Divinarum Institutionum

est uero inquit Africane: nam et Herculi eadem ista porta patuit; tamquam ipse plane, cum id fieret, ianitor fuerit in caelo.

equidem statuere non possum dolendumne potius an ridendum putem, cum uideam graues et doctos et ut sibi uidentur sapientes uiros in tam miserandis errorum fluctibus uolutari.

si haec est uirtus quae nos inmortales facit, mori equidem malim quam exitio esse quam plurimis.

si aliter inmortalitas parari non potest nisi per sanguinem, quid fiet, si omnes in concordiam consenserint? quod certe fieri poterit, si pernicioso et impio furore proiecto innocentes esse ac iusti uelint. num igitur nemo erit caelo dignus?

num peribit uirtus, quia hominibus in homines saeuire non dabitur? sed isti qui euersiones urbium populorumque summam gloriam conputant, otium publicum non ferent, rapient saeuient et iniuriis insolenter inlatis humanae societatis foedus [*](AUCTORES 1 s.] Epigr. III 9 s.; ex Cic. de rep. 7] de rep. iocert. frg. 9. ) [*](BRSHPVj 1 fas endo H, faciendo BRS, fas est do PacV, nest corr. P1 U plagas (= m. 2) caelestium nefasciquam (nefasqiquam m. 2) est (e in er. a ? m. 2) B caelestium BSP, caelestu; V ardlscendere V2 2 mihi H, mirhi\' (hi m. poster.) P patet in mg. S2 3 quia] quam BI, corr. B2 porrdildit B3 4 rin! J33 (tu) potius Schoelliiis 5 o eras. P 6 putaberis H Cicero onl. S 7 uero (corr. m. 2) R et om. H 8 potuit H genitor H 9 et quidem SH 10 uideas H doctores S 11 uiderentur R sapientis P1 (corr. P2) V miserandis B3, miseramdis Ii, miserans S errorem V 12 uoluntari RarV1 si haec - quam plurimis in mg. V2 13 more S quidem SPV ■ malim P1, mauelim P2, magislim B, uelim R, mauelis S, mauelim HV (i. e. V2) 15 concesseriut SII 16 poterit P, potet sic V, potest BRSH 17 uoluerunt H 18 uirtus] iustus S quia] quoniam SH seruire Bt, s. I. et ras. corr. B3 20 odium B )

Nunc ad reliqua pergamus. nomen deorum Cereri ac Libero traditio munerum fecit. possum diuinis docere litteris uinum atque fruges ante progeniem Caeli atque Saturni fuisse in usu hominum, sed ab his sane inuenta esse fingamus.

num potest plus aut maius uideri collegisse fruges iisque fractis panem facere docuisse aut uuas de uitibus lectas expressisse uinumque fecisse quam fruges ipsas aut uites generasse ac protulisse de terra?

reliquerit haec sane deus humanis ingeniis eruenda, tamen fieri non potest quin ipsius sint omnia, qui et sapientiam tribuit homini ut inueniret et illa ipsa quae possent inueniri.

artes quoque inuentoribus suis inmortalitatem peperisse dicuntur, ut Aesculapio medicina, Volcano fabrica. colamus igitur et illos qui fullonicam sutrinamue docuerunt. cur autem figulinae repertori honos non habetur? an quia isti diuites uasa Samia contemnunt?

sunt et aliae artes quarum repertores humanae uitae plurimum profuerunt: cur non et illis adtributa sunt templa?

sed nimirum Minerua est quae omnes repperit, ideoque illi opifices supplicant. ergo ab his sordibus Minerua ascendit in caelum.

