Divinarum Institutionum

Hoc loco refellendi sunt etiam ii qui deos ex hominibus esse factos non tantum fatentur, sed ut eos laudent, etiam gloriantur, aut uirtutis gratia ut Herculem aut munerum ut Cererem ac Liberum aut artium repertarum ut Aesculapium ac Mineruam.

haec uero quam inepta sint quamque non digna propter quae homines inexpiabili se scelere contaminent hostesque uero deo fiant, quo contempto mortuorum sacra suscipiunt, ex singulis rebus ostendam.

uirtutem esse dicunt quae hominem tollat in caelum, non illam de qua philosophi disserunt, quae posita est in bonis animi, sed hanc corporalem quae dicitur fortitudo: quae quoniam praecipua in Hercule fuit, inmortalitatem meruisse creditur.

quis tam stulte ineptus est, ut corporis uires diuinum uel etiam humanum bouum iudicet, cum sint et maiores pecudibus adtributae et uno morbo saepe frangantur uel senectute ipsa minuantur et [*](EPITOME 12-19] cf. c. 14, 5. ) [*](B (a 19) RSHPVJ 2 nymphiae PV 3 in] et RacPV 4 urbius S, uiroius H 5 hoc PaeV tam (ante sollicita) s. I. P2 7 in] ad SH quod R1 8 abnegatio H, abhominatio Pac (h expunct.) V haec om. S 9 eonscientia S 11 amanti] a mandatis fs m. 2) R 12 ilocoj V1 ii B\', hii RtHV, hi SP 17 se om. SH 18 deo uero PV suspiciunt V1, in ras. corr. V2 19 o tendam uirtutem denuo incipit B (fol. 13), cf. pag. 46, 18 20 dixerunt S 21 animis PV 22 hercule* (m er.) P 23 immortalitate (~ m. 2) S 24 est om. H 25 uno] uiro S 26 frann guntur B\', in ras. corr. B3 ipsa senectute HPV corruant (n m. 3) B ) [*]( 5* )

itaque idem ille cum deformari ulceribus toros suos cerneret, nec sanari se uoluit nec senem fieri, ne quando se ipso minor aut deformior uideretur.

hunc a rogo quo uiuum se ipse combusserat escendisse in caelum putauerunt eaque ipsa quae stultissime sunt admirati simulacris et imaginibus expressa et consecrata posuerunt, ut in perpetuum uanitatis illorum monumenta perstarent qui ob necem bestiarum deos fieri credidissent.

sed haec fortasse Graecorum culpa sit, qui res leuissimas pro maximis semper habuerunt.

quid nostri? num sapientiores? qui athleticam quidem uirtutem contemnunt, quia nihil obest, sed regiam, quia late solet nocere, sic admirantur, ut fortes ac bellicosos duces in deorum coetu locari arbitrentur; nec esse ullam aliam ad inmortalitatem uiam quam exercitus ducere, aliena uastare, delere urbes, oppida excindere, liberos populos aut trucidare aut subicere seruituti.

uidelicet quo plures homines adflixerint spoliarint occiderint, eo se nobiliores et clariores putant et inanis gloriae specie capti sceleribus suis nomen uirtutis inponunt.

iam mallem ut a ferarum caedibus deos sibi fingerent quam inmortalitatem tam cruentam probarent. si quis unum hominem iugulauerit, pro contaminato ac nefario habetur nec ad terrenum hoc domicilium deorum admitti eum fas putant. ille autem qui infinita hominum milia trucidarit, cruore campos inundauerit, flumina infecerit, non modo in templum, sed etiam in caelum admittitur.

