Testimoniorum Libri Tres adversus Judaeos

QVOD DOMVS ET TEMPLVM DEI CHRISTVS FVTVRVS ESSET ET CESSASSET TEMPLVM VETVS ET NOVVM INCIPERET.

In Regnorum secundo: Et fuit uerbum Domini ad Nathan dicens: uade et dic seruo meo Dauid: haec dicit Dominus: non tu aedificabis mihi domum ad inhabitandum, sed erit, cum inpleti fuerint dies tui, et dormieris cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, qui erit de utero tuo, et parabo regnum eius. hic aedificabit mihi domum nomini meo, et erigam thronum eius in saecula, et ego ero ei in patrem, et ipse erit mihi in filium, et fidem consequetur domus eius, et regnum eius usque in saecula in conspectu meo. Item in euangelio Dominus dicit: Non relinquetur in templo lapis super lapidem, qui non dissoluatur. Et: Post triduum aliud excitabitur sine manibus.

I QVOD SACEIPICIVM VETVS EVACVABETVR ET NOVVM CELEBRARETVR.

Apud Esaiam prophetam: Quo mihi multitudinem sacrificiorum uestrorum? dicit Dominus. plenus sum, holocaustomata arietum. et adipem agnorum et sanguinem taurorum et hircorum nolo. quis enim exquisiuit ista de manibus uestris? Item in [*](1 Hier. 31,10 sq. 7 II Sam. 7, 4 et 5. 12-14 et 16. 15 Matth. 24, 2. 17 Marc. 14, 58. 20 Es. 1, 11 sq. ) [*]( 1 item apud I. 4 fortioris illius om. ALMBV 6 cessaret v; cf. p. 37 l. 25 inciperet] coepisset LM, caepisset B, caepisse A regnoram A, basilion LMBVv libro II. M 9 haedificabis B repleti A 12 aedificaait AL1 nomini LB, nomine , in nomine v; TW o-v6fxca( fiovJLXX erigam] statuam M 13 ipse] ille M 14 conseque.tur M 15 dicit dns B 16 dissoluetur Lv 18 etur et nouum celebraretur ab hill incipit W 19 celebraretur ex celebretur A m. 1 20 esaiam dicit WB prophetam om. WLMBv quo] quod L 21 holocausta A 22 et om. B adipem A, pinguamina WLMBv hyrcorum ALB post nolo add. W: ne sic ueniatis uideri mihi; ovtfav ἔϱχησϑε ὀϕϑη̄ναί μοι LXX (err. J erlull. adu. Iud. cap. 5) 23 eiquisibit A ) [*]( III. ) [*]( 4 )

psalmo XLVIIII: Numquid manducabo carnes taurorum aut sanguinem hircorum potabo ? immola Deo sacrificium laudis et redde Altissimo uota tua. inuoca me in die tribulationis tuae, et eripiam . te, et glorificabis me. Item illic: Sacrificium laudis honorificabit me, illic est iter, quo ostendam illi salutarem meum. Item in psalmo IIII: Sacrificate sacrificium iustitiae et sperate in Domino. Item apud Malachiam: Non est mihi uoluntas circa uos, dicit Dominus, et sacrificium acceptum non habebo ex manibus uestris. quoniam a solis ortu et usque in occasum clarificatum est nomen meum apud gentes, et in omni loco odores incensi offeruntur nomini meo et sacrificium mundum, quoniam magnum est nomen meum apud gentes, dicit Dominus.

QVOD SACERDOTIVM VETVS CESSARET ET KOVVS SACERDOS VENIRET, QVI IN AETEHNVM FVTVRVS ESSET.

In psalmo CVIIII: Ante luciferum genui te. iurauitDominus, nec paenitebit eum, tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. Item in Regnorum primo Deus adHeli sacerdotem: Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem, qui omnia [*]( 1 Ps. 49, 13 sq. 4 Ps. 49, 23. 6 Ps. 4, 6. 7 MaL 1, 10 sq. 15 PS. 109, 3 sq. 18 I Sam. 2, 35 sq. ) [*]( 1 XLVIIII] XLVII M, XLVIII B numquid I. 4 illic om. L numquid manducabo A, non edam JVMBv aut] nec M 2 potabo A, bibam WMBv iinmola A, sacrifica WMBv laudis ex laudi W 3 altissimo] alsimo W et inuoca W diem WM* tribulationis tuae A, pressurae WMBv 4 eripiam AWM, ezimam BY, oruam v clariflcabis WMv, magnificabis B illic A, in psalmo eodem WMBv 5 honorificabit A, clarificabit LB, clarificauit WM et illic WLMB est iter A, uia est WLMBv quod A, in qua WLMBv salutarem meum A (cfr. Mai Spicil. tonx. IX. I. c.), salutare dei WLMBv; xal ixtl oJo? ij δείξω αὐτω̄ zo σωτήϱιον ϑεοῡ LXX. 6 1111] III Ml 7 domiaumMBv aput W sic saepissime 8 uos ex nosL circauos] in nobis V acceptum non] accepto non A, non accepto V 9 ot om. BM occasu L 10 et om. LB 11 offreruntur W et om. M 12apud om. A post dominus add. L: et sacrificium acceptum non habebo ex manibus uestris 14 ueniret num (qui in aeter om.) A 15 CVIIll] centesimo octauoL generaui V deus M 16 nec A, et non WLMB penitebis A, penitebitur WLB cum om. WLB 17 melchysedech W et ita in eo saepius y et i confunduntur rog A, basilion WLMBv primo om. MB eli M 18 fidelem] fidum v quij quia M (uia ex corr.) qui omnia p. 51. I. 1 fidelem om. W )

