Divinarum Institutionum

non ergo deus ex materia, quia sensu praeditum ex insensibili, sapiens ex bruto, inpatibile de patibili, expers corporis de corporali numquam potest oriri, sed materia potius ex deo est.

quidquid est enim solido et contrectabili corpore, accipit externam uim; quod accipit uim, dissolubile est; quod dissoluitur, interibit; quod interit, ortum sit necesse est; quod ortum est, habuit fontem unde oreretur id est factorem aliquem sentientem prouidum peritumque faciendi. is est profecto nec ullus alius quam deus.

qui quoniam sensu ratione prouidentia potestate uirtute praeditus est, et animantia et [*](B(G)RS( — 4)HPV] 1 aut fieri∗∗ aut P 2 ratione* (m er.) V 3 et quemadmodum fiat antequam est otK. B1 (w SMp. mg. add. B3) G\'F 4 et postquam R, postquam P2 his RarS in his facit antiqua pars codicis <S\' primum deficit (/b!. 38 b) 8 constatj non constat B, idem in C fuisse spatio indicatur non R2 10 id om. B 11 uideantur jH 12 terra] terra ea H se] so non V, non del. V2 13 quia] qua. ea (cotr. m. 2) H prMditut (m cr., s in. 2) R, praeditum (sic corr. w. 2) H, praeditus P in [prMd](itum ex m) desinit codicis G pag. 27 (134), sequitur pag. 28 (133), cuius in uerss. 23—31 pauca legebantur 14 sensibili B sapiens] sapit non B patibile V 16 enim est F contrectabile R1, contractabili P 17 ex\'/// ternam (2 uel 3 litt. er.) H accipit uim dis- OMt. P dissoluibile RV 18 dissohu V intcribit] interit edd. interit ortum] interiturum P quod ortum cst OMt. P 19 habuit] habuit utique .R oriretur (i ex i e R2P3) RPV, oreretur (corr. Mt. 2) Zf 20 faciendi is] faciendis B, faciendiis V2 profectio (exp. m. 2) P 22 prudentia B, pr∗u∗∗dentia (oui eras. et u s. l. Mt. 2) V, prouidpntiam P pro et] at enim R et animantia OM..P )

materia uero semper fuisse non potest, quia mutationem non caperet, si fuisset. quod enim semper fuit, semper esse non desinit, et unde afuit principium, abesse hinc etiam finem necesse est. quin etiam facilius est ut id quod habuit initium fine careat, quam ut habeat finem quod initio caruit.

materia igitur si facta non est, nec fieri ex ea quicquam potest; si fieri ex ea non potest, ne materia. quidem erit; materia est enim ex qua fit aliquid. omne autem ex quo fit, quia. recipit opificis manum, destruitur et aliut esse incipit.

ergo quoniam finem habuit materia tum, cum factus est ex ea mundus, et initium quoque habuit. nam quod destruitur, aedificatum est, quod soluitur, alligatum, quod finitur, inceptum. si ergo ex commutatione ac fine materia colligitur habuisse principium, a quo alio fieri nisi a deo potuit?

solus igitur deus est qui factus non est, et idcirco destruere alia potest, ipse destrui non potest. permanebit semper in eo quod fuit, quia non est aliunde generatus, nec ortus ac natiuitas eius ex aliqua re altera. pendet, quae illum mutata dissoluat. ex se ipso est, ut in primo diximus libro, et ideo talis est qualem esse se uoluit, inpassibilis inmutabilis incorruptus beatus aeternus.

iam uero illa conclusio qua sententiam terminauit multo absurdior. quodsi materia inquit non est a deo facta, ne terra quidem et aqua et aer et ignis a deo factus est. quam callide periculum pra.eteruolauit!

sic enim [*]( 20 in primo libro] c. 7,13. ) [*](AUCTORES 23] cf. pag. 132, 20. ) [*](B(G)RHPV] 1 iQammantia B, inanimia V 4 semper esse oMt. B abesse] esse B hinc oMt. H 5 ut* F 6 ut OM. B id quod H 7 caruit P\' igitur] ergo V nec V2 10 recepit RH 11 est P2 12 quodque RacH distruitur R 13 sollitur JB\', soluitur B3, sol∗uitur (l erj P 14 ex] in R in [ex] c[omm](uta) desinit codicis G pag. 28 (133) materiae RPV collegitur F ab d,o V2 16 distruere R 17 remanebit H 18 ac] nec H 19 altera] ab altera H mutata] mutet M B 21 se esse B se ow. PV1 iQcormpttUSj *** (us Mt. 1 ?) P aeternus OM. P 22 quae RP 23 absurdior H2 post absurdior s. l. est V2 post terminauit add. Tullius f(M. dno P 24 nec P2\' <\'t ignis — factus est ont. P )

ex falso maluit colligere quod est falsum quam ex uero quod uerum, et cum debeant incerta de certis probari, hic probationem sumpsit ex incerto ad euertendum quod erat certum.

