Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Sed omittamus sane testimonia prophetarum, ne minus idonea probatio uideatur esse de his quibus omnino non creditur.

ueniamus ad auctores et eos ipsos ad ueri probationem testes citemus, quibus contra nos uti solent, poetas dico ac philosophos. ex his unum deum probemus necesse est, non quod illi habuerint cognitam ueritatem, sed quod ueritatis ipsius tanta uis est, ut nemo possit esse tam caecus, quin uideat ingerentem se oculis diuinam claritatem.

poetae igitur quamuis deos carminibus ornauerint et eorum res gestas amplificauerint summis laudibus, saepissime tamen confitentur spiritu uel mente una contineri regique omnia.

Orpheus, qui est uetustissimus poetarum et aequalis ipsorum deorum, siquidem traditur inter Argonautas cum Tyndaridis et Hercule nauigasse, deum uerum et magnum πρωτόγονον appellat, quod ante ipsum nihil sit genitum, sed ab ipso sint cuncta generata. eundem etiam Φάνητα nominat, quod cum adhuc nihil esset, primus ex infinito apparuerit et extiterit.

cuius onginem atque naturam [*](EPITOME 3 omittamus-propbetarum] cf. ad p. 11,21. 5-13] c. 3, 2. 13-14, 10. 15 sq.] c. 3, 3. ) [*](AUCTORES 13-14, 7] frg. 57 et 75 Abel (cf. Orphica ed. Herm. p. 465; Lobeckii Aglaopbam. I 480. 496). ) [*](BRSMpPV] 1 ad praeconium M eadem qua] eodam modo quo M, eademq⌜ua⌝ P2, eademq. V diuinationem M 3 ommittemus M m\'inus B2 4 de quibus his B1 PV edd. (sed cf. p. 11, 24), ante his add. ab B1; malim iis 5 auctorem M probationem ueri PV 8 quo PV edd., sed cf. IV 7, 8; Epit. 37, 5 habuerunt BMP 9 qui non BSM 10 diuinitate Sx, diuinitatis S2 quam*uis (q er.) P 11 ornauef S t re⌜s⌝V2 amplificauerun* (t m. 2?) S 13 regiq; (q; m. 2) S post omnia 6 fere litt. eras., S et M 15 tyndaridis (alt. d in ras. ex n et s in ras. m. 2) B, tyndaiis PV 16 ΠΡΩΤΓΟΝΩΝ B1, corr. B3, ΙΙΡΩ- TOTONON (alt. T in ras. V) MV, UPOTOTONON M post graecum primogenitum BP, idem ante SM, primigeuitum in mg. V1 appellat om. S, in ras. M post nihil eras. eẽt M 17 generatum B 18 ΦΑΝЄTA BS, ΦΑΝ⌞H⌟TA P, phaneta M post graecum prima apparitio P, ante quod est illuminatorem S quodj quoniam M ex infinito] nihil finito PV rinifinito B3 19 et om. M )

14
quia concipere animo non poterat, ex aere inmenso natum esse dixit:
  1. πρωτόγονος Φαέθων περιμήϰεος ἠέρος υἱός
  2. .

aliut enim amplius quod diceret non habebat. hunc ait esse omnium deorum parentem, quorum causa caelum condiderit liberisque prospexerit, ut haberent habitaculum sedemque communem:

  1. ἔϰτισεν ἀθανάτοις δόμον άϕθιτον
  2. .
natura igitur et ratione ducente intellexit esse praestantissimam potestatem, caeli ac terrae conditricem.

non poterat enim dicere Iouem esse principem rerum, qui erat Saturno genitus, neque ipsum Saturnum, qui caelo natus ferebatur; caelum autem tamquam deum primum constituere non audebat, quod uidebat elementum esse mundi, quod ipsum eguerit auctore. haec eum ratio perduxit ad deum illum primogenitum, cui adsignat et tribuit principatum.