quae sunt in corde meo faciet, et aedificabo ei domum fidelem, et transibit in conspectu christorum meorum omnibus diebus: et erit, qui remanserit in domo tua, ueniet adorare in obolo pecuniae et in pane uno.

QVOD PBOPHETA ALIVS SICVT MOVSES PROMISSVS SIT, SCILICET QVI TESTAMENTVM NOVVM DARET ET QVI MAGIS AVDIRI DEBERET.

In Deuteronomio Deus ad Moysen: Et dixit Dominus ad me: prophetam excitabo eis de fratribus eorum sicut te et dabo uerbum meum in ore eius, et loquetur ad eos ea quae praecepero ei. et quisque non audierit quae loquetur propheta ille in nomine meo, ego uindicabo. De quo et Christus in euangelio cata Iohannem: Scrutamini scripturas, in quibus putatis uos uitam aeternam habere. haec sunt quae testimonio sunt de me: et non uultis uenire ad me, ut uitam habeatis. nolite putare, quia ego uos accuso apud patrem. est, qui uos accuset, Moyses, in quem uos speratis. si enim credidissetis Moysi, crederetis et mihi. de me enim ille scripsit. si autem illius scripturis non creditis, quomodo uerbis meis credetis ?

QVOD DVO POPVLI PRAEDICTI SINT, MAIOR ET MINOR, ID EST VETVS IVDAEORVM ET NOVVS, QVI ESSET EX NOBIS FVTVRVS.

In Genesi: Et dixit Dominus Rebeccae: duae gentes in utero tuo sunt et duo populi de uentre tuo diuidentur, et populus populum superabit et maior seruiet minori. Item apud Osee [*]( 8 Deut. 18,17 sq. 13 Io. 5, 39. 40. 45 sq. 22 Gen. 25, 23. ) [*]( 1 et om. A domum fidelem] thronum meliorem B 2 transiuit M1 et transibit.... meorum om. B meorum] suorum V 3 tua AM, una WLB 4 in om. A 6 audire Ll 9 me] moysen M prophaetam Wet ric saepius e et ae litterae confundvmtur in W fratribus] patribus B 10 loquereturTF 11 ei om. A quisque AWLBM1, quisquis M2v. que W, quecumquae M, quaecumque v loquetur AWLB, locutus fuerit Mv 13 Bcritamiiii W1 14 hae M testimonio (.... ium M) sunt AWLBVM\', testimoniumperhibentM211 16 accusabo aput rem estA 17 credodissetis A crederitis A 18 quomodo] quo momo A 19 creditisaTT 20 sunt A1 maiore minor A 21 nouus] alius W 22 duae om. A 23 tno] suo A duo] adeo A dinitentur W 24 superauitL1, superbit A oseae WM, osseae A prophetam om. WLMBv ) [*]( 4* )

prophetam: Vocabo non populum meum populum meum et non dilectum dilectum. erit enim, quo loco dicetur non populus meus, illo loco uocabuntur filii Dei uiui.

QVOD ECCLESIA QVAE PRIVS STERILIS FVERAT PLVRES FILIOS HABITVRA ESSET EX GENTIBVS, QVAM QVOT SVNAGOGA ANTE HABVISSET.

