Excerpta ex Operibus Augustini

CCXXV. QVOD VNIGENITVS DEI FILIVS PROPTER FORMAM SERVI MINOR PATRE DICATVR, QVI IN FORMA DEI AEQVALIS EST PATRI. EX LIBRO DE TRINITATE SVPRA SCRIPTO, TITVLO VII.

; [His et talibus diuinarum scripturarum testimoniis, quibus, ut dixi, priores copiosius usi expugnauerunt haereticorum tales calumnias uel errores, insinuatur fidei nostrae unitas et aequalitas trinitatis. sed] quia multa in sanctis libris propter incarnationem uerbi dei, quae pro salute nostra reparanda facta est, ut mediator dei et hominum esset homo Christus Iesus, ita dicuntur, ut maiorem filio patrem significent uel etiam apertissime ostendant: errauerunt homines minus diligentes, scrutantes uel intuentes uniuersam seriem scripturarum, et ea quae de Christo Iesu secundum hominem dicta sunt ad eius substantiam, quae ante incarnationem sempiterna erat et sempiterna est, transferre conati sunt. et illi quidem dicunt minorem esse filium, quam pater est, quia scriptum est ipso domino dicente: pater maior me est. ueritas autem ostendit secundum istum modum etiam se ipso minorem filium; quomodo enim non etiam se ipso minor factus est qui semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens? neque enim sic accepit formam serui, ut amitteret formam dei, in qua erat aequalis patri. si ergo ita accepta est forma serui, ut non amitteretur forma dei, cum et in forma serui et in forma dei idem ipse sit filius unigenitus dei patris, in forma dei aequalis patri, in forma serui mediator dei et hominum, homo Christus Iesus: quis non intellegat, quod in [*]( 10 cf. I Tim. 2, 5 18 Io. 14, 28 21 Philipp. 2, 7 ) [*]( 1 cap. CCXXVII A CCXLIIII P CCXLV Gv 4 ex] ex eodem AGPv supra scripto] om. AGPv titulo VII] om. A 5 quae uncinis inclusi om. MV 6 hereticorum AGv 7 insinuatnr] et insinuata eat G"\'fJ 12 ostendent V diligentea V: diligenter Av 13 uniuersa V 14 quae AGv: om. V 17 filium esse Av pater est AV: patrem v 18 dicentem A 19 secundum] se secundum V 20 minor] om. v 25 patris AV: patris et v )

forma dei etiam ipse se ipso maior est, in forma autem serui etiam se ipso minor est? non itaque immerito scriptura utrumque dicit, et aequalem patri filium et patrem maiorem filio; illud enim propter formam dei, hoc autem propter formam serui sine ulla confusione intellegitur. et haec nobis regula per omnes sanctas scripturas dissoluendae huius quaestionis ex uno capite epistulae Pauli apostoli promitur, ubi manifestius ista distinctio commendatur. ait enim: qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo, sed semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudine hominum factus et habitu inuentus ut homo. est ergo dei filius deo patri natura aequalis, habitu minor; in forma enim serui, quam accepit, minor est patre, in forma autem dei, in qua erat etiam antequam hanc acciperet, aequalis est patri. in forma dei uerbum, per quod facta sunt omnia, in forma autem serui factus ex muliere, factus sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret. proinde in forma dei fecit hominem, in forma serui factus est homo. nam si pater tantum sine filio fecisset hominem, non scriptum esset: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. quia forma dei accepit formam serui, utrumque deus, utrumque homo; sed utrumque deus propter accipientem deum, utrumque autem homo propter acceptum hominem. neque enim illa susceptione alterum eorum in alterum conuersum atque mutatum est; nec diuinitas quippe in creaturam mutata [*]( 8 Philipp. 2, 6 sqq. 16 cf. Io. 1, 3 17 cf. Gal. 4, 4sq. 20 Gen. 1, 26 ) [*]( 2 etiam] etiam ipse A 3 maiorem] minorem v 6 scripturas sanctas v 7 capite V: capitalo Av epistolae v manifestias (o ea: a (?) corr. m. 2) V 9 rapina A 10 ipso A 11 similitudine V (cf. gr. b 6ftoulfian)i similitudinem Ãv 12 inaenta V A. 14 accipit A 15 hanc V: nc At - om. v acciperet V: accepisset px accipisset A 18 redemeret A 19 forma] om. v 22 quia e V: ergo quia AGPv forma] in forma A forma O. 25 alterum A conaersus v 26 mutatus v quippe] om. Ã creatura Å ) est, ut desisteret esse diuinitas, nec creatura in diuinitatem, ut desisteret esse creatura.

[DE SVBIECTIONE, QVA FILIVS SVBICIENDVS DIOTTVE PATRL. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE.

Illud autem quod ait idem apostolus: cum autem ei omnia subiecta fuerint, tunc et ipse filius subiectus erit ei qui illi subiecit omnia aut ideo dictum est, ne quisquam putaret habitum Christi, qui ex humana creatura susceptus est, conuersum iri postea in ipsam diuinitatem uel, ut certius expresserim, deitatem, quae non est creatura, sed est unitas incorporea trinitatis et incommutabilis et sibimet consubstantialis et coaeterna natura, aut, si quisquam contendit, ut aliqui senserunt, ita dictum: et ipse filius subiectus erit qui illi subiecit omnia, ut ipsam subiectionem commutationem et conuersionem credat futuram creaturae in ipsam substantiam uel essentiam creatoris, id est ut quae fuerat substantia creaturae fiat substantia creatoris, certe uel hoc concedit quod non habet ullam dubitationem, nondum hoc fuisse factum, cum dominus diceret: pater maior me est. dixit enim hoc, non solum antequam ascendisset in caelum, uerum etiam antequam passus resurrexisset a mortuis. illi autem qui putant humanam in eo [*]( 5 (et 13) I Cor. 15, 28 20 Io. 14, 28 ) [*]( 1 creaturam GI V diuinitate A 2 disisteret A creatura] creatura CCXXVIII ex eodem libro primo explicit liber A 3 quae uncinis inclusi desunt in MV cap. CCXLV P CCXLVI Gv 4 trinitate] t. P titulo VII* v 6 ipse (e ex i corr.) P subiect-us (ur eras.) G 8 quisquam Gv: quisque P 9 conuersum G2,,: conuersus GlP iri o: om. GPv 11 trinitaii. Gs: trinitas GlPv 12 quisquam Gv: quisque P 18 contendit] condit P ut] ut (a ras.) G aliqui GIp: aliquis G*v el senserunt GIp: senserit Gh 14 erit] erit (ei add. m. 3) G 15 commutationem G*: om. GlPv credit (a add. m. 3 F) P 17 fuerat substantiae P )

naturam in deitatis substantiam mutari atque conuerti et ita dictum: tunc et ipse filius subiectus erit ei qui illi subiecit omnia, ac si diceretur: tunc et ipse filius hominis et a uerbo dei suscepta humana natura commutabitur in eius naturam, qui illi subiecit omnia: tunc futurum putant, cum post diem iudicii regnum tradiderit deo et patri, ac per hoc etiam secundum istam opinionem adhuc pater maior est quam forma serui, quae de uirgine accepta est. quod si et aliqui hoc affirmant, quod iam fuerit in dei substantiam mutatus homo Christus Iesus, illud certe negare non possunt, quod adhuc natura hominis manebat, quando ante passionem dicebat: quoniam pater maior me est. unde nulla cunctatio est secundum hoc esse dictum, quod forma serui maior est pater, cui in forma dei aequalis est filius. nec quisquam, cum audierit quod ait apostolus: cum autem dixerit, quia omnia subiecta sunt, manifestum, quia praeter eum qui subiecit illi omnia, ita existimet de patre intellegendum, quod subiecerit omnia filio, ut ipsum filium sibi omnia subiecisse non putet; inseparabilis enim est operatio patris et filii. alioquin nec ipse pater sibi subiecit omnia, sed filius ei subiecit, qui ei regnum tradidit et euacuat omnem principatum et omnem potestatem et uirtutem. de filio quippe ista dicta sunt: cum tradiderit, inquit, regnum deo et patri, cum euacuauerit omnem principatum et omnem potestatem et uirtutem; ipse enim subiecit qui euacuat. [*]( 2 I Cor. 15, 28 12 Io. 14, 28 15 I Cor. 15, 27 23 I Cor. 15, 24 ) [*]( 5 futurum GSP: futuram G\'v 6 deo €h>- dei P 7 oppinionem G adhnc] ad hoc P 8 formam v 13 formae G\'fJ 14 cui Gv: cum P nec] ne G quisquam Gv: quisque P 16 manifestum] manifestum est v 17 illi omnia Of): omnia illi P 18 subierit (ce add. m. 2) P filio] filius P 21 qui] q; P 23 et patri Gat): patri GlP 24 euacuerit (au add. m. 2) P 25 poteaM«tatem P )

Nec sic arbitremur Christum traditurum regnum deo et patri, ut adimat sibi; nam et hoc quidam uaniloqui crediderunt. cum enim dicitur tradere regnum deo et patri, non separatur ipse, quia simul cum patre unus deus est. sed diuinarum scripturarum incuriosos et contentionum studiosos fallit uerbum, quod positum est, donec; ita namque sequitur: oportet enim illum regnare, donec ponat inimicos sub pedibus suis, tamquam cum posuerit non sit regnaturus, nec intellegunt ita dictum, sicut est illud: confirmatum est cor eius; non commouebitur, donec uideat super inimicos suos; non enim, cum uiderit, iam commouebitur.]

