Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

quod cum ille neclexisset, eodem die filium perdidisse, ipse autem graui morbo esse correptus; et cum rursus eandem imaginem cerneret quaerentem satisne poenarum pro neclecto imperio pependisset, lectica delatus ad consules et omni re m senatu exposita recepisse corporis firmitatem suisque pedibus domum redisse.

illut quoque somnium non minoris admirationis fuit quo Caesar Augustus dicitur esse seruatus. nam cum bello ciuili Brutiano inplicitus graui morbo abstinere proelio statuisset, medico eius Artorio Mineruae species obuersata est monens, ne propter corporis inbecillitatem castris se Caesar contineret. itaque in aciem lectica perlatus est et eodem die a Bruto castra.

capta sunt. multa practerea. possunt similia exempla proferri, sed uereor ne si fuero in propositione rerum contrariarum diutius inmoratus, aut oblitus esse propositi uidear aut crimen loquacitatis incurram.

Exponam igitur istorum omnium rationem, quo facilius . [*](EPITOME 22. 129, 2 s.] c. 22. 1 doceam — indderunt. ) [*](AUCTORES § 22] cf. Valer. Max. I 7, 1. ) [*](B(G)RSHPV] 1 cum S, ⌞uim⌟ V2 At:nio] Latinio Valer. Max. aliique, * sed c/. c. 16, 11 2 sese f\' 3 praecipisse P 5 in qu(id:t) desinit codicis C pag. 24 (115), sequitur pag. 25 (114), in qua nihil legi. poterat uerb⌜er⌝atum B2, dmprbcratum edd. forcam B\', fur- corr. B3 6 su⌜p⌝plicium B3 7 neglexisset SHV ⌜filium⌝ B2 pcrdisse R, perdidisset P ipsum RS esset ("t s. l. B2) BP 8 corrcptum RS eadem Zf 9 carneret V quaerententem 6\', quaerentem om. H neglecto SHP 10 delatus bis B\', alt. expunx. B2 ∗et ("s er.) B 11 roccpisse] recepta ct (ta ex tis et Pt M- 2 litt. incert. w. 2) B firmitatem B\', alt. m del. B3 12 fuit] suae 5\' 13 Caesar Augnstus] gaius caesar B, g. caesar augustus R 14 bntttiano H post morbo in mg. esset correptus ct cum rursus add. B3 stahusset om. H 15 astorio S 16 inbpcciltitatpm B1, pr. c del. B3 ⌜caesar⌝ B3 17 acie BP delatus B et otM. P ea B, eadem H !tb bmptc P 18 sunt ow. P 22 isto**tntm (ico er.) P qua P\', corr. P=!)

129
res difficiles et obscurae intellegantur, et has omnes simulati numinis praestrigias reuelabo, quibus inducti homines a ueritatis uia longius recesserunt.

sed repetam longe altius, ut si quis ad legendum ueri expers et ignarus accesserit, instruatur atque intellegat quod tandem sit caput horum et causa malorum, et lumine accepto suos ac totius generis humani perspiciat errores.

cum esset deus ad eicogitandum prouidentissimus, ad faciendum sollertissimus, antequam ordiretur hoc opus mundi, quoniam pleni et consummati boni fons in ipso erat, sicut est semper, ut ab eo bonum tamquam riuus oreretur longeque proflueret, produxit similem sui spiritum, qui esset uirtutibus patris dei praeditus. quomodo autem id uoluerit, in quarto libro docere conabimur.

deinde fecit alterom, in quo indoles diuinae stirpis non permansit. itaque suapte inuidia. tamquam ueneno infectus est et ex bono ad malum transcendit suoque arbitrio, quod illi a deo liberum fuerat datum, contrarium sibi nomen a.dsciuit.