Apud Esaiam prophetam: Laetare, sterilis, quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis, quia multi filii desertae magis quam eius quae habet uirum. dixit enim Dominus: dilata tabernaculum tuum et aulaeorum tuorum fige palos. ne parcas, prolonga funiculos tuos et palos confirma. adhuc in dexteram tuam et in sinistram extende, et semen tuum gentes possidebit et ciuitates quae desertae erant inhabitabis. ne timeas, quia praeualebis, neque uerearis, quod detestabilis fueris, quoniam confusionem aeternam obliuisceris. Sic et Abrahae cum de ancilla natus esset prior filius, Sarra sterilis diu mansit et sero in senecta de pollicitatione peperit filium Isaac, qui fuit typus Christi. sic et Iacob accepit uxores duas, [*]( 1 Os.2, 25. 1, 10. 7 Es. 54,1 sq. ) [*]( 1 et uocabo W dilectum dilectum AWBM1, dilectam dilectam LMl v 2 erit add. M2 in marg. in quo WM dicitur AB non om. L 3 illo loco] illic B fili M 4 eclesia Wl et ita saepius sterelis AWM fuerit BLX 5 quot] quod ABM1, om. VM2 ante om. V 7 prophetam om. WLMBv laetare A, iocundare MB, iucun- dare WLv sterelia AWM 8 clama AB fili WxMl 9 eius] illius W dominus] dsJ. dilataboTF 10 tabernaculum tuum A, locum tabernaculi tui WLMBv auleorum tuarum A, auletuorum M fige palos A, et figc WlLlBv, efEige W2L7M ne parcas A, noli par- cere WLMBv 11 prolonga A, longas fac WLMBv funiculos tuos A, mensuras et uasa W, mensuras tuas LMv, mensuras B palos tuos WLMBv dextram AB 12 sinestram A, sistram W possidebit A, possidebunt WLMB 13 quae desertae erant A, dcsertas WLMBv inhabitabunt W, inhabitabit v ne timeas A, noli timere WLMBr quoniam A praeualebis A, reuinces WLMv, reuincis B; cfr. Sabat. II p. 612 14 reuerearis LMv quod detestabilis fueris A, quia maledicta es WLMBv 16 es et W\' sterelis AM, et ita A locis proximis permansit B 17 isac AM, ysaac B 18 duas] tuas B )

maiorem Liam oculis infirmioribus typum synagogae, minorem speciosam Rachel typum ecclesiae, quae et sterilis diu mansit et postea peperit loseph, qui et ipse fuit typus Christi. et in Basilion primo Helcana habet uxores duas, Fenennam cum filiis et Annam sterilem, ex qua nascitur Samuel non secundum generandi ordinem, sed secundum Dei miserationem et promissionem, cum illa orasset in templo, et natus Samuel typus fuit Christi. Item in Regnorum primo: Sterilis septem peperit, et quae plurimos habebat, infirmata est. Filii autem sunt ecclesiae septem. unde et Paulus ecclesiis septem scribit, et Apocalypsis ecclesias septem ponit, ut seruetur septenarius numerus, ut dies septem, quibus Deus mundum fecit, et angeli septem, qui adsistunt et conuersantur ante faciem Dei, sicut Raphael angelus in Tobia dicit, et lucerna septiformis in tabernaculo martyrii et oculi Domini septem, qui mundum speculantur, et lapis cum oculis septem, ut Zacharias dicit, et spiritus septem et candelabra in Apocalypsi septem et columnae septem, super quas aedificat domum sapientia apud Salomonem. [*]( 10 I Sam. 2, 5. ) [*]( 1 et mai.orem W lian M mfirmibus A in typum v 2 rachiel A in typum v, typhum M 3 diu ex di W m. 2 filium ioseph M, iosep L 4 elcana A, helchana WBM\' 5 habet AL, habebat WB, habuit M; dicitur H. habuisse v fennonam MB, fennanam WL, gennanam A anna B 6 nascetur W samuehel M 7 ordinem generandi v miserationem] miam B 9 typus] stypus M, om. B reg A, basilion WMBv, basion L primo om. M 10 habebat filios WLJlB 11 fili A septem sunt LBM, sunt septem W ccclesie nmt M paulus postea W 12 septem ecclesiis v scripsit WLBo ecclesias ex ecclesiam A 13 septinarius W ut] et A 14 et] utLv 16 dni s. rafahel A tobia dicit] tobi adscitA lucerneilf, lucernas B 17 Beptiformes BM tabernaculum L super martyrii M2 scripsit: testimonii 19 ut] W s. l. m. 2, om. B, et A cantelabra W, candalabra M 20 apocalypBin B columnae] colomnes A 21 aedificauit WLMBv sapientiae A solomonem A Wet ita fere semper uterque )

QVOD GENTES MAGIS IN CHRISTVM CREDITVRAE ESSENT.

