Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Quae igitur amentia est aut ea fingere quae ipsi postmodum timeant aut timere quae finxerint? \'non ipsa\' inquiunt \'timemus, sed eos ad quorum imaginem ficta et quorum nominibus consecrata sunt.\' nempe ideo timetis, quod eos in caelo esse arbitramini: neque enim, si dii sunt, aliter fieri potest.

cur igitur oculos non in caelum tollitis et aduocatis eorum nominibus in aperto sacrificia celebratis? cur ad parietes et ligna et lapides potissimum quam illo spectetis, ubi eos esse credatis? quid sibi templa, quid arae uolunt, quid denique ipsa simulacra, quae aut mortuorum aut absentium monumenta sunt?

nam omnino fingendarum similitudinum ratio idcirco ab hominibus inuenta est, ut posset eorum memoria retineri qui uel morte subtracti uel absentia fuerant separati.

deos igitur in quorum numero reponemus? si in mortuorum, quis tam stultus ut colat? si in absentium, colendi ergo non sunt, si nec uident quae facimus nec audiunt quae precamur.

si autem dii absentes esse non possunt, qui quoniam diuini sunt, in quacumque parte mundi fuerint, uident et audiunt uniuersa, superuacua sunt ergo simulacra illis ubique praesentibus, [*](EPITOME c. 2 passim] c. 20, 2. 4 s. 9-11. 15. ) [*](B(G)RSHPV] 1 quae Yt, er. et s. l. corr. V2 2 significent SH mente S hominum ut uid. V1, in ras. corr. V7 ⌈co⌉ P2 3 quo* (d er.) V uultu 11 pt om. P 4 dobot] det Rx 5 et nominis om. P rationes SPt, corr. P7 7 maius in mg. V 8 ⌊igitur aimentia V3 9 finxerint (x in ras. ex cs ?) B2, finxerunt R, fincxerint H 10 imagine S facta BP 12 arbitremini H 13 pt] sed B nominibus eomm S in (exp. m. 2) eorum P 15 potius Heumannus qua (ã in ras. ex e ? m. 2) V illosl petitis B1, illo. I spe⌈c⌉tetis B3 16 creditis H quid sibi — uolnnt om. S 17 monimenta (i ex u) R2 18 ab [Omnin](o) incipit codicis G pag. 14 (7) paene tota lecta fingendorum B 19 possit BG 20 uel qui R alt. uel om. P 22 in om. H 23 audient H 24 di G ) [*]( 7* )

100
cum satis sit audientium nomina precibus aduocare.

at enim praesentes non nisi ad imagines suas adsunt. ita plane: quemadmodum uulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et corporum suorum reliquias oberrare.

set tamen postquam deus ille praesto esse coepit, iam simulacro eius opus non est. quaero enim, si quis imaginem hominis peregre constituti contempletur saepius, ut ex ea solacium capiat absentis, num idem sanus esse uideatur, si eo reuerso atque praesente in contemplanda imagine perseueret eaque potius quam ipsius hominis aspectu frui uelit?

minime profecto. et tamen hominis imago necessaria tum uidetur, cum procul abest, superuacua futura, cum praesto est, dei autem, cuius numen ac spiritus ubique diffusus abesse numquam potest, semper utique superuacua est.

sed uerentur ne omnis illorum religio inanis sit et uana, si nihil in praesenti uideant quod adorent, et ideo simulacra constituunt, quae quia mortuorum sunt imagines, similia sunt mortuis: omni enim sensu carent.

dei autem m aeternum umentis uiuum et sensibile debet esse simulacrum. quod si a similitudine id nomen accepit, qui possunt ista simulacra deo similia iudicari quae nec sentiunt nec mouentur? itaque simulacrum dei non illut est quod, digitis hominis ex lapide aut aere aliaue materia fabricatur, sed ipse homo, quoniam et sentit et mouetur et multas magnasque actiones habet.