Homerus nihil nobis dare potuit quod pertineat ad ueritatem: qui humana potius quam diuina conscripsit. potuit Hesiodus, qui deorum generationem unius libri opere conplexus est: sed tamen nihil dedit non a deo conditore sumens exordium, sed a chao, quod est rudis inordinataeque materiae confusa congeries, cum explanare ante debuerit chaos ipsum unde quando quomodo esse aut constare coepisset.

nimirum sicut ab aliquo artifice disposita ordinata effecta sunt omnia, sic ipsam materiam fictam esse ab aliquo [*](AUCTORES 20; 15, 3] Hesiod. Theog. 116; 1. 22-35. ) [*](BRSMpPV] 1 conspicere (sp in ras. B3) BS were R1 dixit esse uatum P 3 nPOTOTONOC M ΠЄPIMHK〈ЄOC〉 B, IIЄPIMAKЄOC S, IIЄPIMЄKЄOC M, nHPlMHKCOC P 〈HЄ〉ΡΩC B, 1CPOC R, ΘЄPOC M CIOC R, CVIOC S, roc M interpretatio lat. in SP 8 ΘΑΝΑΤΟΙC S, AATANATOIC M, ΑΘ⌞A⌟NATOIC P 〈ΔΟ〉MON B, AOMON SM ΑΦЄICON M interpretatio lat. in P 9 ex M deducente B, docente M 10 potentiam M 12 neque] denique P 14 egeret Bl, eg⌞u⌟erit B3, genuerit SM auctorem B1 (m del. B3) SM 16 adsignat et] adsignans M 18 conscribsit BRV, sic pUrumque b pro p B, raro cett. potuit om. M 21 ante om. M 22 achaos R, cahos P esset B, esse e M 24 effectaj facta B sicu (ut er.) R matieriem R factam BS )

15
necesse est. quis igitur hanc nisi deus fecit, cuius potestati subiacent omnia?

sed refugit hoc ille, dum horret incognitam ueritatem. non enim Musarum instinctu sicut uideri uolebat in Helicone carmen illut effudit, sed meditatus uenerat ac paratus.

nostrorum primus Maro non longe afuit a ueritate, cuius de summo deo, quem mentem ac spiritum nominauit, haec uerba sunt:

  1. principio caelum ac terras camposque liquentis
  2. lucentemque globum lunae Titaniaque astra
  3. spiritus intus alit totamque infusa per artus
  4. mens agitat molem et magno se corpore miscet.

ac ne quis forte ignoraret, quisnam esset ille spiritus qui tantum haberet potestatis, declarauit alio loco dicens:

  1. deum namque ire per omnis
  2. terrasque tractusque maris caelumque profundum;
  3. hinc pecudes armenta uiros genus omne ferarum,
  4. quemque sibi tenuis nascentem accersere uitas.

Ouidius quoque in principio praeclari operis sine ulla nominis dissimulatione a deo, quem fabricatorem mundi, quem rerum opificem uocat, mundum fatetur instructum.

quodsi uel Orpheus uel hi nostri quae natura ducente senserunt in [*](EPITOME 5-17] c. 3, 4. 18-20] c. 3, 5. ) [*](AUCTORES § 11 s.] Miuuc. Fel. c. 19, 2. 8 ss.] Aen. VI 724 ss. 14 ss.] Georg. IV 221 ss. 19 s.] Metam. I 57. 79. ) [*](EXPILATORES § 11 s.] Saluian. de gub. dei I 1, 4. 5 (Maro). 16,10 (Pythagoras)] cf. Isidor. orig. VIII 6, 19. ) [*](BRSMpPV] 1 qui V1 2 ille hoc P 4 carmen] nec carmen* (i er.) M effundit M ac] et M 5 n longe eras. S afrfuit (b m. 2) m mg. S, fuit PV a ueritate] ueritati M 6 spiritum ac mentem M 8 principium Mac, a principio Pac (a expunct.) vac (a eras.) terram R liquentes (alt. e ex i B2R2) BRV 9 luna⌞e⌟ F2 titaniaque (e in ras. ex ae) P, t,itaniaque V1 10 infusa] et fusa M partus (p ex p m. 2) V 12 quinam SPV 13 potestatibus B loco om. M 14 deum om. R omnes S, omnis (corr. m. 2) V 15 terrasq; (exp. m. 2) R tractatusque M, tactusque V1 maris*** (que er.) B . 16 hic M 17 tenus sibi M tenues (alt. e ex i) B2R2 accersere RSM, arcersere V, arcessere BP 18 operis] carminis R, operis, in mg. carminis al. m. ant., S 20 uocet B quod uel si R 21 qui B docente BJ V1, corr. JB3 F2 )