In Genesi: Et dixit Dominus Deus ad Abraham: exi de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui et uade in illam terram quam tibi ostendero. et faciam te in gentem magnam et benedicam te et magnificabo nomen tuum, et eris benedictus. et benedicam, qui te benedixerit, et maledicam, qui te maledixerit, et benedicentur in te omnes tribus terrae. Item illic: Et benedixit Isaac Iacob: ecce odor filii mei sicut odor agri pleni, quem benedixit Dominus. et det tibi Deus a rore caeli et a fertilitate terrae multitudinem frumenti et uini et olei. et seruient tibi gentes et adorabunt te principes, et eris dominus fratris tui et adorabunt te filii patris tui ; et qui maledixerit te, erit maledictus, et qui benedixerit te, benedictus erit. Item illic: Ubi uidit autem Ioseph, quoniam superposuit pater suus manum dexteram super caput Effraim, graue illi uisum est: et adprehendit Ioseph manum patris sui, auferre eam a capite Effraim ad caput Manasse. dixit autem Ioseph ad patrem suum: non sic, pater. hic est primitiuus meus, superpone dexteram tuam super caput eius. ille autem noluit et dixit: scio, fili, scio. et hic erit in populum, et hic exaltabitur, sed frater eius iunior maior illo erit, et semen eius erit in multitudinem gentium. Item in Genesi: Iuda, te laudabunt fratres tui, manus tuae super dorsum inimicorum [*]( 2 Gen. 12,1 sq. 7 Gen. 27, 27 sq. 14 Gen. 48,17 sq. 21 Gen. 49, 8 sq. ) [*](1 xpo WM 2 ad om. W 7 in te W et L 8.1. m. 2 De hoc ipso in genesi WLMBv, item l. 13 et benedixit l. 13 illic om. MI, in marg. add. M* 8 isac AML1 iacob et dixit B fili AWML 9 benedixit] benexitA. dominus] ds A a] de Bv a om. B 11 et adorabunt.. I.12 patris tui om. B 12 te maledixerit v 13 te benedixerit Wv; te orn. L erit benedictus WMB item de hoc ipso B 14 autem uidit Mv Iosep L et sic saepius superposuit] posuit LM suos M\' 15 dextram B capud WLM efrem AWL, effrem B, ephrem M est et] essetA 16 a om. W efrem A, effrem WLMB 17 et dixit B autem om. B 18 primitibus A dextram B tuam om. B 19 n W s. I. 20 eius A, illius WLMB illo] illi A, illiuB B 21 multitudine WB ingenesi om. A 22 lauda- bunt AMBLI, laudant WL1 tuae om. Lv; αἱ χει̃ϱές cov LXX )