CCXXVI. DE REGNO, QVOD PATRI FILIVS DICITVB TRADITVRVS. EX LIBRO DE TRINITATE SVPRA SCRIPTO, TITVLO VIII.

Quid ergo est: cum tradiderit regnum deo et patri? quasi modo non habeat regnum deus et pater. sed quia omnes iustos, quibus nunc regnat ex fide uiuentibus, mediator dei et hominum homo Christus Iesus perducturus est ad speciem, quam uisionem dicit idem apostolus facie ad faciem, ita dictum est: cum tradiderit regnum deo et patri, ac si diceretur: "cum perduxerit credentes ad contemplationem dei et patris". sicut enim dicit: omnia mihi tradita sunt a patre meo, et nemo nouit filium nisi pater; neque patrem quis nouit nisi filius et [*]( 3 I Cor. 15, 24 sq. 9 Ps. 111, 8 20 I Cor. 13, 12 23 Matth. 11, 27 ) [*]( « tt 1 arbitrem (ur add. m. 2) G Christum] om. P deo .,patri (et add. m. 2) G 3 tradere P: tradidit Gv 5 incuriosus 01 P studiosus G\'P 6 falli GlP uerbo G1- om. v namque G\': , que nam P etiam quod G\'v 7 illum (m ex d corr.) P 8 cum posuerit G\': posuerit GI P postea C\'o 13 num. et inscriptionem om. GPv 18 quibus PV: in quibus Gv n- regnat (unc add. m. 3) P regnat nunc v 23 sicut GlMV: sic v )

cui noluerit filius reuelare, tunc reuelabitur a filio pater, cum euacuauerit omnem principatum et omnem potestatem et uirtutem, id est ut necessaria non sit dispensatio similitudinum per angelicos principatus et potestates et uirtutes. ex quarum persona non inconuenienter intellegitur dici in cantico canticorum ad sponsam: similitudines auri faciemus tibi cum distinctionibus argenti, quoad usque rex in recubitu suo est, idest quoad usque Christus in secreto suo est, quia uita nostra abscondita est cum Christo in deo; cum Christus, inquit, apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum ipso apparebitis in gloria. quod antequam fiat, uidemus nunc per speculum in aenigmate — hoc est in similitudinibus — tunc autem facie ad faciem.

Haec enim nobis contemplatio promittitur actionum omnium finis \'atque aeterna perfectio gaudiorum. filii dei enim sumus, et nondum apparuit quod erimus; scimus, quia cum apparuerit similes ei erimus, quoniam uidebimus eum, sicuti est. quod enim dixit famulo suo Moysi: ego sum qui sum; et dices itaque filiis Israhel: qui est, misit me ad uos: hoc contemplabimur, cum uiuemus in aeternum. ita quippe ait: haec est uita aeterna, ut cognoscant te unum uerum deum et quem misisti legum Christum. hoc fiet, cum uenerit dominus et inluminauerit occulta tenebrarum, cum tenebrae mortalitatis huius corruptionisque transierint. tunc erit mane nostrum, de quo in psalmo dicitur: mane [*](2 I Cor. 15, 24 6 Cant. 1,11 sq. 9 Col. 3, 3 sq. 12 I Cor. 13, 12 16 I Io. 3, 2 20 Ex. 3, 14 22 Io. 17, 3 25 cf. I Cor. 4, 5 27 Ps. 5, 4 ) [*]( 4 similitudinis v 8 quoad usque] quo usque v 11 apparebitu cum ipso Gv 13 enigmate GPVv 15 liaec] hac v contemplatione v 16 dei enim V: enim dei Gv 17 quod V: quid G; deest in v 20 dices (e ex i corr.) P itaque G\'Vv: sic- (in ras.) P; om. G. 21 contemplabitur v 22 aiaemas (e ex i corr.) P 23 est uita Y: est autem uita GPv unum V: IOlum Gv )

adstabo tibi et contemplabor. de hac contemplatione intellego dictum: cum tradiderit regnum deo et patri, id est cum perduxerit iustos, quibus nunc ex fide uiuentibus regnat mediator dei et hominum homo Christus Iesus, ad contemplationem dei et patris. [si desipio, corrigat me qui melius sapit; mihi aliud non uidetur. neque enim quaeremus aliud, cum ad illius contemplationem peruenerimus, quae nunc non est, quamdiu gaudium nostrum in spe est. spes . autem, quae uidetur, non est spes; quod enim uidet quis, quid sperat? si autem quod non uidemus speramus, per patientiam expectamus, quoad usque rex in recubitu suo est. tunc erit quod scriptum est: adimplebis me laetitia cum uultu tuo. illa laetitia nihil amplius requiretur, quia nec erit quod amplius requiratur. ostendetur enim nobis pater et sufficiet nobis. quod bene intellexerat Philippus, ut diceret: domine, ostende nobis patrem et sufficit nobis; sed nondum intellexerat eo quoque modo id ipsum se potuisse dicere: "domine, ostende nobis te, et sufficit nobis". ut enim hoc intellegeret, responsum est ei a domino: tanto tempore uobiscum sum, et non cognouistis me? Philippe, qui uidet me, uidet et patrem. sed quia uolebat eum ex fide uiuere, antequam illud posset uidere, secutus est et ait: non credis, quia ego in patre et pater in me? quamdiu enim sumus in corpore, peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus, non per speciem. contemplatio quippe merces [*]( 2 I Cor. 15, 24 8 Rom. 8, 24 sq. 12 cf. Cant. 1, 12 Pe. 15, 11 16 Io. 14, ssqq. 25 II Cor. 5, 6sq. ) [*]( 1 de] om. v 3 quibus GlV: in quibus G\'v 5 quae uncinis inclusa desunt in MV desipio (p in ras. G) Gv: desideo P 6 queremus v quaerimus GP 10 quid (d ex t corr.) P 12 in recnbitu scripsi (cf. p. 733, 8): cubito G. recubito P in accubitn G2x 15 ostendetur G3: ostenditur P ostendet Glv pater] patrem Gth sufficiat G\'v 17 sufficiet Glv 18 potuisse aap: potius G*v 21 uidet me P: me uidet Gv uidet et Gvt uief et P 25 peregrinam (ur add. m. 2) G 26 mercis P ) est fidei, cui mercedi per fidem corda mundantur, sicut scriptum est: mundans fide corda eorum. probatur autem, quod illi contemplationi corda mundantur, illa maxime sententia: beati mundicordes, quoniam ipsi deum uidebunt. et quia haec est uita aeterna, dicit deus in psalmis: longitudine dierum replebo eum et ostendam illi salutare meum. siue ergo audiamus: "ostende nobis filium", siue audiamus: ostende nobis patrem, tantundem ualet, quia neuter sine altero potest ostendi. unum quippe sunt, sicut ait: ego et pater unum sumus. denique propter ipsam inseparabilitatem sufficienter aliquando nominatur uel pater solus uel filius solus adimpleturus nos laetitia cum uultu suo.

Nec inde separatur utriusque spiritus, id est patris et filii spiritus, qui spiritus sanctus proprie dicitur spiritus ueritatis, quem hic mundus accipere non potest. hoc est enim plenum gaudium nostrum, quo amplius non est, frui trinitatis deo, ad cuius imaginem facti sumus. propter hoc aliquando ita loquitur de spiritu sancto, tamquam ipse solus sufficiat ad beatitudinem nostram; et ideo solus sufficit, quia separari a patre ac filio non potest, sicut et pater solus sufficit, quia separari a filio et spiritu sancto non potest, et filius ideo sufficit solus, quia separari a (patre et) spiritu sancto non potest. quid enim sibi uult quod ait: si diligitis m e, [*]( 2 Act. 15, 9 4 Matth. 5, 8 6 Ps. 90. 16 10 Iw 10, 30 12 cf. Pa. 15, 11 15 Io. 14, 17 24 Io. 14, 15 sqq. ) [*]( 1 cni G: cum P cuius v mercede GPv 3 illi P: illa GD contemplatione Gv mundentur P 4 sententiae P mundicordes a: mundocordes P mundi corde Gv 5 deus P: dominus Gv 6 longitudinem P 7 audiamus (i ex e corr.) P 8 tandundem P 9 ualeat P ostendi (i ex e corr.) P 10 denique Gv: deinde F 12 adimpleturos P1 adimpletos P1 17 est enim Gv: 3 nim P 18 trinitatis P: trinitate Gv deo P: dei G\'fJ 19 solus] om. Gv 20 sufficit P: sufficiat Gv 21 separare P ac Gv: et P sicut et P: sicut Gv 22 quia] quam Gl 23 a Gv: ab P patre et a: ojn. GPv 24 diligis (ti add. m. 2) P )

mandata mea seruate. et ego rogabo patrem, et alium aduocatum dabit uobis, ut nobiscum sit in aeternum, spiritum ueritatis, quem hic mundus accipere non potest, id est dilectores mundi? animalis autem homo non percipit quae sunt spiritus dei. sed adhuc uideri potest ideo dictum: et ego rogabo patrem, et alium aduocatum dabit uobis, quasi non sufficiat solus filius. illo autem loco ita de illo dictum est, tamquam solus omnino sufficiat: cum uenerit ille spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem. numquid ergo hinc separatur, tamquam ipse non doceat omnem ueritatem ? aut quasi hoc impleat spiritus sanctus quod minus potuit docere filius? dicant ergo, si placet, maiorem esse filio spiritum sanctum, quem minorem illo solent dicere. an quia non dictum est: "ipse solus" aut: "nemo nisi ipse uos docebit omnem ueritatem", ideo permittunt, ut cum illo docere credatur et filius ? apostolus ergo separauit filium ab sciendis his quae sunt dei, ubi ait: sic et quae sunt dei nemo scit nisi spiritus dei, ut iam isti peruersi possent ex hoc dicere, quod et filium non doceat quae dei sunt nisi spiritus sanctus tamquam maior minorem; cui filius ipse tantum tribuit, ut diceret: quia haec locutus sum uobis, tristitia cor uestrum impleuit. sed ego ueritatem dico: expedit uobis, ut ego eam. nam si non abiero, aduocatus non ueniet ad uos. hoc autem dixit non propter inaequalitatem uerbi dei et spiritus sancti, sed tamquam impedimento esset praesentia filii hominis apud eos, quominus ueniret ille [*]( 4 I Cor. 2, 14 9 Io. 16, 13 18 I Cor. 2, 11 22 Io. 16, 6sq. ) [*]( 4 dilectores (i ex e corr.) G animales P\' 5 sunt] ow. P 9 uenerit] uener P 11 separatur] s. fill.. (filius add. m. 3) G 13 maiorem P: minorem Gv esse filio-16 omnem ueritatem] P in ras. et in mg. 14 sanctum] om. P 17 quae Gv: qui P 19 possent GPv: possint a 20 filium a: filius G Pv 21 ipse OSP: ipsum 01 ipsi v 22 uobis P: om. Gv 26 spirita sancto P 27 esset GfJ: esse P ille G\'v: illi G\'P ) qui minor non esset, quia non semet ipsum exinaniuit sicut filius, formam serui accipiens.