unde apparet [*]( 13 in quarto libro] c. 6. 8. ) [*](EPITOME 17 s. unde — liuorem] cf. 22, 7. ) [*](AUCTORES 5] Verg. Aeu. XI 361. ) [*](B(G)RSHPV(g)] 1 pr. et] ad S simulati numims] simulationum causas in his J3, simulationum Iu his .P, simulatjj* nominis (i m ras. Mt. 2, post c uel i er.) F 2 nominis S praestrigias F, praestigias cett., nisi quod praestigiis (is M: as) B3 releuabo R indocti B 4 a Veri expers tMeipit codtCM G pag. 26 (113) paene tota lecta et] atque R 5 capud B, om. H 6 accepto lumine S 7 prospiciat H *errores (t er.) P 9 post mundi M RSg haec: fecit m principio bonum et malum. id plane quid sit apertius (aptius Sg) eiplicabo, ne quis me ita loqui arbitretur ut poetae solent, qui res incorporales quibusdam figuris quasi utsibilibus (uisilibus B\', corr. R2) comprehendunt, cum praeter ipsum nihil adhuc esset 10 bonum ont. B\' (s. l. add. B3) G, bonus P ⌜tam⌝quam R2 11 oriretur HP2 Ci ex e) V2 (i s. l. pro e) produxit] genuit R similem lima del. B post spiritum in mg. XFM\' B\' 12 uir⌜tu⌝tibus V dei patris edd. id ont. V 13 uoluerit] fecerit cum solus esset RSH docere conabimur] coQabimur explicMe H deinde fecit alterum] deinde (om. S) fecit per ipsum quem genuit alterum corruptibilis naturae RS ad alterum in mg. diabolus cKM. B* 14 indolis S permaneret R itaque] suaque B, su[aqu]<e) G 15 suapte] apte .B, [sese] G, sua ipse H et om. BG 16 transcedit F in suoque P 17 insciuit P\', corr. f ) [*]( xvmi. Lact. 1. ) [*]( 9 )

130
cunctorum malorum fontem esse liuorem. inuidit enim illi antecessori suo, qui deo patri perseuerando cum probatus tum etiam carus est.

hunc ergo ei bono per se malum enectum Graeci διβολον appellant, nos criminatorem uocamus, quod crimina in quae ipse inlicit ad deum deferat.

exorsus igitur [*](EPITOME 3-5] c. 22, 6 5] is qui locum infra adlatum confinxit, capite 24 Epitomae uidetur usus esse; cf. eius loci uerba §1 cur — uoluerit esse] Epit. 24, 2 dicam — uoluerit; § 4 uoluptas—dolore] c. 24, 9; et utrumque — sustulens] c. 24, 9 alterum — utrumque. ) [*](B(G)RSHPv(g)] 1 leuiorem S1 enim] autem B illi] OMt. S, utrique H 2-4 perseuerando — Graeci] et probatus et karus est, de quo nunc parcius, quod alio loco et uirtus eius et nomen et ratio enarranda nobis erit: interim de hoc uberius, ut dispositio diuina noscatur, quia nec bonum intellegi sine malo potest nec malum aeque sine bono et sapientia boni malique notitia* (e tr.) syt. hunc ergo malum spm graeci J!, uerba de quo nunc — enarrauda nobis erit M: § 7 2 cum probatus] comprobatus H, cumprobatus (corr. m.2) r tum] cum <S\' 3 etiam BGP, etiam et RSHV carus] (p)[robat]us G 4 diabolon B, dia〈b〉[olo]n C, diabylon H, diabolum P 5 in OtM. H post deferat in RSg haec: (1) Cur autem iustus (iustu⌜s⌝ S2, iustu g) deus talem uoluerit (uoluit Sg) esse, quantum sensus nostri mediocritas poterit, explanare conabor. %) fabricaturus hunc mundum, qui constaret M rebus inter se contrariis atque discordibus, constituit ante diuersa fecitque ante omnia duos fontes (Tortes S) rerum sibi (ṣịḅị, e.cp. m. 2 S) aduersarum (duersarium S1, adnersatium S2, aduersancium g) inter seque (atque in r<M. ex que tM. 2, ont. se, S) pugnantium, illos scilicet duos (duum, corr, m. 2 R) spiritus, rectum atque prauum, quonun alter est deo tamquam dextera, alter tamquam sinistra, ut in eorum essent potestate contraria illa, quorum mixtura (mntura*, m er., quod add. m. 2 S) et temperatione mundus et quae m eo sunt, uniuersa constarent. (3) item facturus hominem, cui uirtutem ad uiuendum proponeret, per quam (quem g) immortalitatem adsequeretur, bonum et malum fecit, ut posset esse uirtus: quae nisi (que si Sg) malis (t f<M. ex u R) agitetur, aut uim suam perdet (pdet S1, exters. et augt corr. S2) aut omnino non erit. (4) nam ut opulentia bonum uideatur, acerbitas egestatis (ege⌞sta⌟tis S, egestate g) facit et gratiam lucis commendat obscuritas tenebrarum, naletudinis (ualitudinis Sg) et sanitatis aoluptas ex morbo ac fatque g) dolore cognoscitur: ita bonum sine malo m hac (⌜h⌝ac S2) uita esse non potest. et utrumque licet contrarium sit, tamen ita cohaeret, ut alterum si tollas, utrumque BustuleriB (substuleris Sg). (5) nam neque bonum conprehendi ac percipi potest sine declinatione ac fuga mali nec malum caueri ac uinci sine auxilio conprehensi ac percepti boni. necesse igitur fuerat et malum fieri, ut bonum)