tuorum. adorabunt te filii patris tui, catulus leonis Iuda. de frutice, fili mi, ascendisti, recubans obdormisti uelut leo et uelut catulus leonis. quis excitabit illum ? non deficiet princeps de Iuda et dux de femoribus eius, quoadusque ueniant deposita illi, et ipse est spes gentium. deligans ad uitem pullum suum et ad cilicium . pullum asinae suae. lauabit in uino stolam suam et in sanguine uuae amictum suum. formidolosi oculi eius a uino et candidi dentes eius magis quam lac. Inde in Numeris de populo nostro dictum: Ecce populus quasi populus leoninus exurget. Item in Deuteronomio: Eritis gentes in caput, incredulus autem populus in caudam. Item in Ezechiel: Audite uocem tubae. et dixerunt: non audiemus. propter hoc audient gentes et qui pascent pecora in eis. I tem in psalmo XVII: Constitues me in caput gentium. populus, quem non cognoui, seruiet mihi [, in auditu auris obediuit mihi]. Item in Hieremia propheta Dominus dicit: Priusquam te formarem in utero. noui te, et priusquam exires de uulua, sanctificaui te et [*]( 9 Num. 23, 24. 10 Deut. 28, 44. 11 Hier. 6,17 sq. 14 Ps. 17,44 sq. 16 Hier, 1,5. ) [*]( 1 patris tui L a. 1. m. 2 catulua ... fili mi om. L de frutice] ad praedam Mm. 2 in ras. 12 fili mi M, mihi filius A, mihi fili B, mi fili W obdormisti ex obdormis W m. 2 et uelut catulus leo om. Wx, s. I. add. W1 3 quis ex qui Wm. 2 excitauitBMI, excitabit ex excibitA 4 eius om. W que adusquae A deposita AL, quae reposita (depo- aita M) sunt WBM ipse] isteJ. 5 spes] species A, aduentor B religans WMB uitem W ui add. m. 2 suum....cilicium om. B cilitiom M, helicem edit. Grauii, ilicem coni. Erasmus 6 lababit A, laus.nit M1 7 uuae] uua - A (sic) formidoloBi AWLBV, formidulosi M, formosi v ex Erasmi coniectura; χαϱοποιοί LXX eius ex ei W m. 2 8 eius M 8.1. m. 2 lacte B, lactae W inde om. B 9 dictum] scriptum v et ecce M populus quasi om. B leonus A, leoni*»s W 10 item om. WLMBv 11 in cauda ALMB; av Sk frrp ovQa LXX (El, OVQOV cod. Alex.) item om. WLMB in] apud WLMB esechiel AWLMB, hieremiam v 12 te audiemus B 13 et qui] quia B pascent siam W (ent s. I.) item om. WLMBv xvn] sexto decimo L, xn MB 14 constituens B cognouit L seruiuit WLMBv 15 in auditu mihi om. AWLMB; cfr. Sabat. II, p. 37 item in hieremia propheta Å, de hoc (hoc om. M) ipso apud hieremiam WLMBv 16 priusquam .... noni te et om.A 17 eii*res A aanctificabi A ) prophetam in gentibus posui te. Item apud Esaiam prophetam: Ecce testem illum nationibus manifestaui, principem et imperantem gentibus. Item illic: Gentes quae non nouerant te inuocabunt te, et populi qui ignorabant te ad te confugient. Item illic: Et erit in illa die radix Iesse, qui surget imperare gentibus: in illum gentes sperabunt, et erit requies eius honor. Item illic: Terra Zabulon et terra Neptalim, uia maris et ceteri, qui maritima inhabitatis, et trans Iordanem gentium populus ambulans in tenebris, uidete lumen magnum: qui habitatis in regione umbrae mortis, lumen lucebit super uos. Item illic: Sic dicit Dominus Deus Christo meo Domino: cuius tenui dexteram, ut exaudiant eum gentes: fortitudinem regum disrumpam, aperiam ante illum portas, et ciuitates non cludentur. Item illic: Venio colligere omnes gentes et linguas, et uenient et uidebunt claritatem meam, et dimittam super eos signum et mittam ex his conseruatos in gentes, quae longe sunt, quae non audierunt nomen meum neque uiderunt gloriam meam, et nuntiabunt claritatem meam in gentes. Item illic: Et in omnibus his non sunt conuersi. igitur extollet signum in gentes, quae sunt longe, et adtrahet illos a summo terrae. Item illic: Quibus non est [*](2 Es. 55, 4 sq. 5 Es. 11, 10. 7 Es. 8. 23; 9, 1. 10 Es. 45, 1. 14 Es. 66, 18 sq. 18 Es. 5, 25 sq. 20 Es. 52, 15. ) [*]( 1 gentibus] gentes L . prophetam om. WLMBv 2 illum testem WLM ecce testem...?. 5 illic om. B 3 illic A, apud eundem WLMv nouerant AW, nouerunt LMv; oraaat. LXX ᾔδεισαν cod. Alex.) 4 ignorabant A, ba s. l. 5 illic A, apud eundem WLMv omnibus gentibus WLMB, gentes A 6 illum] illo WB 7 illicjl, apud eundeni WLMBv 8 maritimam M iordanen LB, iordanen galileae M, iordanem galilaea Oxon. 9 uidit ex uidete Mm. 2 10 lucebit lumen B illic A, apud eundem WLMBv 11 domino] dno cyro M(ef. LXX), doiii L tenui] teneo v ut] et W, om. B 12 eum] illum A, eum M ira ras. gentes et MB fortitudines W regum] suam L disrumpent L, disrumpet M 13 illum] ipsum v aperiam ante illum portas] et in illum gentes sperabunt L non cludentur] concludentur LMBv, non claudentur v; ov συγϰλεισϑήσονται LXX illic A, apud eundem WLMBv 15 dimittamus M his] eis v 16 longae v nomen... uiderunt om. B 18 in] inter MB illic A, apud eundem WLMBv his] hii A conuersi non sunt W 19 extollet ex extolle et L, extolletur B, extollitur W 20 item om. B illic A, apud eundem WLMBr ) nuntiatum de eo, uidebunt, et qui non audierunt, intellegent. Item illic: Manifestus factus sum eis, qui me non quaerunt, inuentus sum ab eis, qui me non interrogabant. dixi: ecce sum, genti, quae non inuocauit nomen meum. Item in Actibus apostolorum Paulus: Vobis primum oportuerat indicari uerbum Domini. sed quia expulistis illud nec uos dignos uitae aeternae iudicastis, ecce conuertimus nos ad gentes. sic enim dixit per scripturam Dominus: ecce lucem posui te inter gentes, ita ut sis in saluationem usque ad fines terrae.

QVOD PANEM ET CALICEM CHRISTI ET OMNEM GRATIAM EIVS AMISSVRI ESSENT IVDAEI, NOS VERO ACCEPTVRI, ET QVOD CHRISTIANORVM NOVVM NOMEN BENEDICERETVR IN TERRIS.

