Divinarum Institutionum

quare si Iouem et ex rebus gestis et ex moribus hominem fuisse in terraque regnasse deprehendimus, superest ut mortem quoque eius inuestigemus.

Ennius in Sacra Historia descriptis omnibus quae in uita sua gessit ad ultimum sic ait: deinde Iuppiter postquam quinquies terras circuiuit omnibusque amicis atque cognatis suis imperia diuisit reliquitque hominibus leges mores frumentaque parauit multaque alia bona fecit, inmortali gloria memoriaque adfectus sempiterna monumenta sui reliquit.

aetate pessum acta in Creta uitam commutauit et ad deos abiit eumque Curetes filii sui curauerunt decoraueruntque eum; et sepulchrum eius [*](EPITOME 12 s.] c. 13, 5. 14-45, 4] c. 13, 4. ) [*](AUGTORES 16] frg. XII. ) [*](BESHPVJ 1 depraecatur Bl (pr. a del. B3), deprecatur H adiubet Bcorr. m. 1 ? ut (ante seruet) s. I. P1 2 ut om. S 5 benificii H, bene1ficii P2 6 est inconueniens R conueniens H 8 multiplicet S 9 sumministrat B, subm- cett. 10 a deo adiuuari B, a deo iuuari SH ⌜a⌝ F2 11 nomen R1 12 pr. et om. BSV1 13 deprendimus R 14 quo*que (d er.) H, sic saepe Historia] historia loquitur H 16 po**stquam (te er.) B terram B 17 circuibit S omnibus SH atque] et B 18 diuidit RIBH reliquit H et mores LMuellerus 19 et inmortali LMttellerus apodosin ab aetate (21) inc. 20 glori⌜os⌝glaque (os m. 2) memoria R adiectus V monumenta (corr. m. 2) R, monimenta P 21 sui LMuellerus, suis C pessum⌜e⌝ B2, fessum (corr. m. 2) R actam R 22 fili⌜i⌝ B3 23 decorauerunt qui R1, decoraueruntq.1 V cum Rl, (ut d;-eum Hartelius sepulcrum B, sepulchrum cett. (nisi quod sepurchro P); uariant fere semper codd. cf. pag. 45,2. 11. 13 )

hoc certe non poetae tradunt, sed antiquarum rerum scriptores. quae adeo uera sunt, ut ea Sibyllinis uersibus confirmentur, qui sunt tales:

1. δαίμονας ἀψύχους, νεϰύων εἶδωλα ϰαμόντων
,
2. ὧν Κρήτη ϰαύχημα τάϕους ἡ δύσμορος ἕξει
.

Cicero de deorum natura cum tres loues a theologis enumerari diceret, ait tertium fuisse Cretensem Saturni filium, cuius in illa insula sepulchrum ostenditur.

quomodo igitur potest alibi deus esse uiuus alibi mortuus, alibi habere templum alibi sepulchrum? sciant ergo Romani Capitolium suum id est summum caput religionum publicarum nihil esse aliud quam inane monumentum.

Veniamus nunc ad eius patrem, qui ante regnauit et qui fortasse plus habeat in se, quod ex coitu tantorum elementorum genitus esse dicatur.. uideamus quid in eo fuerit deo dignum, in primis illud quod aureum saeculum narratur habuisse, quod iustitia sub eo fuerit in terra.

teneo aliquid in hoc, quod in eius filio non fuit. quid enim tam conueniens [*](EPITOME 16-46, 15] c. 14, 1 s. Saturnus-respuit. ) [*](AUCTORES 7 s.] VIII 47 s. 9] III 21, 53. ) [*](BRSHPVJ 1 gnosso R, cirosso B1, nosso S, guoso H, cnosso PV 2 urbe V creauis⌜se⌝H, crewuisse P in quo R, inque S, in qua H sepulchrum H ⌜in⌝scribtum B2, inwcriptum R2 3 ZΕΥCΚΙΟΝΟΥ R ZA\\ ΚΡΟΝΟΥ - saturni, sed om. latine, in ras. H1 latin*e (ȧ. er.) B 5 uersa R ea] a S 6 continentur R, confirmantur S qui sunt] quis S 7 ΔΑΙΜΩΝΑC S νεύωνom. P; νεϰρω̃ν codd. Sibyll. ЄΤΑΔΩΛΑ B, ΙΔΩΛΑ V KAMQNTON B, KAMONTQM R, KAMÓΝΤΦΝ S daemonas. erkchusido lacamonton H 8 KPIIIN R, KPeTH P ΚΥΧΠΜΑ B zi- ρους ή] ΤΑΦΟΥCЄH B, ΦΥCH P ЄΞЄ S oncreta thautemata fesidis moro seri H interpretat. lat. in mg. add. m. post. R, communem habent SP cf. Struuium opusc. I 55 9 natura deorum edd. 10 terrentium VI 11 insula illa B 12 potest om. Bl, post deus s. I. add. B3 13 sepulcrum P 14 religionum (~ er.) B, re⌜li⌝gionum V2 15 inane* (m er.) B 17 habebat PV edd. ex] in Sl 19 illud om. S 21 quod] quo H )

sed cum eadem ratione natum esse cogito, non possum putare deum summum quo uideam esse aliquid antiquius, caelum scilicet atque terram. at ego deum quaero ultra quem nihil sit omnino, qui fons et origo sit rerum: hic sit necesse est qui caelum ipsum condidit terramque fundauit.