aput Ennium sic loquitur Africanus: 25 [*](EPITOME 5 s.] ef. 14, 5. ) [*](BRSHPV] 1 idem om. S deformare R thoros PV 2 sanari] sanum aBsemenBVI3a]B4 a*scendisse(E\'cr.,a1Ił..1)Il, escendisse R, ascendisse SH, accendisse P, escendisse V 5 stultissima P i 6 expęrsa II 7 monumenta (corr. m. 2) R p///starent (3 hastae er.) P a 9 promaximis JB2 10 atleticam BI, +zleticam B2, athletica (~ m. 2) S, hatleticam H, lathleticamj P, athlicam V 11 regem S 14 ercitus II urbes delere edd. 15 exrsindere sic S2 subicere m. 1, c in g corr. m. 2, eras. ex g restit. m. 3 B, subiecere PV 1G quo∗ (d er.) R pluris RP1 (corr. P2) V spoliauerint edd. 17 eo se] eos sox (et m. 3) B 18 captis Par V 22 putat S 23 milia hominum II trucidauerit edd. inundarit SII )

1. si fas endo plagas caelestum ascendere cuiquam est,
2. mi soli caeli maxima porta patet,

o in quantis tenebris, Africane, uersatus cs uel potius o poeta, qui per caedes et sanguinem patere hominibus ascensum in caelum putaueris! cui uanitati etiam Cicero adsensit.

est uero inquit Africane: nam et Herculi eadem ista porta patuit; tamquam ipse plane, cum id fieret, ianitor fuerit in caelo.

equidem statuere non possum dolendumne potius an ridendum putem, cum uideam graues et doctos et ut sibi uidentur sapientes uiros in tam miserandis errorum fluctibus uolutari.

si haec est uirtus quae nos inmortales facit, mori equidem malim quam exitio esse quam plurimis.

si aliter inmortalitas parari non potest nisi per sanguinem, quid fiet, si omnes in concordiam consenserint? quod certe fieri poterit, si pernicioso et impio furore proiecto innocentes esse ac iusti uelint. num igitur nemo erit caelo dignus?

num peribit uirtus, quia hominibus in homines saeuire non dabitur? sed isti qui euersiones urbium populorumque summam gloriam conputant, otium publicum non ferent, rapient saeuient et iniuriis insolenter inlatis humanae societatis foedus [*](AUCTORES 1 s.] Epigr. III 9 s.; ex Cic. de rep. 7] de rep. iocert. frg. 9. ) [*](BRSHPVj 1 fas endo H, faciendo BRS, fas est do PacV, nest corr. P1 U plagas (= m. 2) caelestium nefasciquam (nefasqiquam m. 2) est (e in er. a ? m. 2) B caelestium BSP, caelestu; V ardlscendere V2 2 mihi H, mirhi\' (hi m. poster.) P patet in mg. S2 3 quia] quam BI, corr. B2 porrdildit B3 4 rin! J33 (tu) potius Schoelliiis 5 o eras. P 6 putaberis H Cicero onl. S 7 uero (corr. m. 2) R et om. H 8 potuit H genitor H 9 et quidem SH 10 uideas H doctores S 11 uiderentur R sapientis P1 (corr. P2) V miserandis B3, miseramdis Ii, miserans S errorem V 12 uoluntari RarV1 si haec - quam plurimis in mg. V2 13 more S quidem SPV ■ malim P1, mauelim P2, magislim B, uelim R, mauelis S, mauelim HV (i. e. V2) 15 concesseriut SII 16 poterit P, potet sic V, potest BRSH 17 uoluerunt H 18 uirtus] iustus S quia] quoniam SH seruire Bt, s. I. et ras. corr. B3 20 odium B )

Nunc ad reliqua pergamus. nomen deorum Cereri ac Libero traditio munerum fecit. possum diuinis docere litteris uinum atque fruges ante progeniem Caeli atque Saturni fuisse in usu hominum, sed ab his sane inuenta esse fingamus.

num potest plus aut maius uideri collegisse fruges iisque fractis panem facere docuisse aut uuas de uitibus lectas expressisse uinumque fecisse quam fruges ipsas aut uites generasse ac protulisse de terra?

reliquerit haec sane deus humanis ingeniis eruenda, tamen fieri non potest quin ipsius sint omnia, qui et sapientiam tribuit homini ut inueniret et illa ipsa quae possent inueniri.