Divinarum Institutionum
Lactantius
Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.
quod cum ille neclexisset, eodem die filium perdidisse, ipse autem graui morbo esse correptus; et cum rursus eandem imaginem cerneret quaerentem satisne poenarum pro neclecto imperio pependisset, lectica delatus ad consules et omni re m senatu exposita recepisse corporis firmitatem suisque pedibus domum redisse.
illut quoque somnium non minoris admirationis fuit quo Caesar Augustus dicitur esse seruatus. nam cum bello ciuili Brutiano inplicitus graui morbo abstinere proelio statuisset, medico eius Artorio Mineruae species obuersata est monens, ne propter corporis inbecillitatem castris se Caesar contineret. itaque in aciem lectica perlatus est et eodem die a Bruto castra.
capta sunt. multa practerea. possunt similia exempla proferri, sed uereor ne si fuero in propositione rerum contrariarum diutius inmoratus, aut oblitus esse propositi uidear aut crimen loquacitatis incurram.
Exponam igitur istorum omnium rationem, quo facilius . [*](EPITOME 22. 129, 2 s.] c. 22. 1 doceam — indderunt. ) [*](AUCTORES § 22] cf. Valer. Max. I 7, 1. ) [*](B(G)RSHPV] 1 cum S, ⌞uim⌟ V2 At:nio] Latinio Valer. Max. aliique, * sed c/. c. 16, 11 2 sese f\' 3 praecipisse P 5 in qu(id:t) desinit codicis C pag. 24 (115), sequitur pag. 25 (114), in qua nihil legi. poterat uerb⌜er⌝atum B2, dmprbcratum edd. forcam B\', fur- corr. B3 6 su⌜p⌝plicium B3 7 neglexisset SHV ⌜filium⌝ B2 pcrdisse R, perdidisset P ipsum RS esset ("t s. l. B2) BP 8 corrcptum RS eadem Zf 9 carneret V quaerententem 6\', quaerentem om. H neglecto SHP 10 delatus bis B\', alt. expunx. B2 ∗et ("s er.) B 11 roccpisse] recepta ct (ta ex tis et Pt M- 2 litt. incert. w. 2) B firmitatem B\', alt. m del. B3 12 fuit] suae 5\' 13 Caesar Augnstus] gaius caesar B, g. caesar augustus R 14 bntttiano H post morbo in mg. esset correptus ct cum rursus add. B3 stahusset om. H 15 astorio S 16 inbpcciltitatpm B1, pr. c del. B3 ⌜caesar⌝ B3 17 acie BP delatus B et otM. P ea B, eadem H !tb bmptc P 18 sunt ow. P 22 isto**tntm (ico er.) P qua P\', corr. P=!)
sed repetam longe altius, ut si quis ad legendum ueri expers et ignarus accesserit, instruatur atque intellegat quod tandem sit caput horum et causa malorum, et lumine accepto suos ac totius generis humani perspiciat errores.
cum esset deus ad eicogitandum prouidentissimus, ad faciendum sollertissimus, antequam ordiretur hoc opus mundi, quoniam pleni et consummati boni fons in ipso erat, sicut est semper, ut ab eo bonum tamquam riuus oreretur longeque proflueret, produxit similem sui spiritum, qui esset uirtutibus patris dei praeditus. quomodo autem id uoluerit, in quarto libro docere conabimur.
deinde fecit alterom, in quo indoles diuinae stirpis non permansit. itaque suapte inuidia. tamquam ueneno infectus est et ex bono ad malum transcendit suoque arbitrio, quod illi a deo liberum fuerat datum, contrarium sibi nomen a.dsciuit.