est uero cur quisquam derelinquat eum qui terram cum animantibus, [*](EPITOME 3-71, 6] cf. c. 14, 5. ) [*](B(G)BSHPVJ 1 quam V1 uou add. Thilo sceleratus P, sceleratjjus sic V2 2 lacessierint Ppr (alt. i ras. ex u) edd., lacesserint S, lacessieruut BRV, lacesserunt H 3 peragamus P celeri Pl (corr. P2)V 4 possu- mus S litteris docere B 5 Caeli] caereri ∗∗∗ H 6 usum BS hiis R2 nam S, non HP 7 potes H iisque] isque R, hisque cctt. fractis] fructibus Bl, corr. B3 8 expressisse B2 9 aut] atque R 10 a [Terr]a rel[iqueri]t incipit codicis G pag. 5 (151) paene tota lecta reliquit B, reli*queri*t (duo 11 er.) P, reli*qua erit (n er.) V hominum H 11 erudienda BH, [erudien]da G 12 et (ante illa) om. H 13 possint BG inuenire V1; post inueniri tn mg. primus iuuenit add. P1? artis R* 14 reperisse RH scolapio H vulcano B, uulcano cett., u minus cert. in G 15 fulilonicam (1 in ras. ex c ? m. 2) V sutrinauuue q er.) B, striuamque G 16 repertorum S 17 uasa Samia] uasam nimiam R 18 re[p]pertores G 19 et R2 nimirum om. S 20 omnis Rl 21 rhlis R2 escendit R1 V uero] ergo H 22 relinquat R celum—luminibus in mg. 82)

quid ille qui uulnera in corporibus sanare docuit? num potest esse praestantior quam qui corpora ipsa formauit, sentiendi ac uiuendi rationem dedit, herbas denique ipsas et cetera quibus medendi ars constat excogitauit ac protulit?

At enim dicet aliquis et huic summo qui fecit omnia et illis qui partim profuerunt suam uenerationem esse tribuendam.

primum nec factum est umquam ut qui hos coluit, etiam deum coluerit, neque fieri potest, quoniam si honos idem tribuitur aliis, ipse omnino non colitur, cuius religio est illum esse unum ac solum deum credere.

clamat summus poeta eos omnes qui inuentas uitam excoluere per artes aput inferos esse ipsumque illum repertorem medicinae talis et artis ad Stygias undas fulmine detrusum, ut intellegamus quantum ualeat pater omnipotens, qui etiam deos fulminibus exstinguat.

sed homines ingeniosi hanc secum habebant fortasse rationem: quia deus fulminari non potest, apparet non esse factum. immo uero quia factum est, apparet hominem fuisse, non deum.

mendacium poetarum non in facto est, sed in nomine: metuebant enim malum, si contra publicam persuasionem faterentur quod erat uerum.

quodsi hoc constat inter ipsos, ex hominibus deos factos, cur ergo non credunt poetis, si quando illorum fugas et uulnera et [*](AUCTORES 13. 14] Yerg. Aeu. VI 663; VII 772 s. 24 s.] cf. Cic. de nat. deor. I 16, 42. ) [*](B(G)RSHPV] 1 cum om. B liminibus V1 uenerantur P 2 quid] quia Bl (qu∗am B3) G in] uel S corpore B 3 sanare B presleJutior P *** qui fqui ? er.) B 4 uiuendi (s. I. corr. R2) RS, uidendi BGRlHVP (uidendi ex uendi PH) edd., sed cf. II11, 6 accepta uiuendi sentiendique ratione 5 ipsa ceteraque II atque PV 8 esse om. V 9 quis P 10 in fieri potest desinit codicis G pag. 5 (151), sequitur pag. 6 (152), cuius in uerss. 1-21 pleraque legebantur 11 idem] inde H ante aliis s. 1. ab add. B3 13 omnis P1 (corr. P2) V [in](uent)[am] G, a inuentes H 14 inferas V1, in ras. corr. V2 15 talis et om. BG *rtis (e ? er.) B stugias H flumine P 16 ualet S 18 habeant RS, habent H qua H 19 uero] uero etiam BG 20 post mendacium add. enim edd. 21 est post nomine SH 23 hc (i. e. haec) S errgo B1)

quibus de rebus intellegi datur non potuisse ullo pacto fieri deos, quia ne homines quidem probi fuerunt eaque in uita sua gesserunt quae mortem pariunt sempiternam.