Divinarum Institutionum

quid enim opus fuit hominem de luto fingi, cum posset eadem ratione generari qua ipse Prometheus ex Iapeto natus est? qui si fuit homo, generare hominem potuit, facere non potuit: de diis autem illum non fuisse poena eius in Caucaso monte declarat.

sed neque patrem eius Iapetum patruumque Titana quisquam deos nuncupauit, quia regni sublimitas penes Saturnum solum fuit, per quam diuinos honores cum omnibus suis posteris consecutus est. multis argumentis hoc figmentum poetarum coargui potest.

factum esse diluuium ad perdendam tollendamque ex orbe terrae malitiam constat inter omnes. id enim et philosophi et poetae scriptoresque rerum antiquarum locuntur in eoque uel maxime cum prophetarum sermone consentiunt.

si ergo cataclysmus ideo factus est, ut malitia quae per nimiam multitudinem increuerat perderetur, quomodo fictor hominis Prometheus fuit, cuius filium Deucalionem idem ipsi ob iustitiam solum dicunt esse seruatum? quomodo unus gradus et una progenies orbem terrae tam celeriter potuit hominibus inplere?

sed uidelicet hoc quoque sic corruperunt ut illut superius, cum ignorarent et quo tempore cataclysmus sit factus in terra [*]( \' B(G)RpHPV] 1 ea de] eadem BP 2 a OMt. B 3 corrupit (exp. m.2?) sic P 4 aliquit ad id quod audierant B, id ow. ceM comprehenderent (corr. m. 2) y 5cnepteP opi⌜fi⌝cium B 6fuit]estV 7 pos⌜set⌝ 8 ex I \' apeto V 11 eius] ipsius R . I . A . petum P patrumque If, patruum P titanam JB, titauutn 77 13 quem H o Suis incipit codicis G pag. 35 (76), cuius in MersM 1 perpaucae titterae legebantur 15 ad perdendam — terrae] ad perdeuda.m de terra jB\', ad tolleudam\' perdendam⌜q. ex orbe! de (sed de lima del.) terra⌜e⌝ B3 perdendum P 16 constet F\' homines B id enim pt BR, id enim 77, quidam enim P idem enim et V edd., aeJ ad id enim c/\'. pag. 138, 12 17 loquuntur HP 18 ucl OM(. FF 19 cathacIismusT!, sic etiam 25, cateclysmus r malitiam H 21 deuc⌜h⌝alionem R 23 tam] quam P 24 quo*que (d er.) H 25 terrã B )

uerum quia poetas dixeram non omnino mentiri solere, sed figuris inuoluere et obscurare quae dicant, non dico esse mentitos, sed primum omnium Promethea simulacrum hominis formasse de molli ac pingui luto ab eoque primo natam esse artem statuas et simulacra fingendi, siquidem Iouis temporibus fuit, quibus primum templa constitui et noui deorum cultus esse coeperunt.

sic ueritas fucata. mendacio est et illut quod a deo factum ferebatur, homini, qui opus diuinum imitatus est, coepit adscribi. ceterum fictio ueri ac uiui hominis e limo dei est.

quod Hermes quoque tradit, qui non tantum hominem ad imaginem dei factum esse dixit a deo, sed etiam illut explanare temptauit, quam subtili ratione singula quaeque in corpore hominis membra. formauerit, cum eorum nihil sit quod non tantundem ad usus necessitatem quantum ad pulchritudinem ualeat..

id uero etiam Stoici cum de prouidentia disserunt, facere cona.ntur et secutus eos Tullius pluribus quidem locis, sed tamen materiam tam copiosam et uberem strictim contingit. quam [*]( 4 dixeram] 111, 17—36; 19, 5. EPITOME 3-12] c. 20, 12 s. ) [*](AUCTORES 14s.] Poemaud.c. 1,12 (pag.6, 3Parth.). 15-18] ibid. c. 5, 6 s. (pag. 44, 10 ss.). 20] eos locos esse iu IV. de re publica libro, in I. de legg. (c.9), in 11. de nat. deor. (c.54 ss.) Lact. dicit de opif. dei c. 1,12 s. ) [*](. EXPILATORES 6-8] Isidor. orig. VIII 11,8. ) [*](B(G)Rp HPV] 1 merueritj uoluerit B generis V seruarij saluari V 3 opMicio] opificio idem B 4 poetas (as add. m.2) P dixerant P, dixenHj V2 6 primo omnium prometheo H 7 simulacrũ homiuist V2 formasse s; ft. e. sed) de .H 8 statua⌜s⌝ P3 et] sed P 9 a [F]uit quibus incipit codtCM C pag. 36 (75) paene tota lecta et primum H constituit P 10 uc<u>ltus (u s. l. m. 3) B fugata PF 11 et OMt. B 13 eli / modr ex eiusmodi B3 est in mg. V2 14 quodque H tradidit RH imaginem dei **t (est er.), sequuntur uerba quod hermes usque ad imaginem repetita, sect del. m.2, tum ∗∗ (dι̃ er.) fictum e⌊p⌋ (e in ras. M. 2) dixit V 15 factus J, corr. P2, fictum V 16 quoque PV 19 stoici (stoi m r<M. e< ci <. l. Nt. J ?) P disserunt] disputant disserunt R 20 plurimis H 21 contigit. HP quam] qua C )

illut hoc loco praeterire non possum quod errantes quidam philosophi aiunt, homines ceteraque animalia sine ullo artifice orta. esse de terra,. unde illud est Vergilianum

1. uirumque
2. terrea progenies duris caput extulit aruis.