unde apparet [*]( 13 in quarto libro] c. 6. 8. ) [*](EPITOME 17 s. unde — liuorem] cf. 22, 7. ) [*](AUCTORES 5] Verg. Aeu. XI 361. ) [*](B(G)RSHPV(g)] 1 pr. et] ad S simulati numims] simulationum causas in his J3, simulationum Iu his .P, simulatjj* nominis (i m ras. Mt. 2, post c uel i er.) F 2 nominis S praestrigias F, praestigias cett., nisi quod praestigiis (is M: as) B3 releuabo R indocti B 4 a Veri expers tMeipit codtCM G pag. 26 (113) paene tota lecta et] atque R 5 capud B, om. H 6 accepto lumine S 7 prospiciat H *errores (t er.) P 9 post mundi M RSg haec: fecit m principio bonum et malum. id plane quid sit apertius (aptius Sg) eiplicabo, ne quis me ita loqui arbitretur ut poetae solent, qui res incorporales quibusdam figuris quasi utsibilibus (uisilibus B\', corr. R2) comprehendunt, cum praeter ipsum nihil adhuc esset 10 bonum ont. B\' (s. l. add. B3) G, bonus P ⌜tam⌝quam R2 11 oriretur HP2 Ci ex e) V2 (i s. l. pro e) produxit] genuit R similem lima del. B post spiritum in mg. XFM\' B\' 12 uir⌜tu⌝tibus V dei patris edd. id ont. V 13 uoluerit] fecerit cum solus esset RSH docere conabimur] coQabimur explicMe H deinde fecit alterum] deinde (om. S) fecit per ipsum quem genuit alterum corruptibilis naturae RS ad alterum in mg. diabolus cKM. B* 14 indolis S permaneret R itaque] suaque B, su[aqu]<e) G 15 suapte] apte .B, [sese] G, sua ipse H et om. BG 16 transcedit F in suoque P 17 insciuit P\', corr. f ) [*]( xvmi. Lact. 1. ) [*]( 9 )
hunc ergo ei bono per se malum enectum Graeci διβολον appellant, nos criminatorem uocamus, quod crimina in quae ipse inlicit ad deum deferat.
exorsus igitur [*](EPITOME 3-5] c. 22, 6 5] is qui locum infra adlatum confinxit, capite 24 Epitomae uidetur usus esse; cf. eius loci uerba §1 cur — uoluerit esse] Epit. 24, 2 dicam — uoluerit; § 4 uoluptas—dolore] c. 24, 9; et utrumque — sustulens] c. 24, 9 alterum — utrumque. ) [*](B(G)RSHPv(g)] 1 leuiorem S1 enim] autem B illi] OMt. S, utrique H 2-4 perseuerando — Graeci] et probatus et karus est, de quo nunc parcius, quod alio loco et uirtus eius et nomen et ratio enarranda nobis erit: interim de hoc uberius, ut dispositio diuina noscatur, quia nec bonum intellegi sine malo potest nec malum aeque sine bono et sapientia boni malique notitia* (e tr.) syt. hunc ergo malum spm graeci J!, uerba de quo nunc — enarrauda nobis erit M: § 7 2 cum probatus] comprobatus H, cumprobatus (corr. m.2) r tum] cum <S\' 3 etiam BGP, etiam et RSHV carus] (p)[robat]us G 4 diabolon B, dia〈b〉[olo]n C, diabylon H, diabolum P 5 in OtM. H post deferat in RSg haec: (1) Cur autem iustus (iustu⌜s⌝ S2, iustu g) deus talem uoluerit (uoluit Sg) esse, quantum sensus nostri mediocritas poterit, explanare conabor. %) fabricaturus hunc mundum, qui constaret M rebus inter se contrariis atque discordibus, constituit ante diuersa fecitque ante omnia duos fontes (Tortes S) rerum sibi (ṣịḅị, e.cp. m. 2 S) aduersarum (duersarium S1, adnersatium S2, aduersancium g) inter seque (atque in r<M. ex que tM. 2, ont. se, S) pugnantium, illos scilicet duos (duum, corr, m. 2 R) spiritus, rectum atque prauum, quonun alter est deo tamquam dextera, alter tamquam sinistra, ut in eorum essent potestate contraria illa, quorum mixtura (mntura*, m er., quod add. m. 2 S) et temperatione mundus et quae m eo sunt, uniuersa constarent. (3) item facturus hominem, cui uirtutem ad uiuendum proponeret, per quam (quem g) immortalitatem adsequeretur, bonum et malum fecit, ut posset esse uirtus: quae nisi (que si Sg) malis (t f<M. ex u R) agitetur, aut uim suam perdet (pdet S1, exters. et augt corr. S2) aut omnino non erit. (4) nam ut opulentia bonum uideatur, acerbitas egestatis (ege⌞sta⌟tis S, egestate g) facit et gratiam lucis commendat obscuritas tenebrarum, naletudinis (ualitudinis Sg) et sanitatis aoluptas ex morbo ac fatque g) dolore cognoscitur: ita bonum sine malo m hac (⌜h⌝ac S2) uita esse non potest. et utrumque licet contrarium sit, tamen ita cohaeret, ut alterum si tollas, utrumque BustuleriB (substuleris Sg). (5) nam neque bonum conprehendi ac percipi potest sine declinatione ac fuga mali nec malum caueri ac uinci sine auxilio conprehensi ac percepti boni. necesse igitur fuerat et malum fieri, ut bonum)
nemo quaerat ei quibus ista materiis tam magna, tam mirifica opera deus fecerit: omnia enim fecit ei nihilo. nec audiendi sunt poetae, qui aiunt chaos in principio fuisse, id est confusionem rerum atque elementorum, postea uero deum diremisse omnem illam congeriem singulisque rebus ex confuso aceruo separatis in ordinemque discriptis instruxisse mundum pariter et ornasse.