131
deas fabricam mundi illum primum et maximum filium praefecit operi uniuerso eoque simul et consiliatore usus est et artifice in excogitandis ordinandis perficiendisque rebus, quoniam [*]( fieret. (6) et quoniam fas non erat ut a deo proficisceretur malum — neque enim contra se ipse faciet —, illum constituit (coustituit qui g) malorum inuentorem (inuentor̃ S1, -rẽ S2, inuentor est g). quem cum faceret, dedit illi ad mala excogitanda ingenium et astutiam, ut in eo esset et uoluntas praua et perfecta nequitia: ab (et ab edd.) eo contraria uirtutibus suis uoluit oriri eumque secum contendere, utrumne ipse plus bononun daret an ille plus malorum. (7) sed rursus, quoniam deo summo repugnari non potest, bonorum suorum potestatem illi alteri (Buenemannus, ultori BSg) adsignauit, quem supra bonum ac perfectum (ad bonum cf. supra § 3 deus ... quoniam pleni et consummati boni fons in ipso erat ... ut ab eo bonum tamquam riuus oreretur ... produxit similem sui spiritum eqs., perfectus est § 7) esse dudmus. ita duos ad certamen composuit et instruxit, sed eorum alterum (quem add. R) dilexit ut bonum filium, alterum abdicauit ut malum. postea autem multos alios genuit operum suorum ministros, quos Graeci ἀγγέλους (ANrGAOYC BSg) nominant et illos t unius se (sed edd.) repugnantis qualem natura equorum (sic R, equorum S, uocem OMt. g; repugnantis naturae qualis duorum edd. — Locus corruptus est ac ualde mutilatus; sententiam eius ex communi loti.., loci argumento et CM quae sequuntur effeci potest fuisse hanc: duo genera angelorum o deo facta esse inter se repugnantia et diuersa, unum ircorruptibile torum quos uellet semper sibi fidem, seruantes similes esse spiritus tHttM recti (cf. § 2] eiusquesocios, alterum corruptibile eorum qui facti essent ad td, M< ad peccatum inlecti similes fierent spiritus illius pMMt atque eius satellites). (8) sed pars illa (pars illa OM. R) corruptibilis non utique statim corrupta (correpta S) est m ortus sui principio (principia S), sed post compositum ordinatumque mundum sicut (sic S) mox (e/\'. c. 14,1-4) docebimus, a substantiae caelestis uigore (uigorS, sed del. m. 1 ? jS9 peruersa uoluntate desciuit (desiuit S, desiit g). ceterum in principio pares nniuersi et (bw. Sg) aequa condicione apud deum fuerunt et idcirco angeli omnes, quorum principes erant (errant, e.rp. Mt. 1 ? R) illi dno. (9) cum autem deus ex his (iis R, hiis g) duobus alterum bono praeposuisset, alterum malo, exorsus est itaque (om. Sg) fabricam mundi, omnibus iis (Tus S, hiis g) quos creauerat ministrantibus et per certa (percepta Sg) officia dispositis. illum uero primum et maximum filium praefecit e. g. a. (aMpfo 1), sic B; dispositis. exorsus igitur deus fabricam mundi, illum primum et maximum fllium praefecit e. q. s., sic Sg; cf. de hoc loco Prolegomena ) [*](B(G)RSHPV] 1 mundullum P\', corr. P2 et primum C 2 operi f! in ras. ex e ? m. 3) B in usus est artifici desinit eodtCM G pag. 26 (113) 3 in OM. H ornandis NF ) [*]( 9* )
132
is et prouidentia et ratione et potestate perfectus est; de quo nunc parcius, quod alio loco et uirtus eius et nomen et ratio enarranda nobis erit.