QVOD VTILE CBEDENTEBVS FVERIT, VT AD PATREM IN FORMA SEBVI CHRISTVS ASCBNDBBIT. EX EODEM LIBRO, TITVLO VIDI.

Oportebat ergo, ut auferretur ab oculis eorum forma serui, quam intuentes hoc solum esse Christum putabant quod uidebant. inde est et illud quod ait: si diligeretis me, gauderetis, quoniam eo ad patrem, quia pater maior me est, id est propterea me oportet ire ad patrem; quia, dum me ita uidetis et ex hoc quod uidetis aestimatis, minor sum patre, atque ita circa creaturam susceptumque habitum occupati aequalitatem, quam cum patre habeo, non intellegitis. inde est et illud: noli me tangere; nondum enim ascendi ad patrem meum. tactus enim tamquam finem facit notionis, ideoque nolebat in eo esse finem intenti cordis in se, ut hoc quod uidebatur tantummodo putaretur. ascensio autem ad patrem erat ita uideri, sicut aequalis est patri, ut ibi esset finis uisionis, quae sufficit nobis.]

CCXXVI. QVOMODO TBADITVBVS SIT REGNVM FILIVS PATBI. EX LIBRO DE TRINITATE SVPBA SCBIPTO, TITVLO X.

[Sed propter insinuationem trinitatis personis etiam singulis nominatis dicuntur quaedam, non tamen aliis separatis [*]( 1 cf. Philipp. 2, 7 8 Io. 14, 28 14 Io. 20, 17 ) [*]( 1 semet ipeum non G*v 2 forma P 3 cap. CCXLVI P CCXLVII Gv; decst in MV 4 ex] ut ex P 6 auferretur G*: auferetur G\'P auferatur O\'tJ 11 et] del. Ot; om. v 12 sum] 5 G* in raa. 2 litt.j om. v creaturam G*: creaturae GlPv 13 intellegetia Gl 14 inde PtJ: unde G et] om. v 16 ideoque cadd. m. 2) v 19 esset] esse v 20 cap. CCXLVII P CCXLVIII Gv 21 ex] ex eodem OPtJ 22 de trinitate n MY: om. GPv 23 quae uncinia indusi om. MV ) [*]( vnn. ) [*]( 47 )

intelleguntur propter eiusdem trinitatis unitatem unamque substantiam atque deitatem patris et filii et spiritus sancti.]

Tradet itaque regnum deo et patri dominus noster Iesus Christus non se inde separato nec spiritu sancto, quoniam perducet credentes ad contemplationem dei, ubi est finis omnium bonarum actionum et requies sempiterna et gaudium, quod non auferetur a nobis. hoc enim significat in eo quod dicit: iterum uidebo uos, et gaudebit cor uestrum, et gaudium uestrum nemo auferet a uobis. huius gaudii similitudinem praesignabat Maria sedens ad pedes domini et intenta in uerbum eius, quieta scilicet ab omni actione et intenta in ueritatem secundum quendam modum, cuius capax est ista uita, quo tamen praefiguraret illud quod futurum est in aeternum. Martha quippe sorore sua in necessitatis actione conuersante quamuis bona et utili, tamen cum requies successerit transitura, ipsa requiescebat in uerbo domini, et ideo dominus conquerenti Marthae, quod eam soror non adiuuaret, respondit: Maria optimam partem elegit, quae non auferetur ab ea; non partem malam dixit quod agebat Martha, sed istam optimam, quae non auferetur. illa enim quae in ministerio indigentiae est, cum indigentia ipsa transierit, auferetur. boni quippe operis transituri merces est requies permansura. in illa igitur contemplatione deus erit omnia in omnibus, quia nihil ab illo aliud requiretur, sed solo ipso inlustrari perfruique sufficiet. ideoque ille in quo spiritus interpellat gemitibus inenarrabilibus: unam, inquit, petii a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini per omnes dies uitae meae, ut contempler delectationem domini. contemplabimur enim [*]( 8 Io. 16, 22 18 Luc. 10, 42 26 cf. Rom. 8, 26 Ps. 26, 4. ) [*]( 4 Christus MV: om. GPv nec V: nec patre nec GPv 6 bonorum G\'P 8 dicit V: ait GPv 9 huius gaudii—739, 26 uado ad patrem MV: om. GPv 17 conquaerenti MV 20 istam a: ista MV 25 inlustrari (1 add. m. 2) V 29 contemplabimor V: contemplabitur M )

deum patrem et filium et spiritum sanctum, cum mediator dei et hominum homo Christus Iesus tradiderit regnum deo et patri, ut iam non interpellet pro nobis mediator et sacerdos noster, filius dei et filius hominis, sed et ipse, in quantum sacerdos est, assumta propter nos forma serui subiectus sit ei qui illi subiecit omnia et cui subiecit omnia, ut, in quantum deus est, cum illo nos subiectos habeat, in quantum sacerdos, nobiscum illi subiectus sit.

Cum ergo tradiderit regnum deo et patri, id est cum credentes et uiuentes ex fide, pro quibus nunc mediator dei et hominum interpellat, perduxerit ad contemplationem, cui percipiendae suspiramus et gemimus, et transierit labor et gemitus, iam non interpellabit pro nobis tradito regno deo et patri. hoc significans ait: haec uobis I ocutus s u m in similitudinibus; ueniet hora, quando iam non in similitudinibus loquar uobis, sed manifeste de patre nuntiabo uobis, id est iam non erunt similitudines, cum uisio fuerit faciem ad faciem. hoc est enim quod ait: sed manifeste de patre nuntiabo uobis, ac si diceret: "manifeste patrem ostendam uobis"; nuntiabo quippe ait, quia uerbum eius est. sequitur enim et dicit: illa die in nomine meo petitis, et non dico uobis, quia ego rogabo patrem; ipse enim pater amat uos, quia uos me amastis et credidistis, quia ego a deo exiui. (a patre exiui) et ueni in hunc mundum; iterum relinquo mundum et uado ad patrem. quid est: a patre exiui nisi "non in ea forma, in qua aequalis sum patri, sed aliter, id est in assumta creatura minor apparui" ? et quid est: ueni in hunc mundum nisi "formam serui, [*]( 9 I Cor. 15, 24 14 Io. 16, 25-29 ) [*]( d. 6 qui illi a: illi qui MV 10 meator (di add. m. 2) M 14 loquutas V loqutus M 18 faciem ad Y (cf. d. ciu. d. II p. 624 et 628 ed. Dombarl): facie ad M 25 a patre exiui a: om. MV 27 patre (e ex i corr.) P eiii Glpt non ea (om. in) P in qua MV: qua GPv sum] -g- P 28 assumtam M V aparui P 29 mundam] add. P* supr. tiers. forma P ) [*]( 47* )

quam me exinaniens accepi, etiam peccatorum, qui istum mundum diligunt, oculis demonstraui" ? et quid est: iterum relinquo mundum nisi "ab aspectu dilectorum mundi aufero quod uiderunt"? et quid est: uado ad patrem nisi "doceo me sic intellegendum a fidelibus meis, quomodo aequalis sum patri" ? hoc qui credunt, digni habentur perduci a fide ad speciem, id est ad ipsam uisionem, quo perducens dictus est tradere regnum deo et patri. fideles quippe eius, quos redemit sanguine suo, dicti sunt regnum eius, pro quibus nunc interpellat. tunc autem illic eos sibi faciens inhaerere, ubi aequalis est patri, non iam rogabit patrem pro eis; ipse enim, inquit, pater amat uos. ex hoc enim rogat, quo minor est patre; quo uero aequalis est, exaudit cum patre. [unde se ab eo quod dixit: ipse enim pater amat uos, utique ipse non separat, sed secundum ea facit intellegi quae supra commemoraui satisque insinuaui, plerumque ita nominari unamquamque in trinitate personam, ut et aliae illic intellegantur. sic itaque dictum est: ipse enim pater amat uos, ut consequenter intellegatur et filius et spiritus sanctus, non quia modo nos non amat qui proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum, sed tales nos amat deus, quales futuri sumus, non quales sumus. quales enim amat, tales in aeternum conseruat. quod tunc erit, cum tradiderit regnum deo et patri, qui nunc interpellat pro nobis, ut iam non roget patrem, quia ipse pater e r [*]( 20 cf. Rom. 8, 32 24 I Cor. 15, 24 ) [*]( * 1 quam me] qua me Y qui e M accepi (e ex i corr.) P mundum istum GPfJ 3 dilectorum] delictorum G\' 5 doce" (0 add. m. 2) P 6 habentur MPlV: habebuntur GPb 7 quo Gw: qua MPY quod O. 8 et] om. P* fidelis 01 11 rogabit (i ex a corr.) P 13 eet pat-re (e? rae.) Y aequalis (om. est) G PfJ patre. (m ras.) G 14 quae uncinis daust om. MV 15 separat] se separat v 17 unamquamque] umquamque P alia P 18 intellegatur P 19 spiritus (om. et) P* B 24 nunc] tunc (corr. m. 2) P ) amat uos. quo autem merito nisi fidei, qua credimus, antequam illud quod promittitur uideamus? per hanc enim peruenimus ad speciem, ut tales amet, quales amat ut simus, non quales odit quia sumus, et hortatur ac praestat, ne tales esse semper uelimus.]

