Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

nam quid est aliut colere uirtutem nisi eam conprehendere animo ac tenere? quod unus quisque simulac coepit uelle, consequitur. hic solus uirtutis est cultus: nam religio ac ueneratio nulla alia nisi unius dei tenenda est.

quid igitur opus est, o uir sapientissime, superuacuis extructionibus loca occupare quae possint humanis usibus cedere? quid sacerdotes constituere uana et insensibilia culturos? quid immolare uictimas? quid tantos sumptus uel fingendis uel colendis imaginibus inpendere?

firmius et incorruptius templum est pectus humanum: hoc potius ornetur, hoc ueris illis numinibus inpleatur.

has ergo falsas consecrationes sequitur quod necesse est. qui enim sic uirtutes [*](EPITOME 1-4] c. 16, 1. 8 s.] c. 16, 2 quamuis — substautia. 23 falsas consecrationes] c. 16, 2 quae — execranda 24 ss. 76, 3 fides, 4 pietas, 6 pax, concordia, 8 pudicitia] cf. c. 16, 1. ) [*](AUCTORES 5] de legg. II 8,19; cf. Lact. I 15, 23. ) [*](B(G)BSHPVJ 1 adsentio (ad euan. in G) BG ⌞ne⌟ P2 raut scutiunt1 B3 2 aedificulas BarG factos II 3 in [ue sint falsae] (si extra) desinit codicis G pug. 7 (50), sequitur pag. 8 (49), in qua nihil agnoscebatur 5 his] in his B 6 illa BM ⌜propter⌝ V quwe B2 in] ad SH 7 earumdem H 8 sunt* (o cr.) BP, sunt SH, sunt 0 V 9 sin (ante autem) S 10 sunt S edd. 12 trh\'ure R2 15 simulaccoepit Bl, simulat occoepit B-, simul*ut (a er.) cepit R, simul accepit SPY, simulat coepit H 17 est om. R 19 cadere H 20 cultoros B1, corr. B1, cultores VI sumptos (sed o ex u B3) BP1, corr. P2 22 pectus] corpus H 23 numinibus B, nominibus cett. )

76
colunt id est qui umbras et imagines uirtutum consectantur, ea ipsa quae uera sunt tenere non possunt.

itaque nulla in quoquam uirtus est, uitiis ubique dominantibus, nulla fides, omnia pro se quoque rapiente, nulla pietas, nec consanguineis nec parentibus parcente auaritia et cupiditate in uenena et in ferrum ruente, nulla pax, nulla concordia, publice bellis saeuientibus, priuatim uero inimicitiis usque ad sanguinem furentibus, nulla pudicitia, libidinibus effrenatis omnem sexum et omnes corporis partes contaminantibus.

nec tamen desinunt ea colere quae fugiunt et oderunt. colunt enim ture ac summis digitis quae sensibus intimis horrere debuerunt: qui error omnis ex illius principalis ac summi boni ignoratione descendit.

urbe a Gallis occupata obsessi in Capitolio Romani cum ex mulierum capillis tormenta fecissent, aedem Veneri Caluae consecrarunt.

non igitur intellegunt, quam uanae sint religiones uel ex eo ipso, quod eas his ineptiis cauillantur.

a Lacedaemoniis fortasse didicerant deos sibi ex euentis fingere. qui cum Messenios obsiderent et illi furtim deceptis obsessoribus egressi ad diripiendam Lacedaemonem cucurrissent, a Spartanis mulieribus fusi fugatique sunt.

cognitis autem dolis hostium Lacedaemonii sequebantur. his armatae mulieres obuiam longius exierunt. quae cum uiros suos cernerent parare se ad pugnam, quod putarent Messenios esse, corpora sua nudauerunt.

at illi uxoribus cognitis et aspectu in libidinem concitati, sicuti erant armati permixti sunt, utique [*](EPITOME 13-15] c. 15, 5. ) [*](BRSHPVJ 1 quia V uirtutuum Rac, uirtutem H consecrantur (exp. m. 2) R 2 nullo B 4 quemque H, uno quoque edd. rapiente om. S 5 parcent B, non parcente H 6 saeuenientibus V 7 inimiciti\'is V2 9 post desinunt eras. ut B 11 dic*tis (i er.) R horrere cod. Got/Jan. et alia recent., colere C 13 a om. S 14 capillis] calis S 15 consacrarunt B, consecrauerunt RH sunt S 16 ineptis H cauellantur Pl, corr. P1 17 didicerunt B 18 messennios H 19 lacedemonem B, pariter 21 20 spartanibus S fugatiue R 21 iis H a 0 23 quo* (Q m. 2) V messenios B 24 cognotis P, cognatis (sic corr. m. 2) V et] ex H libidine B 25 con\'ci\'tati (n in ras. et ci m. 2) P, cogitati V armati, sed i in rasura 2 hastarum m. 2 P, armatae cett. commixti H promiscue S)