nec intellegunt homines ineptissimi quod, si sentire simulacra et moueri possent, ultro adoratura hominem fuissent a quo sunt expolita: quae [*](B(G)RSHPV] 1 audientibus BG 2 uisi S quemadmodum om. S 6 contemplatur R 7 saepe SH nt edd., et C absentis (s in ras. ex a ?) P 8 contemplandam imaginem BO 9 eaqua[e] 0, eaqn*e (a er.)P 10 ue*lit (1 er.) B, uellit 0 11 at (ad Н) superuacua SH in futum cum pre[s] desinit codicis 0 pag. 14 (7), sequitur pag. 15 (65) paene tota lecta incipiens a [Presto] (sic) 12 autem] est S nomen SHP ac] a V 13 nusquam S superuacua] imago superuacua H 14 om∗nis (i er.) P, omnes H uana] uacua V 15 in om. P 17 omnes H uiuens H, uinentes P1, corr. P2 18 ad similitudine S 19 qui] quomodo OH 21 est illud P aere] ex aero H 22 fabrica*tur (n er.) R ante et mouetur hoc et mouet Rl, del. R2 23 rationes BG habeat G, habent H nee] hec S 24 quod si] non recte explicat locum Wichertus, lat. Stillehre pay. 404 sentire simulacra] simulacra deorum sentirent BG 25 adoratur⌈a⌉ B2 hominum B1, corr. B2 expoli∗ta (a? er.) P )

101
essent aut incultus et horridus lapis ant materia informis ac rudis, nisi fuissent ab homine formata.

homo igitur illorum quasi parens putandus est, per cuius manus nata sunt, per quem figuram speciem pulchritudinem habere coeperunt, et ideo melior qui fecit quam illa quae facta sunt.

et tamen factorem ipsum nemo suspicit aut ueretur: quae fecit timent, tamquam possit plus esse in opere quam in opifice.

recte igitur Seneca in libris moralibus simulacra inquit deorum uenerantur, illis supplicant genu posito, illa adorant, illis per totum adsident diem aut adstant, illis stipem iaciunt, uictimas caedunt: et cum haec tanto opere suspiciant, fabros qui illa fecere contemnunt.

quid inter se tam contrarium quam statuarium despicere, statuam adorare et eum ne in conuictum quidem admittere qui tibi deos faciat? quam ergo uim, quam potestatem habere possunt, cum ipse qui fecit illa non habeat? sed ne haec quidem dare iis potuit quae habebat, uidere audire loqui moueri.

quisquamne igitur tam ineptus est, ut putet aliquid esse in simulacro dei, in quo ne hominis quidem quicquam est praeter umbram ? sed haec nemo considerat: infecti sunt enim persuasione (uana) ac mentes eorum penitus sucum stultitiae perbiberunt.

adorant ergo insensibilia qui sentiunt, [*](EPITOME 22-102,2] c. 20, 15. ) [*](AUCTORES 8] frg. 120. ) [*](В(G)RSHPV] 1 aformis Rt ae rudis] incrudis R 3 putaudus] habendus R, putendus V manu B1G, manu B3 6 factorum H nemo V2 suscipiat V ueneratur BG fecit] fecit autem B, facit antem G, facit H in facit autem desinit codicis G pag. 15 (65), sequitur pay. 16 (66), in qua nihil legi poterat timet RHP 7 possht (n er.) B in (ante opifice) om. B 8 igitur] enim H 9 posito (a minus cert., add. m. 2) B 10 aut om. V ⌈ad⌉stant B3 11 et cum - contemnunt in mg. H tantopere BSPV suscipiant RP, sustpicLant V2 13 ⌈quam statuarium⌉ P2 dispicere B statutus S\', statuta S2 17 iis Rt, his BR2V, is SH, diis P 18 tam** (en er.) B 19 sumulacro P nec P homines Bt, corr. B2 quicquam quidem P 21 uana addidi (cf. I 11,39), uel simile (inepta V 1,8; cf. II 1, 1) excidit sucum codd. recent., cum y Antonio Augustino (ap. Thomasium) edd., fucum U, nisi quod focum (corr. m.2) P 22 peruiderunt B)

102
inrationabilia qui sapiunt, exanima qui uiuunt, terrena qui oriuntur a caelo.

iuuat igitur uelut in aliqua sublimi specula constitutum, unde uniuersi exaudire possint, Persianum illud proclamare :

  1. o curuae in terris animae et caelestium inanes
  2. !
caelum potius intuemini, ad cuius spectaculum uos excitauit ille artifex uester deus.

ille uobis sublimem uultum dedit, uos in terram curuamini, uos altas mentes et ad parentem suum cum corporibus suis erectas ad inferiora deprimitis tamquam uos paeniteat non quadrupedes esse natos.

tas non est caeleste animal cum terrenis in terramque uergentibus coaequari. quid uos beneficiis caelestibus orbatis pronique in humum uestra sponte procumbitis? humi enim miseri uolutamini, cum deorsum quaeritis quod in sublimi quaerere debuistis.