Saturnus autem si ex his natus est ut putatur, quemadmodum potest deus esse principalis qui aliis ortum suum debet aut quis praefuit mundo, priusquam Saturnus gigneretur?

sed hoc poeticum est ut dicebam paulo ante figmentum. nec enim fieri poterat ut elementa insensibilia tantoque interuallo separata in unum coirent ac filium procrearent aut is qui natus esset non potissimum genitoribus similis existeret, sed eam formam gereret quam parentes sui non habebant.

quaeramus ergo quid ueritatis sub hac figura lateat. Minucius Felix in po libro qui Octauius inscribitur sic argumentatus est: Saturnum, cum fugatus esset a filio in Italiamque uenisset, Caeli filium dictum, quod soleamus eos quorum uirtutem miremur aut eos qui repentino aduenerint, de caelo cecidisse dicere, Terrae autem, quod ignotis parentibus natos terrae filios nominemus.

sunt haec quidem similia ueri, non tamen uera, quia constat etiam tum cum regnaret ita esse habitum.

potuit sic argumentari, Saturnum, cum potentissimus rex esset, ad retinendam parentum suorum memoriam nomina eorum caelo terraeque indidisse, cum haec prius aliis uocabulis appellarentur: qua ratione et montibus et fluminibus nomina scimus inposita.

neque enim cum dicunt poetae de progenie [*](AUCTORES § 55] c. 21, 5-7. ) [*](B(-18)RSHPV] 1 reginum B pius V seclum S 2 concito r 3quod BarRParV 4 terra S ultra] ultro ultra SH q⌜uẽ⌝ P2? sit] est (add. m. 2) | ////// P 7 putetur V1 esse deus P 8 debeat B1, a del. B2 a⌜u⌝t B3 10 \'elementa (a s. I. er.) B, sic saepius 11 tantorque1 B3 separata (corr. m. 2) B 12 his RSH 14 uerita⌜ti⌝s H2 15 sub] 3 hastae eras. et sub s. I. P, ut V Octauius] hoc fauius R, octauus P 16 est s. I. P, om. V 17 rdictuml B3 18 post quod soli (fol. 12) 8 folia exciderunt in B, sequitw tendam uirtutem esse c. 18,2.3 19 aut] ad PV 22 consistat R tunc P ita esse- saturnum del. R 23 potius si R saturnus SH )

nam id apud I ueteres maximeque Graecos fuit usitatum. sic maria eorum traxisse nomen accipimus qui deciderant in ea, ut Aegaeum Icarium Hellespontum, et in Latio Auentinus uocabulum monti dedit in quo sepultus est, Tiberinus uel Thybris amni quo mersus est.

non ergo mirandum si nomina eorum caelo terraeque attributa essent, qui reges genuerant potentissimos.

apparet ergo non ex caelo esse natum, quoa fieri non potest, sed ex eo homine cui nomen Urano fuit. quod esse uerum Trismegistus auctor est, qui cum diceret admodum paucos extitisse in quibus esset perfecta doctrina, in his Uranum Saturnum Mercurium nominauit cognatos suos. haec ille quia ignorauit, alio traduxit historiam:

qui quomodo argumentari potuerit, ostendi. nunc dicam quomodo, ubi, a quo sit hoc factum: non enim Saturnus hoc, sed Iuppiter fecit. in Sacra Historia sic Ennius tradit:

deinde Pan eum deducit in montem, qui uocatur Caeli stela. postquam eo ascendit, contemplatus est late terras ibique in monte aram creat Caelo primusque in ea ara Iuppiter sacrificauit. in eo loco suspexit in caelum quod nunc [*](EPITOME 11-15] c. 14, 3 s. ) [*](AUCTORES 13-15] cf. Poemand. c. 10,5 (p.69, 17-70,3 Parth.). 19] frg. VII. ) [*](RSHPVJ 1 athlantis (h s. l. R) RHPV 3 siut II iis edd., his C 6 nomina S accepi inis S, accepimus H qui om. II decider S 7 michar⌜i⌝lum H2 et hellespontum H 8 in quo] nouo RI tybris SlIP 9 ergoj enim SH 10 genuer S 11 natum esse P 12 uraiio ex urim l\'2 ifuit, F1 14 iis JB1 15 nominauit] enumerauit Epit. 14, 3, ubi numerauit Dauisius 16 traxit H qui] quia H 17 ostendit S, ostendh (t er.) II dicamus S 18 hoc om. R 19 tradidit H Pan eum] pauenium R pane udeducit H 20 uocabitur (corr. m. 2) R stela Ciaconius, stella C 21 escendit Rl (s. I. corr. R2) Y terram sibiquo SH 22 malim creauit 23-48,5] Lactantius haec quin scripserit, non dubitandum; \'Ennius\' quid scripserit, uarie constituunt Ciaconius et Vahlenus; mihi cum LMuellero nihil eiciendum uidetur nisi idque Iuppiter — nominauit in (ante eo) om. H)