CCXXVIII. QVA DISCRETIONE INTELLEGENDVS SIT NVNC AEQVALIS PATRI FILIVS, NVNC AVTEM MINOR, ET QVA RATIONE FILIVS NESCIRE DICATVR DIEM ET HORAM. EX LIBRO DE TRINITATE S. S. T. XI.\'

Quapropter cognita ista regula intellegendarum scripturarum de filio dei, ut distinguamus, quid in eis sonet secundum formam dei, in qua est et aequalis est patri, et quid secundum formam serui, quam accepit et minor est patre, non conturbabimur tamquam contrariis ac repugnantibus inter se sanctorum librorum sententiis. nam secundum formam dei aequalis est patri et filius et spiritus sanctus, quia neuter eorum creatura est, sicut iam ostendimus; secundum formam autem serui minor est patre, quia ipse dixit: pater maior me est; minor est se ipso, quia de illo dictum est: semet ipsum exinaniuit; minor est spiritu sancto, quia ipse ait: qui dixerit blasphemiam in filium hominis, dimittetur ei; qui autem dixerit in spiritum sanctum, non dimittetur ei. et in ipso uirtutes operatus [*]( 19 Io. 14, 28 20 Philipp. 2, 7 22 Matth. 12, 32 ) [*]( 1 uos OIPfJ: nos G* quo. (d ras.) G 2 peruenimus G PfJ: peinemenras P2 3 amet] amat P 5 es" (se add. m. 2) P -per (sem add. m. 2) G ue*limtis (1 ras.) P 6 cap. CCXLVIII P CCXLVIIII Gv 8 et qua ratione-horam MPV: om. Gv 9 dicatur] om. Pl horam] h. qu5 (qua P1) scit pater P 12 souat v 13 qua est et MV: qua Gv 15 conturbabitur v 18 fonnam] hanc formam v 19 autem] om. v 23 dimittetur Y: remittetur GPo )

est dicens: si ego in spiritu eicio daemonia, certe superuenit super uos regnum dei. et apud Esaiam dicit, quam lectionem ipse in synagoga recitauit et de se completam sine scrupulo dubitationis ostendit: spiritus, inquit, domini super me, propter quod unxit me euangelizare pauperibus, misit me praedicare captiuis remissionem et cetera, ad quae facienda ideo se dicit missum, quia spiritus domini est super eum. secundum formam dei omnia per ipsum facta sunt, secundum formam serui ipse factus est ex muliere, factus sub lege; secundum formam dei ipse et pater unum sunt, secundum formam serui non uenit facere uoluntatem suam, sed uoluntatem eius qui misit eum; secundum formam dei, sicut habet pater uitam in semet ipso, sic dedit filio habere uitam in semet ipso; secundum formam serui tristis est anima eius usque ad mortem et: pater, inquit, si fieri potest, transeat hic calix; secundum formam dei ipse est uerus deus et uita aeterna; secundum formam serui factus est oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis; secundum formam dei omnia, quae habet pater, ipsius sunt: et omnia, inquit, tua mea sunt et mea tua; secundum formam serui non est doctrina illius, sed illius qui eum misit.

Et de die et hora nemo scit, neque angeli in caelo neque filius, nisi pater. hoc enim nescit quidquid nescientes [*]( 1 Matth. 12, 28 4 Es. 61,1 Luc. 4,18 sq. 9 Io. 1, 3 10 cf. Gal. 4, 4 11 cf. Io. 10, 30 12 cf. Io. 6, 38 13 Įo. 5, 26 16 Matth. 26, 38 sq. 18 I Io. 5, 20 19 Philipp. 2, 8 21 cf. Io. 16,15 Io. 17, 10 23 cf. Io. 7,16 24 Marc. 13,32 ) [*]( 1 spiritu V: spiritu dei GPv 3 synagogam Y 4 spiritus-20 autem crucis MPV: om. Gv 5 uncxit P 6 euangelizare — misit me] add. P1 in mg. 7 remissione M 20 ante secundum formam praemittunt Gv titulum: CCL. Qua ratione nescire dicatur filius diem et horam quam scit pater. ex eodem libro de trinitate t. XII. 21 tua mea sunt inquit GPv 22 et mea V: et omnia mea Gv non eat .1". (eias add. m. 3) G 23 illius V (cf. p. 372,12): ipsrus GPc 24 de] om. V in caelo] om. v 25 nescit] scit P quidquid Horte!: quotquot V quod GpfJ )

facit, id est quod non ita sciebat, ut tunc discipulis indicaret, sicut dictum est ad* Abraham: nunc cognoui, quia times deum, id est "nunc feci, ut cognosceres", quia et ipse sibi in illa temtatione probatus innotuit. nam et illud utique dicturus erat discipulis tempore opportuno, de quo futuro tamquam praeterito loquens ait: iam non dicam uos seruos, sed amicos; seruus enim nescit uoluntatem domini sui, uos autem dixi amicos, quia omnia, quae audiui a patre meo, nota uobis feci; quod nondum fecerat, sed quia certo facturus erat, quasi iam fecisset locutus est. ipsis enim ait: multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa portare modo, inter quae intellegitur et de die et de hora. nam et apostolus: neque enim iudicaui me, inquit, scire aliquid inter uobis nisi Iesum Christum, et hunc crucifixum; eis enim loquebatur qui capere altiora de Christi deitate non poterant. quibus etiam paulo post dicit: non potui uobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. hoc ergo inter illos nesciebat quod per illum scire non poterant, et hoc solum se scire dicebat quod eos per illum scire oportebat. denique sciebat inter perfectos quod inter paruulos nesciebat; ibi quippe ait: sapientiam loquimur inter perfectos. eo namque genere locutionis nescire quisque dicitur quod occultat, quo dicitur fossa caeca quae occulta est. neque enim aliquo genere locuntur scripturae, quod in consuetudine humana non inueniatur, quia utique hominibus locuntur.

Secundum formam dei dictum est: ante omnes colles genuit me, id est ante omnes altitudines creaturarum, et: [*]( 2 Gen. 22, 12 6 Io. 15, 15 11 Io. 16, 12 13 I Cor. 2, 2 17 I Cor. 3, 1 22 I Cor. 2, 6 27 Pron. 8, 25 ) [*]( 4 et] om. Gv 5 oportuno Gv 9 feci uobis v 10 certo OlV: pro certo G\'v loquutus 7 12 illa] om. vl intellegitur (om. et) Gv 13 hora (om. de) Gv 14 scire inquit Gv inter uobis V (cf. gr. iv vfj.lv, Rdnsch p. 442): in uobis Gv 15 et hunc crucihum] om. v 17 loqui uobis Gv 19 et Gv: de V 20 se] om. v 23 loquutionis V 24 quo] quod P 25 (et 26) loquuntur V humano v 27 forma V 28 et] om. v )

ante luciferum genui te, id est ante omnia tempora et temporalia; secundum formam autem serui dictum est: dominus creauit me in principio uiarum suarum, quia secundum formam dei dixit: ego sum ueritas, secundum formam serui: ego sum uia. quia enim ipse est primogenitus a mortuis, iter fecit ecclesiae suae ad regnum dei, ad uitam aeternam, cui caput est ad immortalitatem etiam corporis; ideo creatus est in principio uiarum dei in opera eius. secundum enim formam dei principium est, quod et loquitur nobis, in quo principio fecit deus caelum et terram; secundum formam autem serui sponsus procedens de thalamo suo. secundum formam dei primogenitus omnis creaturae et: ipse est ante omnes et omnia illi constant; secundum formam serui ipse est caput corporis ecclesiae. secundum formam dei dominus gloriae, unde manifestum est, quod ipse glorificet sanctos suos: quos enim praedestinauit, ipsos et uocauit; et quos uocauit, ipsos et iustificauit; quos autem iustificauit, ipsos et glorificauit de illo quippe dictum est, quod iustificet impium; de illo dictum est, quod sit iustus et iustificans. si ergo quos iustificauit ipsos et glorificauit, qui iustificat, ipse glorificat, qui est, ut dixi, dominus gloriae. secundum formam tamen serui satagentibus discipulis de glorificatione sua respondit: sedere ad dexteram meam aut ad sinistram non est meum dare uobis, sed quibus paratum est a patre meo.

Quod autem paratum est a patre eius, et ab ipso filio [*]( 1 Ps. 109, 3 2 Proa. 8, 22 4 Io. 14, 6 6 cf. Apoc. 1, 5 9 cf. Io. 8, 26 10 Gen. 1, 1 11 PI. 18, 6 12 Col. 1, 15 et 17 sq. 15 cf. I Cor. 2, 8 17 Rom. 8, 30 20 cf. Rom. 4, 5 21 cf. Bom. 3, 26 24 Matth. 20, 23 ) [*]( 1 tempora et GSpV: om. Glv 4 quia V: qui v nerites secundum V: u. et secundum GPv 8 creatus (om. eat) v 11 procedeos F: procedit v 14 illi GlV: in illo G*v 15. forma F 17 praedistiuauit v 21 iustus sit v 22 ipse F: ipse et Qv ipse est et qui P 25 meam aut ad sinistram GPV: aut sinistram meam v )

paratum est, quia ipse et pater unum sunt. iam enim ostendimus in hac trinitate per multos locutionum diuinarum modos etiam de singulis dici quod omnium est propter inseparabilem operationem unius eiusdemque substantiae. sicut et de spiritu sancto dicit: cum ego iero, mittam eum ad uos. non dixit: "mittemus", sed ita, quasi tantum filius eum missurus esset, non et pater, cum alio loco dicat: haec locutus sum uobis apud uos manens; aduocatus autem ille, spiritus sanctus, quem mittet pater in nomine meo, ille uobis declarabit omnia. hic rursus ita dictum est, quasi non eum missurus esset et filius, sed tantum pater. sicut ergo ista, ita et illud quod ait: quibus paratum est a patre meo cum patre se intellegi uoluit parare sedes gloriae quibus uellet. sed dicit aliquis: „illic, cum de spiritu sancto loqueretur, ita missurum se ait, ut non negaret patrem missurum, et alio loco ita patrem, ut non negaret se missurum; hic uero aperte ait: non est meum dare, atque ita secutus a patre dixit ista praeparata." sed hoc est quod praestruximus secundum formam serui dictum, ut ita intellegeremus: non est meum dare uobis, ac si diceretur: "non est humanae potestatis hoc dare", ut per illud intellegatur hoc dare, per quod deus et aequalis est patri. non est meum, inquit, dare, id est: "non humana potestate ista do, sed quibus paratum est a patre meo; sed iam tu intellege, quia, si omnia quae habet pater mea sunt, et hoc utique meum est et cum patre ista paraui" .

