios sibi cultus [*](EPITOME 15—17] c. 46, 8 quos — negant. ) [*](AUCTOBES 15 Homero] II. A 222. ) [*](BBHSPVJ 1 aesculapi (esc- V) B1Hp1V, aesculapil1 BSP3, aesculapii (esc- S) RS fanum] templum V 2 utriusquelibet BarHV ut nocens - homine in info mg. P1 4 eonun V si om. V subiectus V daemones BP, daemon*as (i er.) H, daemonas V 6 Iouem] iouem autem V [demones] P1 quod H uulgo R 8 opinantur R denique om. R si* (c er. in B, lilt. incerta er. in V) BV, si1 H7 quae P1, corr. P\' 9 incessum P delfiti V 10 nomen dei V tamen RH 11 excedent V daemoniacns B 12 perpetuo V 13 contiticiscet sic R, contitescit (e ex i m. 3) P, uatescit V fatetur R 17 modo om. S daemones V quorum alterum uerum om. R quorum — falsum] quarum (sic) alterutrum falsum V alteri Px, corr. Ps 18 ibi ras. ex ubi B 19 daemones H, \' daemonas (corr. m. 2?) V 20 ut errores] terrores S, errores ras. ex erroribus B ad P1, d del. P3 21 dei ueri PF 22 homines (sic) deiciendi P. ) [*]( 26* )

qui error discuti potest et in lucem ueritas protrahi. nam si quis studet altius inquirere, congreget eos quibus peritia est ciere ab inferis animas. euocent Iouem Neptunum Volcanum Mercurium Apollinem patremque omnium Saturnum: respondebunt ab inferis omnes et interrogati loquentur et de se ac deo fatebuntur.

post haec euocent Christum: non aderit, non adparebit, quia non amplius quam biduo aput inferos fuit.

quid hac probatione certius proferri potest? ego uero non dubito quin ad ueritatem Trismegistus hac aliqua ratione peruenerit, qui de deo patre omnia, de filio locutus est multa quae diuinis continentur arcanis.

Quae cum ita se habeant ut ostendimus, apparet nullam aliam spem uitae homini esse propositam, nisi abiectis uanitatibus et errore miserabili deum cognoscat et deo seruiat, nisi huic temporali renuntiet uitae ac se rudimentis iustitiae ad cultum uerae religionis instituat.

hac enim condicione gignimur, ut generanti nos deo iusta et debita obsequia [*](EPITOME 16-389, 1] c. 44, 1; 47, 1. 20-389, 2] c. 64, 4 s. ) [*](BRHSPVJ 1 per diuersa regionum RSP, per diuersa religionum B, per diuersam regionem H, peruersa regionum V considerent (corr. m. 2) sic V absumptisque hominibus H 2 nam quia] namq. (i. e. -que) S 3 adfectari Bcorr. B* nomina ex omnia ut uid. P3 4 titulos R 5 potest] non potest B et om. P ueritas RP, ueritatis BHSY; cf. Epit. praef. §4 6 studeat H ciere] uere S 7 uolcanum Bl, uulcanum B3 cum cett., nisi quod ca in ras. P 8 patrem V respondebunt \'bis V 9 ab om. V et de se — fatebuntur in mg. H deo] de deo R, deos V 10 euocet B, uocent HV adparebit] apparebit illis H 11 quid hac] qui hgc S 12 inferri V 18 quin] qua V barnlc B3, om. R, hoc H 14 de deo — de om. P omnia de] omnium ac B multar b que HS 15 acarnis (r et h add. m. 2) sic S 16 rutl Pif 17 hominT R\', hominis H propositum S nisi] nisi (ex nesi S1) ut SP 19 iustitiae/ii (1 uel 2 litt. eras.) B 20 ad cultum] et ex cum ut uid. B3 ha*c (e er.) R 21 gignuntur H generati B et om. H )

hoc uinculo pietatis obstricti deo et religati sumus: unde ipsa religio nomen accepit, non ut Cicero interpretatus est a relegendo, qui libro de natura deorum secundo ita dixit:

non enim philosophi solum, uerum etiam maiores nostri superstitionem a religione separauerunt. nam qui totos dies precabantur et immolabant, ut sibi sui liberi superstites essent, superstitiosi sunt appellati,

qui autem omnia quae ad cultum deorum pertinerent, retractarent et tamquam relegerent, ii sunt dicti religiosi ex relegendo, tamquam ex eligendo elegantes, ei diligendo diligentes, ei intellegendo intellegentes. his enim uerbis omnibus inest uis legendi eadem quae in religioso. ita factum est in superstitioso et religioso alterum uitii nomen, alterum laudis.

haec interpretatio quam inepta sit, ei re ipsa licet noscere. nam si in isdem diis colendis et superstitio et religio uersatur, exigua uel potius nulla distantia est. [*](AUCTORES 4] II 28, 71 s. ) [*](EXPILATORES § 8-13] cf. Augustin. de uera relig. c. 113, uol. I 788 B Maur.: religet ergo nos religio uni omnipotenti deo (cf. tamen retract. I 13, 9; de ciuit. dei X 3; IV 30); Isidor. orig. VIII 2, 2; de differ. uerb. 486 (uinculo seruiendi, cf. Lact. § 3; 12 uinculo - seruire). ) [*](BRHSPVJ 1 noueris S 2 et] 2 litt. eras. B, om. P obligati B 3 est om. H relegando H quo V 4 de om. V 5 solum om. B etiam] etam (exp. m. 3) P nostris (exp. m. 3) P 6 seperauerunt V dies ex deos JB3 7 immolant H sibi sui BRSP cum codd. Cic., sui sibi HV superstites∗∗∗ 82 superstites essent om. H 8 superstitio[si] B3 appellatij appellati, quod nomen patuit postea latius Cic. 9 pertinent H retractarent om. P; diligenter retractarent Cic. 10 ii R, hi BSHV, hii P; om. codd. Cic. religiosi* B relegendo HSV, legendo B, religendo R, relegendo (exp. m. 3) P 11 tamquam ex eligendo om. P eligendo BS, religando R, elegendo HV eligantes (i s. I. P) SP ex] et ex S, et F diligendo BHPV, elegendo R, deligendo S tamquam — diligentes] alia Mone Cic. codd. et edd. 12 ex om. RS ex intellegendo intellegentes om. V intellegendo ex intellegentes S uerbis] in uerbis Cic. 13 legendi] relegendi H eademque (-q\' S, -q; V) SV 14 est] est ut H, esse V alterutrum V 16 nam [s]inhisdem (s s. I. m. 1, inh s. I. m. 3) B in om. HP1, 8. I. PzV dis SP1, corr. P1 17 religioso V uel] et P )