Aristoteles autem labore se ac molestia liberauit dicens semper fuisse mundum: itaque et humanum genus et cetera quae in eo sunt initium non habere, sed fuisse semper ac semper fore.

sed cum uideamus singula quaeque animalia quae ante non fuerint esse incipere et esse desinere, necesse est totum genus aliquando esse coepisse et aliquando desiturum esse, quia coepit.

omnia enim tribus temporibus contmen necesse est, praeterito praesenti futuro. praeteriti est origo, praesentis substantia, futuri dissolutio.

quae omnia in singulis hominibus apparent : et incipimus enim, cum nascimur, et sumus, cum uiuimus, et desinimus, cum interimus. unde etiam tres Parcas esse uoluerunt, unam quae uitam hominis ordiatur, alteram quae contexat, tertiam quae rumpat ac finiat. [*](AUCTORES 6 s.] Georg II 340 s. 10 s.] cf. de caelo I 10 (Cic. Acad. II 38, 119; Tusc. I 28, 70). ) [*](EXPILATORES § 20] Isidor. orig. VIII 11, 93. ) [*](B(G)RpHPV] 2 a⌜d⌝ P2 weum B2 3 filosofi quidam BG 4 arti- 6c[i] C 5 de terra om. G illades Bt, illudest\' B3 uirgilianum est V uerginiauum R 6 uirumque otM. F 7 terrea F, terrae P, cf. orta esse de terra 4; ferrea BjRH, [fe]rrea G; ferrea codd. Verg. et Seruius, terrea in Medic. correct., Bentleius 8 ii edd., hi BRH, [hiij C, hii P scatententia C prouidentia G 10 aristotiles R, arestoteles P, hae scripturae frequentes in codd. excepto B se labore BG 11 infuisse desinit codicis G pag. 36 (75) pr. et ont. B 13 sed cum] ac B\', del. et sed cum 8. l. corr. B3 uidemus B 14 fuerunt (-r̃ R) BR ⌜de⌝sinere B2? 15 aliquando esse — quia in ras. P desiturum] desinit utrumque P 16 coeperit e(M. 19 et (ante incipimus) oMt. BP 21 parcas s. JL in partes corr. w. 2, tum parcas s. J. restituit w. 2 F unamqu∗e (a er.) F uita ( m. 2 r 22 contex∗at (s er.) B)

in toto autem genere hominum quia solum praesens tempus apparet, ex eo tamen et praeteritum id est origo colligitur et futurum id est dissolutio.

nam quoniam est, apparet aliquando coepisse — esse enim nulla res sine exordio potest - et quia coepit, apparet quandoque desiturum; nec enim potest id totum esse inmortale quod ex mortalibus constat.

nam sicut uniuersi per singulos interimus, fieri potest ut aliquo casu omnes simul, uel sterilitate terrarum, quae accidere particulatim solet, uel pestilentia, ubique diffusa, quae singulas urbes aut regiones plerumque populatur, uel incendio in orbem inmisso, quale iam fuisse sub Phaethonte dicitur, uel diluuio aquarum, quale sub Deucalione traditur, cum praeter unum hominem genus omne deletum est.

quod diluuium si casu accidit, profecto potuit accidere ut et ille unus qui superfuit interiret. si autem diuinae prouidentiae nutu, quod negari non potest, ad reparandos homines reseruatus est, apparet in dei potestate esse uel uitam uel interitum generis humani. quod si potest occidere in totum, quia per partes occidit, apparet aliquando esse ortum, et fragilitas ut initium, sic declarat et terminum.

quae si uera sunt, non poterit defendere Aristoteles quominus habuerit et mundus ipse principium. quod si Aristoteli Plato et Epicurus extorquent, et Platoni et Aristoteli qui semper fore mundum putauerunt, licet sint eloquentes, ingratis tamen idem Epicurus eripiet quia sequitur ut habeat et finem.

sed haec in ultimo libro pluribus: nunc ad hominis originem recurramus. [*]( 25 in ultimo libro] c. 14, 5 ss. ) [*](AUCTORES 17-24 (22 Epicurus)] cf. ad frg. 304 (p. 214, 26). ) [*](BRpHPV] 1 totu V, r<M. et a.!. corr. V2 quia] quamquam coMt. Thilo 3 nam] quam R 5 desiturum] esse desituram R 8 stcrelitate BV1 uel particulatim P 9 uel ei B qua B aut] ac RH, fort. recte 10 orbe H 11 qualem H iam in orbe (exp. M<. 3) B sub ex iu B3 factonte B, fetonte R 14 ∗u⌊n⌋us ex iustus ut Mtd. B3 15 nutu] datur B 16 potestatem P 18 accidere H accidit H aiiquando V 19 ut] et B* (corr. B3) H declararet H 20 potest R 21 post si eras. & V 23 iugrates (e M: i) B3 24 epicurus idem H eripiet] docet B, eripuit et B ad quia cf. indcem gramm. ut] et P 25 pluribus] pluribus eisequemur B percurramus P )