Nam et illud quaero, quomodo dictum sit: si quis non [*](1 cf. Io. 10, 30 5 Io. 16, 7 7 Io. 14, 25 sq. 12 (et 23) Matth. 20, 23 25 Io. 16, 15 28 Io. 12, 47—50 ) [*]( 1 ipse V: et ipse v 4 unius V: hniua v 5 de (tlPVv: om. G. ego] ergo Gap iero V: abiero GPtJ eum V: illum G Pt 6 mittemus GfJ: mittimus V 8 loquutaa V 9 mittit v 12 qaibus V: sed quibus Gv 15 se missorum Gv 18 a patre Gpt,,: aperte pi (?) V 19 praestruximus V: praestrinzimus v 22 boc Y: haec Gpy, per quod (fiPb: quod per V pro quod U. et] om. P1 28 sit V: est v )

audit me, ego non iudicabo illum. fortassis enim ita hoc dixit: ego non iudicabo illum, quemadmodum ibi: non est meum dare uobis. sed quid hic sequitur? non enim ueni, inquit, ut indicem mundum, sed ut saluum faciam mundum. deinde adiungit et dicit: qui me spernit et non accipit uerba mea, habet qui se iudicet. hic iam intellegeremus patrem, nisi adiungeret et diceret: uerbum, quod locutus sum, ipsum iudicabit illum in nouissima die. quid igitur? iam nec filius indicabit, quia dixit: ego non iudicabo illum, nec pater sed uerbum, quod locutus est filius? immo audi adhuc quod sequitur: quia ego, inquit, non ex me locutus sum, sed ille qui misit me pater, ille mandatum mihi dedit, quid dicam et quid loquar. et scio, quia mandatum eius uita aeterna est. quae ego loquor ita ut dixit mihi pater, sic loquor. si ergo non iudicat filius, sed uerbum, quod locutus est filius, ideo autem iudicat uerbum, quod locutus est filius, quia non ex se locutus est filius, sed qui misit eum pater mandatum ei dedit, quid dicat et quid loquatur: pater utique iudicat, cuius uerbum est, quod locutus est filius, atque ipsum uerbum, uerbum patris, idem ipse est filius. non enim aliud est mandatum patris, aliud uerbum patris; nam et uerbum hoc appellauit et mandatum. uideamus ergo, ne forte quod ait: ego non ex me locutus sum, hoc intellegi uoluerit: "ego non ex \'me natus sum". si enim uerbum patris loquitur, se ipsum loquitur, quia ipse est uerbum patris. plerumque enim dicit: dedit mihi pater; in quo uult intellegi, quod eum genuerit pater, ut non iam tamquam exsistenti et non habenti dederit [*]( 28 Io. 5, 86 ) [*]( 1 me F: uerba mea Gpt) non] om. G1 2 illum F: eum v 8 quid Y: om. GPv 7 intellegerimus v 8 loquutus V 9 nouissimo Gv 11 (et 12) loquutus Y immo] inmo v 12 locutus sum-dicam et] om. v 14 quid loquar F: aliquid 1. v 17 (18. 21) loquutus Y 19 dedit ei v 21 uerbum uerbum (uerbum del. m. 2) F: uerbum Gv 25 loquutus Y 28 dedit] om. v 29 iam tamquam P2Y: tamquam G\'P\'v tamquam iam G* ) aliquid, sed ipsum dedisse, ut haberet, genuisse est, ut esset. non enim sicut creatura, ita dei filius ante incarnationem et ante assumtam creaturam unigenitus, per quem facta sunt omnia, aliud est et aliud habet, sed hoc ipsum est, quod est id quod habet. quod illo loco manifestius dicitur, si quis ad capiendum sit idoneus, ubi ait: sicut habet pater uitam in semet ipso, ita dedit filio habere uitam in semet ipso; neque enim iam exsistenti et uitam non habenti dedit, ut haberet uitam in semet ipso, cum eo ipso quod est uita sit. hoc est ergo: dedit filio habere uitam in semet ipso, genuit filium esse incommutabilem uitam, quod est uita aeterna. cum ergo uerbum dei sit filius dei et filius dei sit uerus deus et uita aeterna, sicut in epistula sua dicit Iohannes, etiam hic quid aliud agnoscimus, cum dicit dominus: uerbum, quod locutus sum, ipsum iudicabit eum in nouissimo die? et ipsum uerbum patris uerbum esse dicit et mandatum patris, ipsumque mandatum uitam aeternam. et scio, inquit, quia mandatum eius uita aeterna est.

Quaero itaque, quomodo intellegamus: ego non iudicabo, sed uerbum, quod locutus sum, iudicabit. quod ex consequentibus apparet ita dictum, ac si diceret: "ego non iudicabo, sed uerbum patris iudicabit." uerbum autem patris est ipse filius dei. sicine intellegendum est: "ego non iudicabo, sed iudicabo"? quomodo istud potest esse uerum nisi ita: negoego scilicet non iudicabo ex potestate humana, quia filius hominis sum, sed ego iudicabo ex potestate uerbi, quoniam filius dei sum." aut si contraria et repugnantia uidentur: „ego non iudicabo, sed iudicabo", quid illic dicemus, ubi ait: mea [*]( 6 (et 10) Io. 5, 26 18 I Io. 5, 20 15 Io. 12, 48 18 Io. 12, 50 29 Io. 7, 16 ) [*]( 3 ante assumtam creaturam V: assumptionem creaturae GP\'v ante assnmptionem creaturae P\' 9 cum eo ipso GPtJ: om. V 15 loquutus V 18 eius 0ZPestis V; om. GI Plv 21 loquutus V 24 sicine V: om. v 25 sed V: sed ego GP; om. v 28 contraria et repugnantia GPv: contrariae repugnantiae V 29 sed F: sed ego GPv dicimus v )

doctrina non est mea? quomodo mea? quomodo non mea? non enim dixit: "ista doctrina non est mea," sed: mea doctrina non est mea; quam dixit suam, eandem dixit non suam. quomodo istud uerum est, nisi secundum aliud suam dixerit, secundum aliud non suam, secundum formam dei suam, secundum formam serui non suam? cum enim dicit: non est mea, sed eius qui misit me, ad ipsum uerbum nos facit recurrere; doctrina enim patris. est uerbum patris, qui est unicus filius. quid sibi et illud uult: qui in me credit, non in me credit? quomodo in ipsum? quomodo non in ipsum ? qua ratione tam contrarium sibique aduersum potest intellegi? qui in me, inquit, non in me credit, sed in eum qui me misit, nisi ita intellegas: qui in me credit, non in hoc quod uidet credit, ne sit spes nostra in creatura, sed in illo qui suscepit creaturam, in qua humanis oculis appareret, et sic ad se aequalem patri contemplandum per fidem corda mundaret. ideoque ad patrem referens intentionem credentium et dicens: non in me credit, sed in eum qui me misit, non utique se a patre, id est ab illo qui eum misit, uoluit separari, sed ut sic in eum crederetur, quomodo in patrem, cui aequalis est. quod aperte alio loco dicit: credite in deum, et in me credite, id est "sicut creditis in deum, sic et in me, quia ego et pater unus deus". sicut ergo hic tamquam abstulit a se fidem hominum et in patrem transtulit dicendo: non in me credit, sed in eum qui me misit, a quo tamen se non utique separauit: sic etiam quod ait: non est meum dare, sed quibus paratum est a patre meo puto clarere, secundum quid utrumque accipiendum sit. tale est enim et illud: ego non iudicabo, cum ipse iudicaturus sit uiuos et mortuos, sed quia non ex [*]( 9 (12. 18. 25) Io. 12, 44 22 Io. 14,1 30 cf. II Tim. 4,1 ) [*](2 sed mea T: om. v 3 est V: om. v 7 me misit Ov 8 uerbum V: et uerbum v 12 qui in me F: qai in me credit G Pv 16 et V: ac Qv 21 patrem OPv: patre V 23 sic GV: sicut v 25 transtulit GPv: abstulit V 28 clarere Y: dare quod v quid V: om. v 29 iudicabo V: iudicabo eum v ) potestate humana, propterea recurrens ad deitatem sursum erigit corda hominum, propter quae subleuanda descendit.

CCXXVIIII. DE VNITATE PERSONAE FILII DEI ET FILII HOMINIS SIVE IN GLORIA SIVE IN HVMILITATE. EX LIBRO DE TRINITATE s. 8. T. XIII.

Nisi tamen idem ipse esset filius hominis propter formam serui, quam accepit, qui est filius dei propter formam dei, in qua est, non diceret apostolus Paulus de principibus huius saeculi: si enim cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. ex forma enim serui crucifixus est, et tamen dominus gloriae crucifixus est; talis enim erat illa susceptio, quae deum hominem faceret et hominem deum. quid tamen propter quid et quid secundum quid dicatur, adiuuante domino prudens et diligens et pius lector intellegit. nam ecce diximus, quia secundum id quod deus est glorificat suos, secundum hoc utique, quod dominus gloriae est; et tamen dominus gloriae crucifixus est, quia recte dicitur et deus crucifixus, non ex uirtute diuinitatis, sed ex infirmitate carnis, sicut dicimus, quia secundum id quod deus est iudicat, hoc est ex potestate diuina, non ex humana; et tamen ipse homo iudicaturus est, sicut dominus gloriae crucifixus est. ita enim aperte dicit: cum uenerit filius hominis in gloria sua et omnes angeli cum eo, tunc congregabuntur ante eum omnes gentes et cetera, quae de futuro iudicio usque ad ultimam sententiam in eo loco praedicantur. et Iudaei quippe, qui in malitia perseuerantes in illo iudicio puniendi sunt, sicut alibi scriptum est, uidebunt in quem pupugerunt. cum enim et boni et mali uisuri sint [*]( 10 I Cor. 2, 8 19 cf. II Cor. 13,4 23 Matth. 25, 31 sq. 28 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) ) [*]( 3 cap. OCXXVIIII decst in ommbus libris praeter MV 14 tamen a: tam (uel tum) enim V )

iudicem uiuorum et mortuorum, procul dubio eum mali uidere non poterunt nisi secundum formam, qua filius hominis est, sed tamen in claritate, in qua iudicabit, non in humilitate, in qua iudicatus est. ceterum illam dei formam, in qua aequalis est patri, procul dubio impii non uidebunt. non enim sunt mundicordes; beati enim mundicordes, quoniam ipsi deum uidebunt. et ipsa uisio est faciem ad faciem, quae summum praemium promittitur iustis, et ipsa fiet, cum tradet deo regnum et patri. in quo et suae formae uisionem uult intellegi, subiecta deo uniuersa creatura et ipsa, in qua filius dei filius hominis factus est, quia secundum hanc et ipse filius tunc subiectus illi erit, qui ei subiecit omnia, ut sit deus omnia in omnibus. alioquin si filius dei iudex in forma, in qua aequalis est patri, etiam impiis cum iudicaturus est apparebit, quid est quod pro magno dilectori suo pollicetur dicens: et ego diligam eum et ostendam me ipsum illi? quapropter filius hominis iudicaturus est, nec tamen ex humana potestate, sed ex ea qua filius dei est; et rursus filius dei iudicaturus est, nec tamen in ea forma apparens., in qua deus est aequalis patri, sed in ea qua filius hominis est.