quibus facile est respondere potestatem dei non intellegentibus, quem credant nihil efficere posse nisi ex materia. subiacente ac parata.: m quo errore etiam philosophi fuerunt.
nam Cicero de natura deorum disputans ait sic: primum igitur non est proba-. bile eam materiam rerum unde omnia. orta. sunt esse diuina prouidentia effectam, sed et habere etha-buisse uim et naturam suam.
ut igitur faber cum quid aedificaturus est, non ipse facit materiam, sed utitur ea quae sit parata, fictorque item cera, sic isti prouidentiae diuinae materiam praesto esse oportuit, non quam ipsa faceret, sed quam haberet paratam. quodsi materia non est a deo facta, ne terra quidem et aqua et aer et ignis a deo factus est.
o quam multa sunt uitia in his decem uersibus! primum quod is qui in aliis disputationibus et libris fere omnibus pronidentia-e fuerit [*]( 2 alio loco] IV 6 ss. ) [*](EPITOME § 8-11] 22, 2 cum deus — condidisset. ) [*](AUCTORES 5-9] cf. Ouid. Metam. I 7s. 21. 32s. 13] frg. 2. ) [*](BRSHPV] 1 his BarSH prouidentiae P1, alt. e del. P2 2 nunc B3 parcius R2, partius P ratio*e (n er.) narranda V 3 ista] sit ista SH materies (-ies ex -iis B2) BSH 4 pr. tam] aut unde tam SH 7 uero om.\'B diremisisse (exp. tM. 3) P 8 digestis B, describtis (de- ex di-) R2, descriptis S, discriptione c. 10, 2 conporat Buenemannus 9 ordinasse S1 13 sic ait e<M. 15 effectum H et (ante habere) otM. B et (att<e M habuisse) s. l. R2 16 et] ac H quid] quibus P 17 fecit F 18 eaqu: (corr. m. 2) P, idem H 19 diuinae f materia S 20 qua? B ipsa edd., ipsa B3, ipse RSHPV, cf. pag. 134, 23 faceret. F\' 21 est om. H nec MP (sed c 8. !. add. P2) 22 o add. B\' 23 is] iis B, *is (Tt er.) <S\' 24 fere omoibus] prae omnibus quin H )
in quo si contra dicere uelis, nec cogitatione opus est nec labore: sua illi dicta recitanda sunt; nec enim poterit ab ullo Cicero quam a Cicerone uehementius refutari.
sed concedamus hoc mori et instituto Academicorum, ut liceat hominibus ualde liberis dicere ac sentire quae uelint: sententias ipsas consideremus. non est inquit probabile materiam rerum a deo factam. quibus hoc argumentis doces?
nihil enim dixisti quare hoc non sit proba-bile.
itaque mihi e contrario uel maxime probabile uidetur, nec tamen temere uidetur, cogitanti plus esse aliquid in deo, quem profecto ad inbecillitatem hominis redigis, cui nihil aliut quam opificium concedis.
quo igitur ab homine diuina illa uis differet, si ut homo sic etiam deus ope indiget aliena? indiget autem, si nihil moliri potest, nisi a.b altero illi materia, ministretur. quod si fit, inperfectae utique uirtutis est, et erit iam potentior iudicandus materiae institutor. quo ergo nomine appellabitur qui potentia deum uincit?