Divinarum Institutionum

in utraque igitur parte et summa stultitia inuenitur et odor quidam sapientiae, ut possis dubitare quos dicas potissimum stultiores, illosne qui falsam religionem suscipiunt an eos qui nullam.

sed ut dixi uenia coucedi potest inperitis et qui se sapientes non esse fateantur: iis uero non potest, qui sapientiam professi stultitiam potius exhibent.

non sum equidem tam iniquus, ut eos putem diuinare debuisse ut ueritatem per se ipsos inuenirent, quod ego fieri non posse confitear, sed hoc ab iis exigo quod ratione ipsa praestare potuerunt.

facerent enim prudentius, si et intellegerent esse aliquam ueram religionem et falsis inpugnatis aperte pronuntiarent eam quae uera esset ab hominibus non teneri. sed mouerit eos fortasse illut, quod si qua esset uera religio, exereret se ac uindicaret nec pateretur esse aliut quicquam.

uidere enim nullo modo poterant quare aut a quo et quemadmodum religio [*](BRSHPV] 1 fragili P1, carr. P2? 2 quam\'uis\' p2 enepti P1, corr. P2, sic saepius qui BSH cormptilibus R 3 aliquit. B, sic saepe tamell] tamen se habere P 4 quia coni. 1\'hilo 5 res S atque expunx. m. post. R 7 hii P 8 religiones P1, corr. P2 errore S facti (c ex alia litt., i in ras. ex o) B 9 putauerunt s. l. ex potuerunt V quoniam] quia SH 11 prospe\'xe\'runt P2 suos pedes R 15 illperitis (s add. m. 2) P et om. H 16 sapielltis V fatelltur H iis R\', liis BRISHV, *iis (h er.) P 18 illiqus B, iniquis (-qs) S putes S diuinari (i final. ex e) B debuisse1 potuisse edd. W se om. H confiteor SH 20 iis RI, his R2 cum cett. 21 et om. H 22 ueram om. B religionem add. Aldinac pronuntiarunt S 2:3 esset] esset et P 24 quod om. RH esse P1, corr. P2 25 aduindicaret (om. ac) H uideri H 26 poterat H et] aut B)

mperiti et iusipieutes falsas reiigioucs pro ueris habent, quia neque ueram sciunt neque falsam intellegunt, prudentiores autem quia ueram nesciunt, aut in his quas falsas esse intellegunt perseuerant, ut aliquid tenere uideantur, aut omnino nihil colunt, ne incidant in errorem, cum id ipsum maximi sit erroris, uitam pecudum sub figura hominis imitari.

falsum uero intellegere est quidem sapientiae, sed humanae, ultra hunc gradum procedi ab homine non potest, itaque multi philosophorum religiones ut docui sustulerunt: uerum autem scire diuinae sapientiae est; homo autem per se ipsum peruenire ad hanc scientiam non potest, nisi doceatur a deo.

ita philosophi quod summum fuit humauae sapicntiae adsecuti sunt, ut intellegerent quid non sit: illud adsequi nequiuerunt, ut dicerent quid sit. nota Ciceronis uox est: utinam tam facile uera inuenire possem quam falsa conuincere.

quod quia uires humanae condicioiiis excedit, eius officii facultas nobis adtributa est, quibus tradidit deus scientiam ueritatis. cui explicandae quattuor posteriores libri seruient: nunc interim falsa ut coepimus detegamus.

Quid igitur maiestatis possunt habere simulacra, quae fuerunt in homunculi potestate uel ut aliud fierent uel ut omnino ne fierent? idcirco aput Horatium Priapus ita loquitur:

1. olim truncus eram ficulnus, inutile lignum
2. cam faber incertus scamnum faceretne Priapum,
[*](EPITOME 22-24] c. 20, 6. )[*](AUCTORES 16] de uat. dcor. I 32, 91. 7 ss.] S:tt. I 8, 1 -ss. )[*](BRSHPV] 2 aci*re V 4 sciuet J<\' 5 iis «. l. M is P2 ucra (~er.) V 6 ut] ut aut P 7 incident V 8 id om. PV1 figuram H 10 humanae B2 progredi JEf 11 sustuleruut] sustinerunt sic jK\', s. l. fals<M esse sciueruttt R2 14 itaque H, it<t oMt. V sapientiae tH mg. P2 15 uequKTuat R1SP, neuerunt H 16 discerent R2 17 uorK (~ erj B possim codd. CtC. conuicerẽ (~ m.2) S 18 uires r<M. e< s. l. ex utr:ts V2 23 aliquod B 24 nc ficrfut] nou fierent B, eftigereut S, nOli effierent P 26 incertum P )
108
3. maluit esse deum. deus inde ego, furum auiumque
4. maxima formido.