Itaque utrumque dici potest, et: filius hominis iudicabit, et: non filius hominis iudicabit: (et filius hominis iudicabit), ut uerum sit quod ait: cum uenerit filius hominis, tunc congregabuntur ante eum omnes gentes; et non filius hominis iudicabit, ut uerum sit quod ait: ego non iudicabo et: ego non quaero gloriam meam; est qui quaerat et iudicet. nam secundum id quod in iudicio non forma dei, sed forma filii hominis apparebit, nec ipse pater iudicabit. (secundum hoc enim dictum est: pa ter [*]( 6 Matth. 5, 8 7 cf. I Cor. 13, 12 9 cf. I Cor. 15, 24 11 I Cor. 15, 28 16 Io. 14, 21 24 Matth. 25, 31 sq. 26 Io. 12, 47 27 Io. 8, 50 30 Io. 5, 22 ) [*]( 7 faciem ad V (cf. p. 739,18): facie ad a 10 subiecta a: subiecta V 11 quia a: qua V 23 et (scripsi: quia o) filius-iudicabit a: om. V 30 secundum hoc-quemquam o: om. V )

non iudicat quemquam), sed omne iudicium dedit filio. quod utrum ex illa locutione dictum sit, quam supra commemorauimus, ubi ait: sic dedit filio habere uitam in semet ipso, ut significaret, quia sic genuit filium, an ex illa qua loquitur apostolus dicens: propter quod eum suscitauit et donauit ei nomen, quod est super omne nomen - hoc enim de filio hominis dictum est, secundum quem dei filius suscitatus est a mortuis. ille quippe in forma dei aequalis est patri, ex qua se exinaniuit formam serui accipiens; in ipsa forma serui et agit et patitur et accipit, quae consequenter contexit apostolus: humiliauit se, factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. propter quod eum exaltauit et donauit ei nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum et omnis lingua confiteatur, quia dominus Iesus Christus in gloria est dei patris — utrum ergo secundum illam an secundum istam locutionem dictum sit: omne iudicium dedit filio, satis hic apparet, quia, si secundum illud diceretur, secundum quod dictum est: dedit filio habere uitam in semet ipso, non utique diceretur: pater non iudicat quemquam: secundum hoc enim, quod aequalem pater genuit filium, iudicat cum illo. secundum hoc ergo dictum est, quod in iudicio non in forma dei, sed forma filii hominis apparebit, non quia non iudicabit qui omne iudicium dedit filio, cum de illo filius dicat: est qui quaerat et iudicet, sed ita dictum est: pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio, ac si diceretur: "patrem nemo uidebit in iudicio uiuorum et mortuorum, sed omnes filium", quia et filius hominis est, ut possit et ab impiis uideri, cum et illi uidebunt in quem pupugerunt. [*]( 3 (et 21) Io. 5, 26 5 (et 11) Philipp. 2, 8 sqq. 31 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) ) [*]( 2 loquutione V 18 loquationem V 20 hic F: hinc a 28 non] om. V1; add. V supr. uers. )

Quod ne conicere potius quam aperte demonstrare uideamur, proferimus eiusdem domini certam manifestamque sententiam, qua ostendimus ipsam fuisse causam, ut diceret: pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio, quia index forma filii hominis apparebit, quae forma non est patris, sed filii, nec ea filii, in qua aequalis est patri, sed in qua minor est patre, ut sit in iudicio conspicuus et bonis et malis. paulo post enim dicit: amen dico uobis, quia qui uerba mea audit et credit in eum qui me misit, habet uitam aeternam et in iudicium non ueniet, sed transiet de morte inuitam. haec uita aeterna est illa uisio, quae non pertinet ad malos. deinde sequitur: amen, amen dico uobis, quia ueniet hora et nunc est, cum mortui audient uocem filii dei, et qui audierint, uiuent. et hoc proprium est piorum, qui sic audiunt de incarnatione eius, ut credant, quia filius dei est, id est sic eum propter se factum accipiant minorem patre in forma serui, (ut credant, quia aequalis est patri in forma dei.) et ideo sequitur et hoc ipsum commendans dicit: sicut enim habet pater uitam in semet ipso, ita dedit et filio uitam habere insemet ipso. deinde uenit ad uisionem suae claritatis, in qua uenturus est ad iudicium, quae uisio communis erit et impiis et iustis. sequitur enim et dicit: et potestatem dedit ei et iudicium facere, quoniam filius hominis est. puto nihil esse manifestius. nam quia filius dei est et aequalis est. patri, non accipit hanc potestatem iudicii faciendi, sed habet illam cum patre in occulto; accipit autem illam, ut boni et mali eum uideant iudicantem, quia filius hominis est. uisio quippe filii hominis exhibebitur et malis; nam uisio formae dei non nisi mundis corde, quia ipsi deum uidebunt, id est solis piis, quorum dilectioni hoc ipsum promittit, quia [*]( 3 Io. b, 22 8 Io. 5, 24-28 30 Matth. 5, 8 ) [*]( 3 ostendimus V: ostendamus a 5 filii a: fili V 7 bonis a: bonus V 17 ut credant-forma dei a: om. V 31 ipsum a: ipsad V (cf. Sdnsch l. c. p. 276) quia ostendere V (cfp. 540, 9 et Viet. Vito p. 78, 16 ed. Petschenig): quia.... ottendet a )

ostendere se ipsum illis. et ideo uide quid sequitur: nolite, inquit, mirari hoc. quid nos prohibet mirari nisi illud quod re uera miramur omnis, qui non intellegit, ut ideo diceret patrem dedisse ei potestatem et iudicium facere, quoniam filius hominis est, cum magis quasi hoc exspectaretur, ut diceret, quoniam filius dei est? sed quia filium dei secundum id quod in forma dei aequalis est patri uidere iniqui non possunt, oportet autem, ut iudicem uiuorum et mortuorum, cum coram iudicabuntur, et iusti uideant et iniqui: nolite, inquit, hoc mirari, quoniam ueniet hora, in qua omnes qui iudicabuntur sunt audient uocem eius, et prodient qui bona gesserunt in resurrectionem uitae, qui mala gesserunt in resurrectionem iudicii. ad hoc ergo oportebat, ut ideo acciperet illam potestatem, quia filius hominis est, ut resurgentes omnes uiderent eum in forma, in qua uideri ab omnibus potest, sed alii ad damnationem, alii ad uitam aeternam. quae est autem uita aeterna nisi illa uisio, quae non conceditur impiis? ut agnoscant te, inquit, unum uerum deum et quem misisti Iesum Christum. quomodo et ipsum dominum Christum nisi quemadmodum unum uerum deum, qui ostendit se ipsum illis, non quomodo se ostendit etiam puniendis in forma filii hominis ?

Secundum illam uisionem bonus est, secundum quam uisionem deus apparet mundis corde, quoniam quam bonus deus Israhel rectis corde! quando autem iudicem uidebunt mali, non eis uidebitur bonus, quia non ad eum gaudebunt corde, sed tunc se plangent omnes tribus terrae, in numero itaque malorum omnium et infidelium. propter hoc etiam illi qui eum dixerat magistrum bonum quaerens ab eo consilium consequendae uitae aeternae respondit: quid me, inquit, interrogas de bono? nemo bonus nisi unus deus, cum [*]( 18 Io. 17,8 24 Pe. 72,1 27 cf. Apoo. 1, 7 30 Mattb. 19, 17 ) [*]( 3 miramur V: miratur a 11 omnes (e M i corr. m. 1) V 22 filii a: fili V 23 bonus a: bonum V 28 itaque V: ntiqae a 31 cum a: eam V ) [*]( VnII. ) [*]( 48 )

et hominem alio loco dicat bonum ipse dominus: bonus. inquit, homo de bono thesauro cordis sui profert bona, et malus homo de malo thesauro cordis sni profert mala. sed quia ille uitam aeternam quaerebat, uita autem aeterna est in illa contemplatione, qua non ad poenam uidetur deus, sed ad gaudium sempiternum, et non intellegebat cum quo loquebatur, quia tantummodo eum filium hominis arbitrabatur: quid me interrogas, inquit, de bono? id est "istam formam, quam uides, quid me interrogas de bono et uocas me secundum quod uides magistrum bonum? haec forma filii hominis est, haec forma accepta est, haec forma apparebit in iudicio non tantum iustis sed et impiis, et huius formae uisio non erit in bonum eis qui male agunt. est autem uisio formae meae, in qua cum essem non rapinam arbitratus sum esse aequalis deo, sed ut hanc acciperem, me ipsum exinaniuit." ergo ille unus deus pater et filius et spiritus sanctus, qui non apparebit nisi ad gaudium, quod non auferetur a iustis, cui gaudio futuro suspirat qui dicit: unam petii a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini (per omnes dies uitae meae, ut contempler delectationem em domini) - unus ergo deus ipse est solus bonus ad hoc, quia nemo eum uidebit ad luctum et planctum, sed tantum ad salutem et laetitiam ueram. secundum illam formam si me intellegis, bonus sum; sin autem secundum (hanc) solam, quid me interrogas de bono? si inter illos eris qui uiderunt in quem pupugerunt, et ipsa uisio malum illis erit. [*]( 1 Matth. 12,35 8 Matth. 19, 17 14 cf. Philipp. 2, 6 sq. 18 Ps. 26, 4 26 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) ) [*]( 18 petii a: peti V 20 per omnes - delectationem domini s: om. V 22 nemo a: non F 25 hanc a: om. V )

CCXXX. DE HIS SCRIPTVRAE LOCIS, DE QVIBVS DVBIVM EST, AN PROPTER ASSVMTAM CREATVRAM MINOREM PATRE INDICANT FILIVM, AN VERO HOC TANTVM QVOD, LICET AEQVALEM PATRI, TAMEN QVIA DE PATRE SIT DOCEANT. EX LIBRO DE TRINI- TATE n, T. n.

