Divinarum Institutionum

Quamquam primo libro religiones deorum falsas esse monstrauerim, quod ii quorum uarios dissimilesque cultus per uniuersam terram consensus hominum stulta persuasione suscepit, mortales fuerint functique uita diuinae necessitati morte concesserint, tamen ne qua dubitatio relinquatur, hic secundus liber fontem ipsum patefaciet errorum causasque omnes explicabit, quibus decepti homines et primitus deos esse crediderint et postmodum persuasione inueterata in susceptis prauissime religionibus perseuerauerint.

gestio enim conuictis inanus et hominum inpia uanitate detecta singularis dei adserere maiestatem, suscipiens utilius et maius officium reuocandi homines a prauis itineribus et in gratiam secum ipsos reducendi, ne se, ut quidam philosophi faciunt, tanto opere despiciant neue se infirmos et superuacuos et nihili et frustra omnino natos putent, quae opinio plerosque ad uitia compellit.

nani dum existimant nulli deo esse nos curae aut post mortem nihil futuros, totos se libidinibus addicunt et dum licere sibi putant, hauriendis uoluptatibus sitienter incumbunt, per quas inprudentes in laqueos mortis incurrant.

ignorant enim quae sit [*](B(G)RSHPV) ab initio libri incepit codicis G pag. 9 (55) in qua nihil legi poterat 5 **primo B esse om. B 6 hii (h s. I. B7) BS, hi HPV u∗rios (a er.) sic B 8 uitam BH 9 ne qua tamen SH His V 10 patefecit H omnis R1V 11 decep⌈t⌉i S1 crediderunt (-r S) SH 12 prauissimis SH 13 perseuerarint RPV, perseuerauerunt (-r̃ S) SH post-gestio enim hoc constantine imperator (imp R) RS; cf. Prolegomena. conuictis diis inanibus Heumannus, inanibus defendit Buenemaum coni. Epit. 20, 9 spretis inanibus; adde infra 5, 1 omissis insensibilibus et uanis 15 suspiciens V 17 tantopere RSHV dispiciant R 18 et nihili P, om. B, et nihil (nichil S) RSHV 20 cum B aut] ut P 21 totis H addicunt (i ras. ex u) H 22 sicienter (p er.) P inprudeuter B 23 incurrunt SH siut (exp. m. 2) P )

equidem sicut oportet de summa rerum saepenumero cogitans admirari soleo, maiestatem dei singularis quae continet regitque omnia in tantam uenisse obliuionem, ut quae sola debeat coli, sola potissimum neclegatur, homines autem ipsos ad tantam caecitatem esse deductos, ut uero ac uiuo deo mortuos praeferant, terrenos autem sepultosque in terra ei qui fundator ipsius terrae fuit.

et tamen huic inpietati hominum posset uenia concedi, si omnino ab ignorantia diuini nominis ueniret hic error. cum uero ipsos deorum cultores saepe uideamus deum summum et confiteri et praedicare, quam sibi ueniam sperare possint inpietatis suae qui non adgnoscunt cultum eius, quem prorsus ignorari ab homine fas non est?

nam et cum iurant et cum optant et cum gratias agunt, non Iouem aut deos multos, sed deum nominant: adeo ueritas ipsa cogente natura etiam ab inuitis pectoribus erumpit.

quod quidem non faciunt in prosperis rebus. nam tum maxime deus ex memoria hominum elabitur, cum beneficiis eius fruentes [*](EPITOME 2 s.] c. 20, 2 postquam — subiugauerunt. 6 ueri parentis sui] c. 20, 10 12 uero - deo] c. 20, 10. ) [*](B(G)RSHPVJ 1 dn̄m ex dem uel dom F2 2 terr⌈en⌉is B7 3 ab Animas incipit codicis G pag. 10 (50) paetie tola lecta 4 existimarent (is s. I. add. B7) BG 6 non om. S posseut (n s. I. add. B7) BG, posse (e in ras. m. 1?) S retinere BG cultu G 7 sic S 8 oportet expunx. tn. rec. S 10 ut add. P2 sola (a in ras. ex e ? m. 2) V debet B 11 neglegatur B2 (g ex e) SHPac (ras. corr.) V hominis S caecitatcm B2 13 aut S ei] ei praeponant B, 〈eipr〉aep[on]ant G, et H terra Px, corr. Ps 14 fuit] sit H impietate P1, corr. P1 15 numinis coni. Schoellius 17 quWm B3, en quam H 18 possunt HP 19 et (post nam) om. G 20 optantj et optant H * 21 ipsa ueritas Vac 22 inuiti⌈i⌉s H1 peccatoribus V1 23 in faciunt in desinit cod. G pag. 10 (56), sequitur pag. 11 (18) paene tota lecta tuum G, cum V1 24 hominis H ela*bitur (m er.) R)

at uero si qua necessitas grauis presserit, tunc deum recordantur: si belli terror infremuit, si morborum pestifera uis incubuit, si alimenta frugibus longa siccitas denegauit, si saeua tempestas, si grando ingruit., ad deum confugitur, a deo petitur auxilium, deus ut subueniat oratur.

si quis in mari uento saeuiente iactatur, hunc inuocat, si quis aliqua ui adflictatur, hunc potius inplorat, si quis ad extremam mendicandi necessitatem deductus uictum precibus exposcit, deum solum obtestatur, per eius diuinum atque unicum nomen hominum sibi misericordiam quaerit.