quis non sit hoc tanto custode securus? fures enim tam stulti sunt, ut Priapi tentiginem timeant, cum aues ipsae, quas terrore falcis aut inguinis abigi existimant, simulacris fabre factis id est hominum plane similibus insidant nidificent inquinent.

sed Flaccus ut satirici carminis scriptor derisit hominum uanitatem, uerum u qui faciunt, seriam rem facere se opinantur.

demque poeta maximus, homo in cetens prudens, in hoc solo non poetice, sed aniliter desipit, cum in illis emendatissimis libris etiam fieri hoc iubet:

1. et custos furum atque auium cum falce saligna
2. Hellespontiaci seruet tutela Priapi.

adorant ergo mortalia aut a mortalibus facta: frangi enim cremari perire possunt. nam et tectis uetustate labentibus saepe comminui solent et consumpta incendio dilabuntur in cinerem et plerumque, nisi sua illis magnitudo subuenerit aut custodia diligens saepserit, in praedam furibus cedunt.

quae igitur insania est ea timere, pro quibus aut ruinae aut ignes aut furta timeantur? quae uanitas ab iis aliquam sperare tutelam, quae tueri semet ipsa non possunt? quae peruersitas ad eorum praesidia decurrere, quae ipsa cum uiolantur inulta sunt, nisi [*](EPITOME 14-109, 5] c. 20, 5-7. ) [*](AUCTORES 12 s.] Verg. Georg. IV 110 s. 20—109, 1] cf. Cypriaa. ad Demetr. c. 14. ) [*](BRSHPV] 1 deus ow. H ego P2 fu**rum (tu er.) F auium quae BarRac 2 maxime Rt 3 quid S secuturus (exp. Mt. 2) P 4 tcntigenem S ipsae] apse V 5 abici R, auigi H, abigi\'\'/ ex a,bigm V existimat P 6 hominem V insidant (i. e. -deant) S, Linsidant) V* nidificant Bac inquinant B\', corr. B3 7 satyrici BRV, satorici H hominem V 8 uerum] utrum Bl, corr. B3, OM. P ii edd., hii BRP, hi SHY qui faciunt] hominum R 10 a.uimaliter B desipiit V iu OM. B 12 fu**rum (tu er.) V falces ligna H 13 helespontiaci B tutele S priapi ras. ex priaput «< Mtd. P 14 ut B<S*H, taut V2 a V2 15 testis H 16 labuntur BP 17 aut om. R custidia JX\' 18 c*edunt (a er.) B 19 ignis P 20 uanitas] peruersitas S iis R1, his BR2SHV, hiis P sperare tutelam aliquam P 21 semet ipsa] similitudo V )

ubi nulla uis adhiberi potest religioni, ubi nihil quod uiolari possit apparet, ubi sacrilegium fieri non potest. quidquid autem oculis manibusque subiectum est, id uero quia fragile est, ab omni ratione immortalitatis alienum est.

frustra igitur homines auro ebore gemmis deos excolunt et exornant, quasi uero ex his rebus ullam possint capere uoluptatem.

qui usus est pretiosorum munerum nihil sentientibus? an ille qui mortuis? pari enim ratione defunctorum corpora odoribus ac uestibus pretiosis inlita. et conuoluta humi condunt qua deos honorant, qui neque cum fierent sentiebant neque cum coluntur sciunt; nec enim sensum consecratione sumpserunt.

non placcbat Persio quod aurea. uasa templis inferantur, superuacuum putanti esse inter religiones quod non sanctitatis, sed auaritiae sit instrumentum.

illa enim satius est deo, quem recte colas, inferre pro munere

1. compositum ius fasque animo sanctosque recessus
2. mentis et incoctum generoso pectus honesto.