Divinarum Institutionum

parens enim noster ille unus et solus cum fingeret hominem id est animal intellegens et rationis capax, eum uero ex humo subleuatum ad contemplationem sui artificis erexit. quod optime ingeniosus poeta signauit:

1. pronaque cum spectent animalia cetera terram,
2. os homini sublime dedit caelumque uidere
3. iussit et erectos ad sidera tollere uultus.

hinc utique ἄνθρωπον Graeci appellauerunt, quod sursum spectet. ipsi ergo sibi renuntiant seque hominum nomine abdicant qui non sursum aspiciunt, sed deorsum: nisi forte id ipsum quod recti sumus sine causa homini adtributum putant.

spectare nos caelum deus uoluit utique non frustra. nam et aues et ex mutis paene omnia caelum uident, sed nobis proprie datum est caelum rigidis ac stantibus intueri, ut religionem ibi quaeramus, ut deum, cuius illa sedes est, quoniam oculis non possumus, animo contemplemur: quod profecto non facit qui aes aut lapidem, quae sunt terrena, ueneratur.

est autem prauissimum, cum ratio corporis recta sit, quod est temporale, ipsum [*](EPITOME 12-99, 7] c. 20, 9-11. ) [*](AUCTORES 9 ss.] Ouid. Metam. I 84 ss. ) [*](EXPILATOBES § 15-17] Isidor. orig. XI 1, 5 s. ) [*]( a B(G)RSHPV] 1 exppetent B, spectant H, spectent P qui H, qu⌈i⌉a P2 2 autem] autem cum RSH rectus sublimis uultus om. P 3 ⌈dο̑⌉ By aperit B\', corr. B3 4 rationes P1, corr. P3 caelestem H 5 ille o noster SH 7 nero] u er. S 8 artifices ut uid. B\', in ras. corr. B2 erexerit R optima F1 significauit cod. Gothan. 9 pronaquae (exp. m. 2) P expectent Bx, corr. B3 10 *os (b er.) P hominis Bar P deditque caelum V uideri H 11 et orectos] erectosque B 12 ANTPOIION (A et n in ras. P11) BP, supra ANƟΡΩΠΟΝ add. antropon R2, ANƟΡΟΠΟΝ S, ANTropon H greci∗ (a er.) S, grece H snsum P, idem 14 15 puta\'nlt B7 17 mnltis H omnes ex omnia S* 19 sedis (i ex e) B3 possimus Pac hinc fere incepit codicis G pag. 13 (S), in qua nihil legi poterat 20 contemplatur S quia H *es (a er.) S 21 terrae R, terra V prauissimus R )

uerum homines et nominis sui et rationis obliti oculos suos ab alto deiciunt soloque defigunt ac timent opera digitorum suorum, quasi uero quicquam esse possit artifice suo maius.

Quae igitur amentia est aut ea fingere quae ipsi postmodum timeant aut timere quae finxerint? \'non ipsa\' inquiunt \'timemus, sed eos ad quorum imaginem ficta et quorum nominibus consecrata sunt.\' nempe ideo timetis, quod eos in caelo esse arbitramini: neque enim, si dii sunt, aliter fieri potest.

cur igitur oculos non in caelum tollitis et aduocatis eorum nominibus in aperto sacrificia celebratis? cur ad parietes et ligna et lapides potissimum quam illo spectetis, ubi eos esse credatis? quid sibi templa, quid arae uolunt, quid denique ipsa simulacra, quae aut mortuorum aut absentium monumenta sunt?

nam omnino fingendarum similitudinum ratio idcirco ab hominibus inuenta est, ut posset eorum memoria retineri qui uel morte subtracti uel absentia fuerant separati.

deos igitur in quorum numero reponemus? si in mortuorum, quis tam stultus ut colat? si in absentium, colendi ergo non sunt, si nec uident quae facimus nec audiunt quae precamur.