nemo quaerat ei quibus ista materiis tam magna, tam mirifica opera deus fecerit: omnia enim fecit ei nihilo. nec audiendi sunt poetae, qui aiunt chaos in principio fuisse, id est confusionem rerum atque elementorum, postea uero deum diremisse omnem illam congeriem singulisque rebus ex confuso aceruo separatis in ordinemque discriptis instruxisse mundum pariter et ornasse.

quibus facile est respondere potestatem dei non intellegentibus, quem credant nihil efficere posse nisi ex materia. subiacente ac parata.: m quo errore etiam philosophi fuerunt.

nam Cicero de natura deorum disputans ait sic: primum igitur non est proba-. bile eam materiam rerum unde omnia. orta. sunt esse diuina prouidentia effectam, sed et habere etha-buisse uim et naturam suam.

ut igitur faber cum quid aedificaturus est, non ipse facit materiam, sed utitur ea quae sit parata, fictorque item cera, sic isti prouidentiae diuinae materiam praesto esse oportuit, non quam ipsa faceret, sed quam haberet paratam. quodsi materia non est a deo facta, ne terra quidem et aqua et aer et ignis a deo factus est.

o quam multa sunt uitia in his decem uersibus! primum quod is qui in aliis disputationibus et libris fere omnibus pronidentia-e fuerit [*]( 2 alio loco] IV 6 ss. ) [*](EPITOME § 8-11] 22, 2 cum deus — condidisset. ) [*](AUCTORES 5-9] cf. Ouid. Metam. I 7s. 21. 32s. 13] frg. 2. ) [*](BRSHPV] 1 his BarSH prouidentiae P1, alt. e del. P2 2 nunc B3 parcius R2, partius P ratio*e (n er.) narranda V 3 ista] sit ista SH materies (-ies ex -iis B2) BSH 4 pr. tam] aut unde tam SH 7 uero om.\'B diremisisse (exp. tM. 3) P 8 digestis B, describtis (de- ex di-) R2, descriptis S, discriptione c. 10, 2 conporat Buenemannus 9 ordinasse S1 13 sic ait e<M. 15 effectum H et (ante habere) otM. B et (att<e M habuisse) s. l. R2 16 et] ac H quid] quibus P 17 fecit F 18 eaqu: (corr. m. 2) P, idem H 19 diuinae f materia S 20 qua? B ipsa edd., ipsa B3, ipse RSHPV, cf. pag. 134, 23 faceret. F\' 21 est om. H nec MP (sed c 8. !. add. P2) 22 o add. B\' 23 is] iis B, *is (Tt er.) <S\' 24 fere omoibus] prae omnibus quin H )

133
adsertor et qui acerrimis argumentis inpugnauerit eos qui prouidentiam non esse dixerunt, idem nunc quasi proditor aliquis aut trans fuga prouidentiam conatus est tollere.

in quo si contra dicere uelis, nec cogitatione opus est nec labore: sua illi dicta recitanda sunt; nec enim poterit ab ullo Cicero quam a Cicerone uehementius refutari.

sed concedamus hoc mori et instituto Academicorum, ut liceat hominibus ualde liberis dicere ac sentire quae uelint: sententias ipsas consideremus. non est inquit probabile materiam rerum a deo factam. quibus hoc argumentis doces?

nihil enim dixisti quare hoc non sit proba-bile.

itaque mihi e contrario uel maxime probabile uidetur, nec tamen temere uidetur, cogitanti plus esse aliquid in deo, quem profecto ad inbecillitatem hominis redigis, cui nihil aliut quam opificium concedis.

quo igitur ab homine diuina illa uis differet, si ut homo sic etiam deus ope indiget aliena? indiget autem, si nihil moliri potest, nisi a.b altero illi materia, ministretur. quod si fit, inperfectae utique uirtutis est, et erit iam potentior iudicandus materiae institutor. quo ergo nomine appellabitur qui potentia deum uincit?