Apud Esaiam sic dicit Dominus: Ecce qui seruiunt mihi manducabunt, uos autem esurietis. ecce qui seruiunt mihi bibent, nos autem sitietis. ecce qui mihi seruiunt iucundabuntur, uos autem confundemini : uos interficiet Dominus. eis autem, qui seruiunt mihi, nomen nominabitur nouum, quod benedicetur in terra. Item illic: Igitur extollet signum inter gentes quae sunt longe et adtrahet illos a summo terrae. et ecce cito leuiter uenient, non esurient neque sitient. Item illic: Ecce itaque dominator Dominus sabaoth auferet a Iudaea et ab Hierusalem ualentem et [*]( 2 Es. 65, 1. 5 Act. 13, 46 sq. 13 Es. 65, 13 et 15 sq. 18 Es. 5, 26 sq. 20 Es. 3,1. ) [*]( 1 uiderunti) et om. B 2 illic.4, apud eundem WLMBv samfactns W querunt AM et inuentus W 3 dixi om. W, et dixi MB 4 inuocabat X, uocauit A item A, de hoc ipso jVBLvM, sed in M hoc s. I. m. 2 actibus A, actis WLMB 5 indicare WB dei v 6 nec] ne B nitae aeternae dignos A, dignos uita aeterna B iudicatis L 7 sic...1. 8 gentes om. W scripturas 31 v 8 ita ut sis] it.aut si sint A in om. A 11 essent W es m ras. 12 benediceretur] benedicere cor A 14 essurietis A mihi sermunt v biuent A, uiuent B, bibunt M 15 sitietis... uos autem om. B seruiunt mihi M iucundabuntur ex iudicabuntur L 16 confundimini BM1 et interficiet uos W, uos autem interficiet B seruient B1 17 benedicitur B 18 signum] lignum Bigaltius inter A, in WLMBv gentes ex dicentes Mm. 2 19 adtrahit M, attrahet v illas W a eummo terrae om. B, assumo tene M uenient om. L 20 et ecce B itaque M 8. l., om. B dominus dominator W 21 auferret W, aufe*ret L a idaea A, a iuda v ualentem] ualidum B ualidum v (ὶσχύοντα xal ἰσχύουσαν LXX) )

ualidam, ualentiam panis et ualentiam aquae. Item in psalmo XXXIII: Gustate et uidete, quoniam suauis est Dominus. beatus uir, qui sperat in eum. timete Dominum sancti eius, quoniam nihil deest timentibus eum. diuites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non deficient omni bono. Item in euangelio secundum Iohannem Dominus dicit: Ego sum panis uitae. qui uenerit ad me non esuriet, et qui in me crediderit non sitiet umquam. Item illic: Si quis sitit, ueniat et bibat, qui credit in me [, sicut dicit scriptura, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae]. Item illic: Nisi ederitis carnem filii hominis et biberitis sanguinem eius, non habebitis uitam in uobis.

QVOD AD REGNVM CAELORVM MAGIS GENTES QVAM IVDAEI PERVENIANT.

In euangelio Dominus dicit: Multi uenient ab oriente et occidente et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum, filii autem regni exient in tenebras exteriores. illic erit fletus et stridor dentium. [*]( 2 Ps. 33, 9 sq. 6 Io. 6, 35. 8 Io. 7, 37 sq. 10 Io. 6, 53. 15 Matth. 8, 11 sq. ) [*]( 1 ualentiam - ualentiam] fortitudinem - fortitudinem M, uirtutemuirtutem B 2 tricessimo tertio L quoniam] quam A fortasse rectius suauis AM, dulcis WLBv (dns dulcis est L) beatus AM, felix WLBv 3 est uir WLBv est qui (uir om.) M eum] eo M dominum deum omnes v; cfr. LXX 4 nihil deest A, non est inopia eis WLMBv timentibus eum A, qui eum metuunt (meriunt Wl) WLMBv egerunt A, egurunt Wx inquirentes autem A, qui autem inquirunt WLMBv; cfr. testim. III c. 20 5 deficient A, indigebunt WLMBv bono) modo B 6 sec. A, cata WLMBv 7 post uitae inserit A: qui de celo discendi uenit v essurietyl 8 item 1. 10 uiuae om. B illic ipse WLMv quis] qui L 9 qui]. Qui v (ef. LXX) sicut 1.10 uiuae om. AWLM 10 illic] ipse WLM edederitis W, edideritis B, manducaueritis A; cfr. test. III c. 25 carnem] panem B 11 fili AMl eius sanguinem v, eius sanguinem eius W 16 in regno] et A 17 exicnt A, ibunt WM2, exibunt M\'LBv (expellentur Cyprianus de domino orat. c. 9) 18 fletus M, fletus oculorum A, ploratio WLBv )

QVOD SOLO HOC IVDAEI ACCIPERE VENIAM POSSINT DELICTORVM SVORVM, SI SANGVINEM CHRISTI OCCISI BAPTISMO EIVS ABLVERINT ET IN ECCLESIAM TRANSEVNTES PRAECEPTIS EIVS OBTEMPERAVERINT.