77
promisce —

nec enim uacabat discernere — sicut iuuenes ab isdem antea missi cum uirginibus, ex quibus sunt Partheniae nati. propter huius facti memoriam aedem Veneri Armatae simulacrumque posuerunt: quod tametsi ex causa turpi uenit, tamen honestius uidetur armatam Venerem consecrasse quam caluam.

eodem tempore Ioui quoque Pistori ara posita est, quod eos in quiete monuisset, ut ex omni frumento quod habebant panem facerent et in hostium castra iactarent: eoque facto soluta esset obsidio desperantibus Gallis inopia subigi posse Romanos. quae ista religionum derisio est?

si earum defensor essem, quid tam grauiter queri possem quam deorum numen in tantum uenisse contemptum, ut turpissimis nominibus ludibrio habeatur?

quis non rideat Fornacem deam uel ; potius doctos uiros celebrandis Fornacalibus operari? quis cum audiat deam Mutam, tenere risum queat? hanc esse dicunt ex qua sint Lares nati et ipsam Laram nominant uel Larundam. quid praestare colenti potest quae loqui non potest?

colitur et (Jaca, quae Herculi fecit indicium de turto boum, diuinitatem consecuta quia prodidit fratrem, et Cunina, quae infantes tuetur in cunis ac fascinum submouet, et Stercutus, qui stercorandi agri rationem primus induxit, et [*](EPITOME 6—10] c. 15, 5. 10-13 (lndibrio)] c. 16, 3. 13-21] c. 16, 2. ) [*](AUCTORES 13 s. Fornacem] cf. Ovid. Fast. II 525-532. 15 s. Mutam — Laram] cf. ibid. 583—616. ) [*](EXPILATOEES 20 s. Stercutus] cf. Isidor. orig. XVII 1, 3. ) [*]( n r. BBSHPVJ 1 uacabant R discere (s. I. m. 1 uel 3) B sic S, sicuti II sicut — nati damnat Heumannus 2 hisdem (h add. B2) BSH missi] missi admixti H parthemie S, partheni⌞i⌟ (i in ras. ex ae m. 2) P 3 aedemJ hae aedem S 4 euenit H 9 esse B obsidiornel (ne m. 1 ?) B subici R 10 derisio] diu si S si] et si S 12 nomen BRV, ex nomina P1 . turpissimi S 13 haberetur H 14 doctis Rl, Ldoctosj P2 fornecalibus S, fornacibus H, furnacalibus PV 16 ex] et B\', ras. et s. I. corr. B1 ipsum H Laram] larem RH 17 larunda S quae] qui SH 18 caeca BH, ex caca P5 herculi* (s er.) P facit H, fecit/// (3 hastae er.) P indicio P1 (corr. P2) V 19 in diuinitatem consecrata H cuma B 20 fuscinum P stercutus RSP1 Epit. 16, 2, stercus B, sterculus HP1V 21 tutinus C; an Tutunus ? cf. Tertull. ad nat. II11 (pag. 378); Arnob. IV 7)

78
Tutinus, in cuius sinu pudendo nubentes praesident, ut illarum pudicitiam prior deus delibasse uideatur, et mille alia portenta, ut iam uaniores qui haec colenda susceperint quam Aegyptios esse dicamus, qui monstruosa et ridicula quaedam simulacra uenerantur.

et haec tamen habent aliquam imaginem. quid qui lapidem colunt informem ac rudem cui nomen est Terminus? hic est quem pro Ioue Saturnus dicitur deuorasse nec inmerito illi honos tribuitur.

nam cum Tarquinius Capitolium facere uellet atque in eo loco multorum deorum sacella essent, consuluit eos per auguria utrum Ioui cederent, et cedentibus ceteris solus Terminus mansit. unde illum poeta Capitoli inmobile saxum uocat.

lam ex hoc ipso quam magnus Iuppiter inuenitur, cui non cessit lapis, ea fortasse fiducia, quod illum de paternis faucibus liberauerat.

facto itaque Capitolio supra ipsum Terminum foramen est in tecto relictum, ut quia non cesserat, libero caelo frueretur: quo ne ipsi quidem fruebantur qui lapidem frui putauerunt..