Sunt quaedam in scripturis ita posita, ut ambiguum sit, quonam referenda sint, utrum ad illud, quod propter assumtam creaturam minor est filius, an ad illud, quod, quamuis aequalis, tamen quia de patre sit indicatur. et mihi quidem uidetur, si eo modo ambiguum est, ut explicari discernique non possit, ex qualibet regula sit sine periculo posse intellegi, sicut est quod ait: mea doctrina non est mea, sed eius qui me misit. nam et ex forma serui potest accipi, sicut iam superiore libro tractauimus, et ex forma dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. in dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud uita eius, sed ipsa uita filius eius est, ita non est aliud filius, aliud doctrina eius, sed ipsa doctrina filius eius est. ac per hoc, sicut id quod dictum est: dedit filio uitam non aliud intellegitur quam: genuit filium, qui est uita, sic etiam cum dicitor: dedit filio doctrinam, bene intellegitur: genuit filium, qui est doctrina, ut quod dictum est: mea doctrina non est mea, sed eius qui me misit, sic intellegatur, ac si dictum sit: "ego non 25 sum a me ipso, sed ab illo qui me misit." [*]( 13 (et 23) Io. 7, 16 15 de Tria. I, 12 20 Io. 5, 26 ) [*]( 1 cap. CCXXX MV: om. GPfJ 3 patre scripsi: patrem MV indicant seripsi: indicat MV (cf. Rdnsch l. c. p. 436) 6 t. II] t. (omiuo numero) V 12 qualibet V: utralibet a regula sit MY: regula a 15 superiore V: in 8. a (ef. d. ciu. dei I, 233, 23. 511, 28 ed. Dombart) 17 alind filias a: aliue f. V ) [*]( 48* )

CCXXXI. DE HIS QVAE SPIRITVM SANCTVM NON MINOREM PATRE INDICANT, SED TANTVM QVOD DE PATRE PROCEDIT. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE II, T. III.

Nam de spiritu sancto, de quo (non) dictum est: semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, ait tamen ipse dominus: cum autem uenerit ille spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem; non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque audierit loquetur et quaecumque uentura sunt annuntiabit uobis. (ille me clarificabit, quia de meo accipiet et annuntiabit uobis.) post haec uerba nisi continuo dixisset: omnia, quae habet pater, mea sunt; propterea dixi: de meo accipiet et annuntiabit uobis, crederetur fortasse ita natus de Christo spiritus sanctus, quemadmodum ille de patre. de se quippe dixerat: mea doctrina non est mea, sed eius qui me misit; de spiritu autem sancto: non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque audierit loquetur, et: quia de meo accipiet et annuntiabit uobis. sed quia reddit causam, cur dixerit: de meo accipiet — ait enim: omnia, quaecumque habet pater, mea sunt; propterea dixi, quia de meo accipiet — restat, ut intellegatur etiam spiritus sanctus de patris habere sicut filius. quomodo, nisi secundum id quod supra diximus: cum autem uenerit paracletus, quem ego mittam uobis a patre, spiritum ueritatis, qui a patre procedet, ille testimonium perhibebit de me? procedendo itaque a patre dicitur non loqui a semet ipso; et sicut non ex eo fit, ut minor sit filius, quia dixit: non [*]( 5 Philipp. 2, 7 7 (et 18) Io. 16, 13 sqq. 16 Io. 7, 16 25 Io. 15, 26 29 Io. 5, 19 ) [*]( 1 ctJp. CCXXXI MV: deest in GPx 2 quae MV: qui V Îłł eapitulis p. 24, 25; quod mutandum erat in quae 5 non a: om. V 11 ille me—annuntiabit nobis a: om. MV 12 continuo (nua obduxit m. 2) V 13 diii a: dixit V 20 redit V )

potest filius a se facere quicquam, nisi quod uiderit patrem facientem — non enim hoc ex forma serui dixit, sed ex forma dei, sicut iam ostendimus; haec autem uerba non indicant, quod minor sit, sed quod de patre sit — ita non hinc efficitur, ut minor sit spiritus sanctus, quia dictum est de illo: non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque audierit loquetur; secundum hoc dictum est, quod de patre procedit.

CCXXXII.QVOD CLABIFICATIO, QVAE FIT INTER PATREM ET FILIVM ET SPIRITVM SANCTVM, NVLLAM DIFFERENTIAM IN TRINITATE SIGNIFICET. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE n, T. IIII.

Euigilent hic, si possunt, qui hoc etiam sibi suffragari pu-: tauerunt ad demonstrandum patrem filio maiorem, quia dixit filius: pater, clarifica me. ecce et spiritus sanctus clarificat eum; numquidnam et ipse maior est illo ? porro autem, si propterea spiritus sanctus glorificat filium, quia de filio accepit, et ideo de eius accipit, quia omnia, quae habet pater, ipsius sunt: manifestum, quia, cum spiritus sanctus glorificat filium, pater glorificat filium. unde cognoscimus, quod omnia, quae habet pater, non tantum filii, sed etiam spiritus sancti sunt, quia potest spiritus sanctus glorificare filium, quem glorificat pater. quod si ille qui glorificat eo quem glorificat maior est, sinant, ut aequales sint qui se inuicem glorificant. scriptum est autem, quod et filius glorificet patrem. ego, inquit, te glorificau i super terram. sane caueant, ne putetur spiritus sanctus maior ambobus, qui glorificat filium, quem glorificat pater, ipse autem nec a patre nec a filio glorificatur. [*]( 15 Io. 17, 5 18 cf. Io. 16, 15 26 Io. 17, 4 ) [*](9 cap. CCXXXII dtest in omnibus libris praeter MV 27 qui V: quia a )

CCXXXIII QVOMODO INTELLEGENDA SIT MISSIO SIVE FILII SIVE SPIRITVS SANCTI. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE II, T. V.

Sed in his conuicti ad illud se conuertunt, ut dicant: "maior est qui mittit quam qui mittitur; proinde maior est pater filio, quia filius a patre se missum assidue commemorat; maior est et spiritu sancto, quia de illo dixit Iesus: quem mittet pater meus in nomine meo; et spiritus sanctus utroque minor est, quia et pater eum mittit, sicut commemorauimus, et filius, cum dicit: si autem abiero, mittam eum ad uos." qua in quaestione primum quaero, unde et quo missus sit filius. ego, inquit, a patre exii et ueni in hunc mundum. ergo a patre exire et uenire in hunc mundum, hoc eat mitti. quid igitur est quod de illo idem ipse euangelista dicit: in hoc mundo erat, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognouit? deinde coniungit: in sua propria uenit. illuc utique missus est, quo uenit; at si in hunc mundum missus est, quia exiit a patre et uenit in hunc mundum et in hoc mundo erat, illuc ergo missus est, ubi erat. nam et illud quod scriptum est in propheta deum dicere: caelum et terram ego impleo, si de filio dictum est — ipsum enim nonnulli uolunt intellegi uel prophetis uel in prophetis locutum ^— quo missus est nisi illuc, ubi erat? ubique enim erat, quia ait: caelum et terram ego impleo. si autem de patre dictum est, ubi esse potuit sine uerbo suo et sine sapientia sua, quae pertendit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia [*]( 7 Io. 14, 26 10 Io. 16, 7 12 Io. 16, 28 15 Io. 1, 10 sq. 21 Hier. 23, 24 26 Sap. 8, 1 ) [*](1 cap. CCXLVIII P CCLI Gv 3 eodem] om. Gv II t. V] II. t. VII V; om. v 6 assiduae v 8 mittit v mens] om. Gv 11 qua GPv: quia F in quaestione V: inquiaitione GPo quo] a quo v 13 exire a patre v 18 exiit] exit v 21 deum V: dominum v 23 loquutum F 24 quia F: qui Gv )

suauiter? sed neque sine spiritu sancto usquam esse potuit. itaque si ubique est deus, ubique est etiam spiritus eius; illuc ergo et spiritus sanctus missus est, ubi erat. nam et ille qui non inuenit locum, quo iret a facie dei, et dicit: si ascendero in caelum, tu illic es, et si descendero in infernum, ades, ubique uolens intellegi praesentem deum, prius nominauit spiritum eius; nam sic ait: quo abibo ab spiritu tuo, et quo a facie tua fugiam?

Quocirca si et filius et spiritus sanctus illuc mittitur, ubi erat quaerendum est, quomodo sit ista missio siue filii siue spir tus sancti; pater enim solus nusquam legitur missus. et de lio ita scribit apostolus: cum autem uenit plenitudo te aporis, misit deus filium suum factum ex muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret. misit, inquit, filium suum factum ex muliere: quo nomine quis catholicus nesciat non eum priuationem uirginitatis, sed differentiam sexus hebraeo more loquendi significare uoluisse? cum itaque ait: misit deus filium suum factum ex muliere, satis ostendit eo ipso missum filium, quo factus est ex muliere. quod ergo de deo natus est, in hoc mundo erat; quod autem de Maria natus est, in hunc missus aduenit. proinde mitti a patre sine spiritu sancto non potuit, non solum quia intellegitur pater, cum eum misit, id est fecit ex femina, non utique sine spiritu sancto fecisse, uerum etiam quod manifestissime atque apertissime in euangelio dicitur uirgini Mariae quaerenti ab angelo: quomodo fiet istud? spiritus sanctus superueniet in te et uirtus altissimi obumbrabit tibi. et Matthaeus dicit: [*]( 4 Ps. 138,8 7Ps. 138, 7 12 Gal. 4, 4sq. 26 Luc. 1, 34 sq. ) [*]( 1 potuit esse v 2 etiam V: om. v 4 iret F: eat a PtJ 5 illic F: ibi OPv 7 abibo F: ibo aPt) ab F: a G p., 10 sit V: intellegatur OPv 12 filio V: filio quidem GPfJ 13 ex muliere. (m ras.) V 17 differentia F loquendi more Ov 19 ostendit] add. v7 in mg. 21 hunc F: bunc mundum (mundo P) OPv 24 sancto 03V: se GlPv fec«*ese (is ras.) P 25 manifestissime atque GPv : om. V 27 istud fiet Qv 28 mattheuB V mathens v )

inuenta est in utero habens de spiritu sancto; quamquam et apud Esaiam prophetam de aduentu suo futuro ipse Christus intellegitur dicere: nunc dominus misit me et spiritus eius.