16
perpetuum defendissent, eandem quam nos sequimur doctrinam conprehensa ueritate tenuissent.

Sed hactenus de poetis. ad philosophos ueniamus, quorum grauior est auctoritas certiusque iudicium, quia noti rebus commenticiis, sed inuestigandae ueritati studuisse creduntur.

Thales Milesius, qui unus e septem sapientium numero fuit quique primus omnium quaesisse de causis naturalibus traditur, aquam esse dixit ex qua nata sint omnia, deum autem esse mentem quae ex aqua cuncta formauerit. ita materiam rerum posuit in umore, principium causamque nascendi constituit in deo.

Pythagoras ita definiuit quid esset deus: animus per uniuersas mundi partes omnemque naturam commeans atque diffusus, ex quo omnia quae nascuntur animalia uitam capiunt.

Anaxagoras deum esse dicit infinitam mentem quae per se ipsam moueatur: Antisthenes multos quidem esse populares deos, unum tamen naturalem id est summae totius artificem.

Cleanthes et Anaximenes aethera esse dicunt summum deum, cui opinioni poeta noster adsensit:

  1. tum pater omnipotens fecundis imbribus aether
  2. coniugis in gremium laetae descendit et omnis
  3. magnus alit magno permixtus corpore fetus.
[*](EPITOME 3—5] c. 4. 1. 5-17, 2 Thales-Zenon] c. 4, 3. ) [*](AUCTORES § 15-23] Minuc. Fel. c. 19, 3—10. § 16] Cic. de nat. deor. I 10, 25. §. 17] ibid. 11,27. § 18 Anaxagoras] ibid. 11, 26. Antisthenes] ibid. 13, 32. § 19 Cleanthes] ibid. 14, 37. Anaximelws] ibid. 10,26. 19 ss.] Georg. II 325 ss. ) [*](EXPILATORES § 17] Saluian. ibid. I 1, 2. ) [*](BRSMpPVJ 4 grauiorem SI, grauionest S1 au⌞ctor⌟itas B2 cert⌞i⌟usque B2 qui M cο̃m̃⌞t⌟aticiis (t ex er. d m. 2) S uoritatis M credentur S 6 e numero septem sapientium R ex SM quoque R, quia M 8 sunt S dm ex dei ut uid., B3 qui M 9 ⌞h⌟tunorem B3, humore (h s. 1. R7) RS 10 in deo] ideo BI, idem (sic) B3 phytagoras B 11 diffinit P quis B animusH (em ? er.) B, animus qui SM uniuersats mojdi B2 12 parte⌞s⌟B\' quo] que S1 13 anaxoras R 14 ipsa BRP1 (~ add. P7) V mou⌞e⌟turi⌟ P1 15 anthistenes BRSM 16 id est om. M cleantes BRM anaximenes (i in ras. ex a ? m. 3) B 17 dicunt (un ex i ? m.2) B 18 adsentit. B 19 tunc P imbrius M 20 coniungis B laete RS omnes BM 21 magnos B alit (1 in ras. ex b ? m. 3) B permixtos BI, corr. B3, permixius Rl, commixtus Yerg. )
17

Chrysippus naturalem uim diuina ratione praeditam, interdum diuinam necessitatem deum nuncupat, item Zenon naturalem diuinamque legem.