Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Summum igitur hominis bonum in sola religione est. nam cetera, etiam quae putantur esse homini propria, in ceteris quoque animalibus reperiuntur.

cum enim suas uoces propriis inter se notis discernunt atque dinoscunt, conloqui uidentur. ridendi quoque ratio apparet in his aliqua, cum demulsis auribus contractoque rictu et oculis in lasciuiam resolutis aut homini adludunt aut suis. quid coniugibus ac fetibus propriis? nonne aliquid amori mutuo et indulgentiae simile inpertiunt?

iam illa quae sibi prospiciunt in futurum et cibos reponunt, habent utique prouidentiam. rationis quoque signa in multis deprehenduntur. nam quando utilia sibi adpetunt, malo cauent, periculum uitant, latibula sibi parant in plures exitus dispatentia, profecto aliquid intellegunt.

potest aliquis negare illis inesse rationem, cum hominem ipsum saepe deludant? nam quibus generandi mellis officium est, cum adsignatas incolunt sedes, castra muniunt, domicilia inenarrabili arte componunt, regi suo seruiunt, nescio an in his sit perfecta prudentia.

[*](EPITOME 3-8] c. 28, 4. 6. c. 10,1. 14] c. 29, 6 (religionem). )[*](AUCTORES 16-19] cf. Verg. Georg. IV 149-221. )[*](EXPILATORES 16-19] Isidor. orig. XII 8,1. )[*](B(G)RUPV] 1 sed addidi, uel ipsa (autem) scribendum uidetur; nam ipsa P, sinc dubio e coniectura iustitia ? quid iustitia nisi om. P quid iustitia om. R, quid est iustitia V hinc fere incepit codicis G pag. 52 (169) ter scripta, in qua nihil agnosci poterat. 2 aliut] aliut est B pareutes H 4 esse homini] hominis H, recte? \'inl B7 6 natis Vsc 7 apparet in mg. V iis R aliquam P 8 demultis Pac (in ras. corr.) Vae, s. I. corr. rutu (c er.) B, rkrtu P resolufris P1 9 quid] quique H ac fetibus] adfectibus Rl, aut affectibus Rx1, aut fetibus H 11 inpertiunt (in ras. ex 2 uel 3 litt. et t s. I. m. 3) B qu╷ae B3 12 et habent B i prouidentiam edd. conI. de ira 7, 10, prudentiam C 13 mu*tis P utili*a* (t et s ut uid. er.) P mala (alt. a ex o) P3*, malo (sic corr. ne. 2) V 14 carent P1, corr. pH uitant (uita in ras. ex auent ? ni. 2) B latibula] quando latibula P pluris V 15 dispatentia] disputant a R1, l reo disputant iam R2, dispatentia (corr. tn. 2) V 16 homines ipsos P 18 inenarribili B1, corr. B2, non narrabili H, inenarrabili* (a er.) V cõlpoQunt B 19 in] non H iis R )

203
incertam igitur est utrumne illa quae homini tribuuntur communia sint cum aliis uiuentibus, religionis certe sunt expertia.

equidem sic arbitror, uniuersis animalibus datam esse rationem, sed mutis tantummodo ad uitam tuendam, homini etiam ad propagandam. et quia in homine ratio ipsa perfecta est, sapientia nominatur, quae in hoc eximium facit hominem, quod soli datum est intellegere diuina.

qua de re Ciceronis uera sententia est: ex tot inquit generibus nullum est animal praeter hominem quod habeat notitiam aliquam dei, ipsisque in hominibus nulla gens est neque tam mansueta neque tam fera, quae non etiamsi ignoret qualem haberi deum deceat, tamen habendum sciat.

ex quo efficitur ut is agnoscat deum, qui unde ortus sit quasi recordetur.

qui ergo philosophi uolunt animos omui metu liberare, tollunt etiam religionem et orbant hominem suo proprio ac singulari bono: quod est a recte uiuendo atque ab omni humanitate diiunctum, quia deus ut cuncta uiuentia subiecit homini, sic ipsum hominem sibi.

nam quid est cur idem ipsi disputent eo dirigendam esse mentem quo uultus erectus est? si enim nobis in caelum spectandum est nihil [*](A UCTORES 5 et quia. - nominatur] cf. Cic. de legg. I 7, 22 quae cum — sapientia. 8] ibid. I 8, 24. 19 idem ipsi] ibid. I 9, 26; de nat. deor. II 56, 140. ) [*](BBHPV] 1 est igitur edd. utrum P 2 siut] sunt HVac (ras. corr.) certe sunt religionis (-is ex -es) P experte*setquidem (i ? er., t ante q renou. m. 3) B experti R, experieutia, in mg. t expertia V 3 et quidem RH animalibus] aliquam animalibus P 4 tantummodo (exp. m. 1 2) P etiam] autem P, om. V 5 prorpalgalldam P3 et owi. V 6 quod om. V1, a. 1. t quod V3 7 post soli s. I. eidem R2 9 aliquam om. H 10 hominibus (h et i add. m. 3) P mansueta C 11 non etiamsi] notitiam si H etrilam ■ si V 12 habere codd. Cic. ex om. P 13 quod P1, d tkl. P3 effigitur P1 (corr. pSt) V ut] illud ut codd. t. Cic. is] si H sit] est H 14 recordetur] retortur V qui (corr. m. 2) V philosophos H omni. V 15 urbane ut uid. BI, ornant (sic) in ras. corr. B3 16 a om. H recto P1, corr. P3 17 diiunctum B, disiunctum cett. quira deus ut1 B3, quatenus (sed atenus in ras. et in tng. i quia deus m. 2) ut V 19 quod V 20 nihil] ad nihil H edd., sed cf. c. 8, 6; c. 16, 1 al. )

204
utique aliut quam ob religionem, si religio tollitur, nulla nobis ratio cum caelo est.

itaque aut eo spectandum est aut in terram procumbendum. in terram procumbere ne si uelimus quidem possumus, quorum status rectus est.

in caelum igitur spectandum est, quo natura corporis prouocat. quod si constat esse faciendum, aut ideo faciendum est, ut religioni seruiamus, a.ut ideo, ut rationem rerum caelestium cognoscamus.

sed rationem rerum caelestium cognoscere nullo modo possumus, quia nihil eiusmodi potest cogitando inueniri, sicut supra docui.

religioni ergo seruiendum est, quam qui non suscipit, ipse se prosternit in terram et uitam pecudum secutus humanitate se abdi-.

cat. sapientiores igitur inperiti, qui etiamsi errant in religione deligenda, tamen naturae suae condicionisque meminerunt.