Fortasse aliquis cogitat, ut dicamus etiam a se ipso missum esse filium, quia ille Mariae uirginis conceptus et partus operatio trinitatis est, qua creante omnia creantur, et "quomodo iam" inquit "pater eum misit, si se ipse misit?" cui primum respondeo quaerens, ut dicat, si potest, quomodo eum pater sanctificauit, si se ipse sanctificauit. utrumque enim idem dominus ait: quem pater, inquit, sanctificauit et misit in hunc mundum, uos dicitis, quia blasphemat, quoniam dicit: filius dei sum. alio autem loco ait: et pro his sanctifico me ipsum. item quaero, quomodo eum pater tradidit, si ipse se tradidit. utrumque enim dicit apostolus Paulus: qui filio, inquit, suo proprio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. alibi autem de ipso saluatore ait: qui me dilexit et tradidit se ipsum pro me. credo, respondebit, si haec probe sapit, quia una uoluntas est patris et filii et inseparabilis operatio. sic ergo intellegat illam incarnationem, ex uirgine natiuitatem, in qua filius intellegitur missus, una eademque operatione patris et filii inseparabiliter esse factam, non utique inde disparato spiritu sancto, de quo aperte dicitur: inuenta est in utero habens de spiritu sancto. nam etiam, si ita [*]( 1 (et 24) Mattb. 1, 18 3 Es. 48, 16 11 Io. 10, 36 13 Io. 17, 19 16 Rom. 8, 32 18 Gal. 2, 20 ) [*]( 1 in utero PV: om. Cfv 2 ipse christas intellegitur de adnenta suo f. OPfJ 3 nunc V: et nunc GPv 5 cogitat V: cogit GlP cogat G3, \' abros. in v 6 filium esse v uirginis V: om. GPv operatio] opera v 8 ipse se op 9 pater eum GPv 14 his V: eis GPv 15 si ipse se tradiditT: otn. GPv 16 inquit suo V: suo inquit P inquit Gv 19 se F: semet Gv credo Y: credo pro me v si haec — sapit V: om. v 21 uirgine V: uirginis G PfJ natiuitate G PfJ 22 operatione GPv: om. V 23 inleparabiliter] et inseparabiliter v inde GPv: in Y 24 disparato scripri: disperato V separato GPv )

quaeramus, enodatius fortassis quod dicimus apparebit: quomodo misit deus filium suum? iussit, ut ueniret, atque ille iubenti obtemperauit, an rogauit, an tantummodo admonuit? sed quodlibet horum sit, uerbo utique factum est; dei autem uerbum ipse est dei filius. quapropter dum eum pater uerbo misit, a patre et uerbo eius factum est, ut mitteretur. ergo a patre et filio missus est idem filius, quia uerbum patris est ipse filius. quis enim se tam sacrilega induat opinione, ut putet temporale uerbum a patre factum esse, ut aeternus filius mitteretur et in carne appareret ex tempore? sed utique in ipso dei uerbo, quod erat in principio apud deum et deus erat, in ipsa scilicet sapientia dei sine tempore erat quo tempore eam in carne apparere oporteret. itaque cum sine ullo initio temporis in principio esset uerbum, et uerbum esset apud deum, et deus esset uerbum, sine ullo tempore in ipso uerbo erat quo tempore uerbum caro fieret et habitaret in nobis. quae plenitudo temporis cum uenisset, misit deus filium suum factum ex muliere, id est ut incarnatum uerbum hominibus appareret; quod in ipso uerbo sine tempore erat quo tempore fieret. ordo quippe temporum in aeterna dei sapientia sine tempore est. cum itaque hoc a patre et filio factum esset, ut in carne filius appareret, consequenter dictus est missus ille qui in eadem carne hic apparuit, misisse autem ille qui in ea non apparuit. quoniam illa quae coram corporeis oculis foris geruntur ab interiore apparatu naturae spiritalis exsistunt, propterea conuenienter missa dicuntur. forma porro illa suscepti hominis [*]( 15 cf. Io. 1, 1. 2. 14 17 Gal. 4, 4 ) [*]( 1 enodatius V: enucleatius v 2 misit V: om. v 3 obtemperauit F: obtemperans uenit GPv 5 dum V (cf. Ennod. p. 222, 19; 436, 13 ed. Hartel): cum Gv 8 enim] om. v 12 tempore erat V: t. quae erat v 18 id est V: om. GPv id est] id est factum in tempore a 20 quo PV: in quo Gv 22 a patre et V: apparet v filio] filium v esset] esse v 23 consequenter] alibi congruenter 01 supr. uers. 24 hic scripsi: hoc F; om. GPv misisse—non apparuit V: om. v 26 naturae] natura F propterea F: et propterea v 27 porro F: quippe P; abros. in v ) filii persona est, non etiam patris. quapropter pater inuisibilis una cum filio secum inuisibili eundem filium uisibilem faciendo misisse eum dictus est, qui si eo modo uisibilis fieret, ut cum patre inuisibilis esse desisteret, id est si substantia inuisibilis uerbi in creaturam uisibilem mutata et transiens uerteretur, ita missus a patre intellegeretur filius, ut tantum missus, non etiam cum patre mittens inueniretur. cum uero sic accepta est forma serui, ut maneret incommutabilis forma dei, manifestum est, quod a patre et filio non apparentibus factum sit quod appareret in filio, id est ab inuisibili patre cum inuisibili filio idem ipse filius uisibilis mitteretur. cur ergo ait: et a me ipso non ueni? iam hoc secundum formam serui dictum est, secundum quam dictum est: ego non iudico quemquam.

Si ergo missus dicitur, in quantum apparuit foris in creatura corporali qui intus in natura spiritali oculis mortalium semper occultus est, iam in promtu est intellegere etiam de spiritu sancto, cur missus etiam ipse dicatur. facta est enim quaedam creaturae species ex tempore, in qua uisibiliter ostenderetur spiritus sanctus, cum super ipsum dominum corporali specie uelut columba descendit, siue cum decem diebus peractis post eius ascensionem die pentecostes factus est subito de caelo sonus, quasi ferretur flatus uehemens, et uisae sunt illis linguae diuisae quasi ignis, qui consedit super unumquemque eorum. haec operatio uisibiliter expressa et oculis oblata mortalibus missio spiritus sancti dicta est, non ut [*]( 12 Io. 8, 42 14 Io. 8, 15 21 cf. Matth. 3,16 22 cf. Act. 2, 2 sqq. ) [*]( 1 pater GPo: om. V 2 una] unam V 4 substantiam v b. 5 innisilis (bi add. m. 2) v mutata GfJ: mutatam V 6 misaos Gv: miasum V a patre] apparere v 10 aparentibus v 12 iam] om. v 16 spiritali Gv: spiritalis V : 17 promptum v 18 missua etiam ipse V: et ipse missus Gv enim est v 20 cum Y: siue cum GPv 21 descendit Vv: discendit P decim P 22 die GPv: diem V factas] om. v 23 uisae V: uisi c 24 quasi V: sicut GPv consedit V: et insedit v )

appareret eius ipsa substantia, quia ipse inuisibilis et incommutabilis est sicut pater et filius, sed ut exterioribus uisis hominum corda commota a temporali manifestatione uenientis ad occultum aeternitatis semper praesentis conuerterentur.

[QVOD OPERE DEI OMNIS CREATVRA ADMINISTRETVR, ET QVOD MIRA MVLTA ORDINE CONSVETVDINIS INSERANTVR. EX LIBRO DE TRINITATE III, CAPITVLO V.

Quis attrahit humorem per radicem uitis ad botrum et uinum facit nisi deus, qui et homine plantante et rigante incrementum dat? sed cum ad nutum domini aqua in uinum inusitata celeritate conuersa est, etiam stultis fatentibus uis diuina declarata est. quis arbusta fronde ac flore sollemniter uestit nisi deus? uerum cum floruit uirga sacerdotis Aaron, conlocuta est quodam modo cum dubitante humanitate diuinitas. et lignis certe omnibus et omnium animalium carnibus gignendis atque formandis communis est terrena materies, et quis ea facit nisi qui dixit, ut haec terra produceret, et in eodem uerbo suo quae creauit regit atque agit? sed cum eandem materiam ex uirga Moysi in carnem serpentis proxime ac uelociter uertit, miraculum fuit rei quidem mutabilis, sed [*]( 9 cf. I Cor. 3, 7 10 cf. Io. 2, 9 13 cf. Num. 17, 8 17 cf. Qen. 1, 24 19 cf. Ex. 4, 3 ) [*]( 1 quia Y: qua Gv que et P1 qua et P* incommatabilis GPv: eommutabilis V 2 sed ut v: sed Y 3 corda F: om. v 4 occultum aeternitatis V: occultam aeternitatem Gv 5 quae uncinis indusi desunt in MY cap. CCL P CCLII Gv omne P amministretur GrJ: cum ministretur P et quod scripsi: quod et G pfJ 6 mira multa Gv : miranda P inseratur G1 7 V GP: II v 8 attrait P\'v umorem P butrum (o add. m. 2) P 9 homine G3: hominem 01 homini G\'v plantanti G\'v rigante G\': rigantem Gl riganti G\'ro 13 nerum (u ex a corr. WI. 2) G 14 conlocuta G3: conlocata G\'v cum G\': om. GI" diuinitas Gx: diuinitus O"v 17 et G3: om. GH 18 quae Gl: qui 0\'fJ quo G3 atque Glv: eaquQ G* 19 materiam - Moysi inj abrosa in v proxime ac uelociter] abros. in v )

tamen inusitata mutatio. quis autem animat quaeque uiua nascentia nisi qui et illum serpentem ad horam, sicut opus fuerat, animauit?

Et quis reddidit cadaueribus animas suas, cum resurgerent mortui, nisi qui animat carnes in uteris matrum, ut oriantur morituri? sed cum fiunt illa continuato quasi quodam fluuio labentium manantiumque rerum ex occulto in promtum atque ex promto in occultum usitato itinere transeuntium, naturalia. dicuntur; cum uero admonendis hominibus inusitata mutabilitate ingeruntur, magnalia nominantur.]