Apud Esaiam prophetam Dominus dicit: Iam non relaxabo peccata uestra. cum extenderitis manus, auertam faciem a uobis: et si multiplicaueritis preces, non exaudiam uos. manus enim uestrae sanguine plenae sunt. lauamini, mundi estote, auferte nequitias ab animis uestris a conspectu oculorum meorum, cessate a nequitiis uestris. discite bonum facere, exquirite iudicium, conseruate eum qui iniuriam patitur, iudicate pupillo et iustificate uiduam. et uenite, disputemus, dicit Dominus. et si fuerint peccata uestra quasi phoeniceum, ut niuem dealbabo: et si fuerint quasi coccum, ut lanam candidam efficiam. et si uolueritis et audieritis me, bona terrae edetis: si autem nolueritis et non audieritis me, gladius uos comedet. os enim Domini locutum est ista. [*]( 5 Es. 1,14 sq. ) [*]( 2 sanguineB occidi A 3 abluerunt W1 ecclesiaB eius transeuntes WLBv 5 prophetam om. WLMBv dicit dns B relaxabo AL, glaxabo W, laxabo Mv, dimittam B 6 manus uestras AM faciem meam ABv 8 sanguinem AW, sanguinis L sunt om. L 9 nequitia B a] e B 13 quasi AV, ut WLMBv foenicium AL, fenicium WMB, russeum V ut] et W exalbaboi3f2w, exaltabo Ml et si.... eficiam om. L coccum AWMBV, coccinum v candidam efficiam A, dealbabo M, inalbabo WBv 15 me audieritis B, obaudieritis me hi 16 obaudieritis WBM gladios M1 uos ex suos M comedet Å, comedit B, consumet WLMv, cf. test. III52 loquutum WL 17 ipsa B ad quirinum liber prior explicit..... W (quae secuntflr legere nonpotui), ad quirinum liber primus explicit incipit eiusdem liber II M, caecilii cypiiani ad quirinum liber I erp incip cap lib. II B, incipit secundns A, incipit libellus II. ad quirinum L. )

CHRISTVM PRIMOGENITVM ESSE ET IPSUM ESSE SAPIENTIAM DEI, PER QVEM OMNIA FACTA SVNT.

Apud Salomonem in Prouerbiis: Dominus condidit me initium uiarum suarum.in opera sua, ante saeculum fundauit me: in principio antequam terram faceret et antequam abyssos constitueret, priusquam procederent fontes aquarum, antequam montes conlocarentur, ante omnes colles genuit me Dominus. fecit regiones et inhabitabilia et fines inhabitabiles sub caelo. cum pararet caelum, aderam illi, et cum secerneret suam sedem: cum super uentos ualidas faceret desuper nubes et cum confirmatos ponebat fontes sub caelo, quando fortia faciebat fundamenta terrae, eram penes illum disponens. ego eram, cui adgaudebat. cottidie autem iucundabar ante faciem eius in omni tempore, cum laetaretur orbe perfecto. Item apud eundem in Ecclesiastico: Ego ex ore Altissimi prodiui ante omnem creaturam. ego in caelis feci, ut oriretur lumen indeficiens, et nebula texi omnem terram. ego in altis habitaui et thronus meus in columna nubis. gyrum caeli circuiui et in profundum abyssi penetraui et. in fluctibus maris ambulaui et in omni terra steti et in omni populo et in omni gente primatum habui et omnia excellentium et humilium corda uirtute calcaui. spes omnis in me uitae et uirtutis. transite [*]( 3 Prou. 8,22 sq. 15 Sir. 24, 3-6. 19 (Vulg. 5-11. 25. 26). ) [*]( 1 et ipsum esse om. W 2 quem W s. I. m. 2 sunt] sint LM, sunt et quod idem sit sapientia et uirtus dei W 3 pronerbiis.4, paroemiis WM\', proemiis BM2, parhoemis L, paraboiisl/1 s. I. 4 initium) in initio v 5 abysos A, abissos W 6 et priusquam W montes ex monte W m. 2 7 conlocarerentur W omnes om. B 8 et (post regiones) om. B habitabilia V finei A pararet A sed alterum a in ras. 10 validos B cum] eam M 11 fontes ex montes M m. 2 12 eram ex iam W 13 iocundabar B 14 item om B apud] in W apud eundem om. A 15 prodiui L ui ex corr. primogenita ante Balussius 16 oreretur WLM1 nebulam A, nubila Oxon. 17 inhabitauiTF nubesM\' 18 circuibi A, circumiui M profundo A; ἐν βάϑει.. πεϱιεπάτησα LXX penetraui et] penae tradet A 19 mari W1 et (post steti) om. AL 20 gentS M, genere A et in Min expunxit M1 omnia A, omnium WLlMBv, omne L\'l 21 propria uirtute v spes omnis in me AWLM, in mc uia B, in me omnis spes v )