numquam igitur dei meminerunt, nisi dum in malis sunt: postquam metus deseruit et pericula recesserunt, tum uero alacres ad deorum templa concurrunt, his libant, his sacrificant, hos coronant.

deo autem quem in ipsa necessitate implorauerant, ne uerbo quidem gratias agunt. adeo ex rerum prosperitate luxuria, ex luxuria uero ut uitia omnia sic inpietas aduersus deum nascitur.

quanam istut ex causa fieri putemus nisi esse aliquam peruersam potestatem, quae ueritati sit semper inimica, quae humanis erroribus gaudeat, cui unum ac perpetuum sit opus offundere tenebras et hominum caecare mentes, ne lucem uideant, ne denique in caelum aspiciant ac naturam corporis sui seruent?

nam cum ceterae [*](EPITOME 21—98, 8] c. 20, 4. ) [*](AUCTORES § 14—19] cf. Cic. de legg. I 9, 26; de nat. deor. II 56, 140; Sall. Cat. 1, 1; Minuc. Fel. c. 17, 2; Cyprian. ad Demetr. c. 16; frequentissima ea sententia ap. Lact. ) [*](B(G)RSHPVJ 2 pressit codd. recent. et edd., sed ad presserit — infremuit eqs. cf. c. 5, 13 libuit — duxerit; c. 3, 3 mereatur — utitur tum II 3 pestifera uis] pestiferauit Rl, corr. m. rec. 5 ingniit SP, ingrauat B"r (pr. a er.) Y, ingr[a]uat G, inruat (corr. m. 2) R, ingruat H; cf. Plin. n. h. XVIIII § 166 c. adn. Detlefseni deus — oratur in mg. V3 6 saeueniente B, sa|uenientem P1, **[ saeueniente P3 7 inuocant R uii (sic) ex ui H3 8 medicandi (" m. rec.) S necessitas P1, corr. P3 deduc*tus H 12 decesserunt G 13 tunc SH 16 luxuriaueto1 V2 post uero s. I. ut ut uid. eras. B ut om. BGH 17 quantam G, qua- ⌊n⌋am (n in ras. ex 3 litt.) H 19 ueritatis SHar 20 in cui uuu desinit codicis G pag. 11 (18), sequitur pag. 12 (17), in qua perpaucae litterae agnoscebantur perpetu⌊u⌋m B3 effundere S 22 post serueut haec cuius originem suo loco narrabimus nunc fallacias arguamus in B, fuerunt in G, cf. Der St. Gatter Palimpsest p. 255 cum om. P cetera P1, corr. P3 ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 7 )

parens enim noster ille unus et solus cum fingeret hominem id est animal intellegens et rationis capax, eum uero ex humo subleuatum ad contemplationem sui artificis erexit. quod optime ingeniosus poeta signauit:

1. pronaque cum spectent animalia cetera terram,
2. os homini sublime dedit caelumque uidere
3. iussit et erectos ad sidera tollere uultus.

hinc utique ἄνθρωπον Graeci appellauerunt, quod sursum spectet. ipsi ergo sibi renuntiant seque hominum nomine abdicant qui non sursum aspiciunt, sed deorsum: nisi forte id ipsum quod recti sumus sine causa homini adtributum putant.

spectare nos caelum deus uoluit utique non frustra. nam et aues et ex mutis paene omnia caelum uident, sed nobis proprie datum est caelum rigidis ac stantibus intueri, ut religionem ibi quaeramus, ut deum, cuius illa sedes est, quoniam oculis non possumus, animo contemplemur: quod profecto non facit qui aes aut lapidem, quae sunt terrena, ueneratur.

est autem prauissimum, cum ratio corporis recta sit, quod est temporale, ipsum [*](EPITOME 12-99, 7] c. 20, 9-11. ) [*](AUCTORES 9 ss.] Ouid. Metam. I 84 ss. ) [*](EXPILATOBES § 15-17] Isidor. orig. XI 1, 5 s. ) [*]( a B(G)RSHPV] 1 exppetent B, spectant H, spectent P qui H, qu⌈i⌉a P2 2 autem] autem cum RSH rectus sublimis uultus om. P 3 ⌈dο̑⌉ By aperit B\', corr. B3 4 rationes P1, corr. P3 caelestem H 5 ille o noster SH 7 nero] u er. S 8 artifices ut uid. B\', in ras. corr. B2 erexerit R optima F1 significauit cod. Gothan. 9 pronaquae (exp. m. 2) P expectent Bx, corr. B3 10 *os (b er.) P hominis Bar P deditque caelum V uideri H 11 et orectos] erectosque B 12 ANTPOIION (A et n in ras. P11) BP, supra ANƟΡΩΠΟΝ add. antropon R2, ANƟΡΟΠΟΝ S, ANTropon H greci∗ (a er.) S, grece H snsum P, idem 14 15 puta\'nlt B7 17 mnltis H omnes ex omnia S* 19 sedis (i ex e) B3 possimus Pac hinc fere incepit codicis G pag. 13 (S), in qua nihil legi poterat 20 contemplatur S quia H *es (a er.) S 21 terrae R, terra V prauissimus R )

uerum homines et nominis sui et rationis obliti oculos suos ab alto deiciunt soloque defigunt ac timent opera digitorum suorum, quasi uero quicquam esse possit artifice suo maius.