nam diuina prouidentia efFectum esse mundum, ut taceam de Trismegisto qui hoc praedicat, taceam de carminibus Sibyllarum quae idem nuntiant, taceam de prophetis qui opus mundi et opificium dei uno spiritu et pari uoce testantur, etiam inter philosophos paene uniuersos conuenit; id enim Pythagorei Stoici Peripatetici, quae sunt principales omnium disciplinae.

denique a primis illis septem sapientibus ad Socraten usque ac Platonem pro confesso et indubitato habitum est, donec unus multis post saeculis extitit delirus Epicurus, qui auderet negare id quod est euidentissimum, studio scilicet inueniendi noua, ut nomine suo constitueret disciplinam.

et quia nihil noui potuit reperire, ut tamen dissentire a ceteris uideretur, uetera. uoluit euertere: in quo illum circumlatrantes philosophi omnes coarguerunt. certius est igitur mundum prouidentia instructum quam materiam prouidentia conglobatam.

quare non oportuit pntare idcirco non esse mundum diuina prouidentia factum, quia materia [*](AUCTORES 3] cf. pag. 132,21. § 48-50 (Epicurus)] cf. ad frg. 368 (p:tg. 247, 27). 8 Trismegisto] cf. fragmenta ap. Stob. ecl. I 5, 16. 20. 9 SibyUarum] cf. frg. I. II (pag. 3. 5 Friedl.) et passim. ) [*](BRHPV] 1 probationem B non oMt. P 6 euertendum B3 7 erat] est B 8 ut taceam OMt. P trismegesto B qui ex quo F 9 syllabarum F 10 prophę*tis (c er.) P artificium JP et] ac B 12 comuenit B\', corr. B3 id enim ow. P pythagorei B3, pythagorici H perypathetici F et quae .R, qui P 13 principales P2 14 ad] a NP\' socratem JB, socrate∗ (n ? er.) F ac R, et ad B, ad HPV platonem y confessi JP\', corr. P3 et] nec B 15 saeculi P . existitit sic F 16 delirans B quia u*deret (i er.) H audiret B1P1V1, corr. B3P3V2 negare* (t er.) B 17 et H1 nomini B\\ corr. JB\' construeret P\' 20 certum H 21 materia B 22 prouidentia,mj JS* 23 prouidentiadiuinitus] prouidentia sit eifecta* (a ex u m. 2, s er.) \'sciendam itaqae\' (s. l. Mt. 2) etiam materiam factam esse diuinitus R )

credibilius est enim materiam potius a deo factam, quia deus potest omnia, quam mundum non esse a deo factum, quia sine mente ratione consilio nihil fieri potest.

uerum haec non Ciceronis est culpa, sed sectae. cum enim suscepisset disputationem qua deorum naturam tolleret, de qua philosophi garriebant, omnem diuinitatem ignorantia ueri putauit esse tollendam.

itaque deos potuit toilere, quia non erant: cum autem prouidentiam diuinam quae est in uno deo conaretur euertere, quia contra ueritatem niti coeperat, deficientibus argumentis in hanc foueam necessario decidit, unde se extricare non posset. hic ergo illum teneo haerentem, teneo defixum, quoniam Lucilius qui contra disserebat ommutuit.

hic est cardo rerum, hic uertuntur omnia. explicet se Cotta si potest ei hac uoragine, proferat argumenta quibus doceat semper fuisse materiam, quam nulla prouidentia effecerit, ostendat quomodo quicquam ponderosum et graue aut esse potuerit sine auctore aut inmutari ualuerit, ac desierit esse quod semper fuit, ut inciperet esse quod numquam fuit.

quae si docuerit, tum demum adsentiar ne mundum quidem diuina prouidentia constitutum, et tamen sic adsentiar, ut aliis illum laqueis teneam.

eodem enim quo nolet reuoluetur, ut dicat et materiam, de qua mundus est, et mundum, qui de materia [*](B(G)RHPV] 1 sit] est H 2 esse] eẽ P3 6 Md\' P2 disputAtione H 7 qua F* natura H tolleretur H ab Ebant omnem diuinitatem incipit codicis G pag. 29 (78) paene tota lecta 8 diuinitatem] neritatem P ignorantiam (exp. w. 2) JB, ignoranti!: (sed * minus cert.) C patet B1, putat B2 9 fuerant H 10 in uno deo] uni (xi ex o m. 2 deo R, s. l. propria. add. R2 11 deficientitu\'s B 12 necessario om. G 13 potuit JB, po[tuit] C ego RP edd., **go (er eras., e s. J. w. 2) V 14 quoniam] quia. BG ommutuit C est] est ergo F 15 hu*c (xi er.) R nertentur BG 16 hac ont. BG 17 effecerat R 18 quiquam C et] aut P grauemaut esse (m linea del. Mt. 3, a a. J. Mt. 2) .B, gra[uem e]sse C poterit R 19 auctore* (m er.) P immutare V1 uoluerit P ac] aut H i desierit (aa. i ex a m. 2) R 21 tunc R 23 nolet (sic corr. m. 3) JB, non uult P 24 materia P qui de] quidem GP )