si autem dii absentes esse non possunt, qui quoniam diuini sunt, in quacumque parte mundi fuerint, uident et audiunt uniuersa, superuacua sunt ergo simulacra illis ubique praesentibus, [*](EPITOME c. 2 passim] c. 20, 2. 4 s. 9-11. 15. ) [*](B(G)RSHPV] 1 quae Yt, er. et s. l. corr. V2 2 significent SH mente S hominum ut uid. V1, in ras. corr. V7 ⌈co⌉ P2 3 quo* (d er.) V uultu 11 pt om. P 4 dobot] det Rx 5 et nominis om. P rationes SPt, corr. P7 7 maius in mg. V 8 ⌊igitur aimentia V3 9 finxerint (x in ras. ex cs ?) B2, finxerunt R, fincxerint H 10 imagine S facta BP 12 arbitremini H 13 pt] sed B nominibus eomm S in (exp. m. 2) eorum P 15 potius Heumannus qua (ã in ras. ex e ? m. 2) V illosl petitis B1, illo. I spe⌈c⌉tetis B3 16 creditis H quid sibi — uolnnt om. S 17 monimenta (i ex u) R2 18 ab [Omnin](o) incipit codicis G pag. 14 (7) paene tota lecta fingendorum B 19 possit BG 20 uel qui R alt. uel om. P 22 in om. H 23 audient H 24 di G ) [*]( 7* )

at enim praesentes non nisi ad imagines suas adsunt. ita plane: quemadmodum uulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et corporum suorum reliquias oberrare.

set tamen postquam deus ille praesto esse coepit, iam simulacro eius opus non est. quaero enim, si quis imaginem hominis peregre constituti contempletur saepius, ut ex ea solacium capiat absentis, num idem sanus esse uideatur, si eo reuerso atque praesente in contemplanda imagine perseueret eaque potius quam ipsius hominis aspectu frui uelit?

minime profecto. et tamen hominis imago necessaria tum uidetur, cum procul abest, superuacua futura, cum praesto est, dei autem, cuius numen ac spiritus ubique diffusus abesse numquam potest, semper utique superuacua est.

sed uerentur ne omnis illorum religio inanis sit et uana, si nihil in praesenti uideant quod adorent, et ideo simulacra constituunt, quae quia mortuorum sunt imagines, similia sunt mortuis: omni enim sensu carent.

dei autem m aeternum umentis uiuum et sensibile debet esse simulacrum. quod si a similitudine id nomen accepit, qui possunt ista simulacra deo similia iudicari quae nec sentiunt nec mouentur? itaque simulacrum dei non illut est quod, digitis hominis ex lapide aut aere aliaue materia fabricatur, sed ipse homo, quoniam et sentit et mouetur et multas magnasque actiones habet.

nec intellegunt homines ineptissimi quod, si sentire simulacra et moueri possent, ultro adoratura hominem fuissent a quo sunt expolita: quae [*](B(G)RSHPV] 1 audientibus BG 2 uisi S quemadmodum om. S 6 contemplatur R 7 saepe SH nt edd., et C absentis (s in ras. ex a ?) P 8 contemplandam imaginem BO 9 eaqua[e] 0, eaqn*e (a er.)P 10 ue*lit (1 er.) B, uellit 0 11 at (ad Н) superuacua SH in futum cum pre[s] desinit codicis 0 pag. 14 (7), sequitur pag. 15 (65) paene tota lecta incipiens a [Presto] (sic) 12 autem] est S nomen SHP ac] a V 13 nusquam S superuacua] imago superuacua H 14 om∗nis (i er.) P, omnes H uana] uacua V 15 in om. P 17 omnes H uiuens H, uinentes P1, corr. P2 18 ad similitudine S 19 qui] quomodo OH 21 est illud P aere] ex aero H 22 fabrica*tur (n er.) R ante et mouetur hoc et mouet Rl, del. R2 23 rationes BG habeat G, habent H nee] hec S 24 quod si] non recte explicat locum Wichertus, lat. Stillehre pay. 404 sentire simulacra] simulacra deorum sentirent BG 25 adoratur⌈a⌉ B2 hominum B1, corr. B2 expoli∗ta (a? er.) P )

homo igitur illorum quasi parens putandus est, per cuius manus nata sunt, per quem figuram speciem pulchritudinem habere coeperunt, et ideo melior qui fecit quam illa quae facta sunt.

et tamen factorem ipsum nemo suspicit aut ueretur: quae fecit timent, tamquam possit plus esse in opere quam in opifice.

recte igitur Seneca in libris moralibus simulacra inquit deorum uenerantur, illis supplicant genu posito, illa adorant, illis per totum adsident diem aut adstant, illis stipem iaciunt, uictimas caedunt: et cum haec tanto opere suspiciant, fabros qui illa fecere contemnunt.

quid inter se tam contrarium quam statuarium despicere, statuam adorare et eum ne in conuictum quidem admittere qui tibi deos faciat? quam ergo uim, quam potestatem habere possunt, cum ipse qui fecit illa non habeat? sed ne haec quidem dare iis potuit quae habebat, uidere audire loqui moueri.