ad me, omnes qui concupiscitis me. Item in psalmo LXXXVIII: Et ego primogenitum ponam illum et excelsum prae regibus terrae. in aeternum seruabo illi misericordiam meam et testamentum meum fidele illi et ponam in saeculum saeculi semen eius et thronum eius sicut dies caeli. si dereliquerint filii eius legem meam et in iudiciis meis non ambulauerint, si iustificationes meas profanauerint et mandata mea non custodierint, uisitabo in uirga iniquitates eorum et in flagellis peccata eorum: misericordiam autem meam non auertam ab eis. Item secundum Iohannem Dominus dicit: Haec autem est uita aeterna, ut cognoscant te solum uerum Deum et quem misisti Iesum Christum. ego te clarificaui in terra, opus perfeci quod dedisti mihi, ut faciam. et nunc tu clarifica me apud te ipsum claritate quam habui apud te, priusquam mundus fieret. Item Paulus apostolus ad Colossenses: Qui est imago Dei invisibilis et primogenitus totius creaturae. Item illic: Primogenitus a mortuis, ut fieret in omnibus ipse primatum tenens. Item in Apocalypsi: Ego Α et Ω, initium et finis. ego sitienti dabo de fonte aquae uiuae gratis. Quod idem sit et sapientia et uirtus Dei. Paulus apostolus ad Corinthios prima: [*]( 2 Ps. 88, 28 sq. 10 Io. 17,3 sq. 15 CoL 1,15 et 18 18 Apoc. 21, 6 20 I Cor. 1,22 sq. ) [*]( 1 omnes ad me L 2 et om. B eum WLMBv et excelsum A, altissimum WLMB v 3 prae regibus A, apud reges WLMBv et in A 4 et eras. in M illi om. B, ipsi A saecula saeculorum A 5 et caeli orn. LMBv thronum A, sedem W 6 in L s. l. m. 2 si] et B iustificationes] iuatitias W, iustisi.* M 7 mandata A, praecepta WLMBv custodierint A, obseruauerint WLMBv 8 ini- quitates A, facinora WLMBv peccata A et 8. l. m. 2 W, delicta LMBv; , cf. test. II 57 9 auertam A, dispergam WLMBv item om. W seeundumA, cata WLMB, in euangelio cata v 10 iohaxmen M est autem B 11 et uerum WLM, τὸν μόνον ἀχηϑινόν Graec. dum W missisti A 12 in terra] super terram B opus perfeci] opere consummato B 13 clariflca me tu pater apud temetipsum B claritatem Ml, s. I. rra. 2 A 14 apud te om. B fieret] esset B 15 apostolus mn. WLMBo qui 8 ex qu6 W m. 2 17 in alterum om. L 18 ego sum v dabo de fontd W, de fonte dabo M 19 uinae A, uitaeWLMBv, cf. test. 116 II 10 et (post sit) om. W sapientiae (et om.) A 20 apostolus orn. WLMBv corithyos W ) Quoniam Iudaei signa desiderant et Graeci prudentiam quaerunt, nos autem praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis autem uocatis, Iudaeis et Graecis, Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam.

QVOD SAPIENTIA DEI CHRISTVS, ET DE SACRAMENTO CONCARNATIONIS EIVS ET PASSIONIS ET CALICIS ET ALTARIS ET APOSTOLORVM, QVI MISSI PRAEDICAVERUNT.

Apud Salomonem in Prouerbiis: Sapientia aedificauit sibi domum et subdidit columnas septem. mactauit suam hostiam, miscuit in cratere uinum suum et parauit suam mensam et misit seruos suos conuocans cum excelsa praedicatione ad craterem, dicens: qui est insipiens, declinet ad me. et egentibus sensu dixit: uenite, edite de meis panibus et bibite uinum quod miscui uobis. derelinquite stultitiam et quaerite prudentiam et corrigite scientia intellegentiam.

QVOD CHRISTVS IDEM SIT SERMO DEI.

In psalmo XLIIII: Eructauit cor meum uerbum bonum, dico. ego opera mea regi. Item in psalmo XXXII: Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Item apud Esaiam prophetam: Verbum consummans et breuians in iustitia: quoniam sermonem breuiatum faciet Deus in toto [*]( 8 Prou. 9, 1 sq. 17 Ps. 44. 2. 18 Ps. 32, 6. 20 Es. 10, 23. ) [*]( 1 desiderant] petunt WB prudentiam ALBMz, sapientiam WM\' 3 ipsis ex ipsi A uocatis ex uocitis L 5 dei christus sit M, sed dei et sit add. m. 2 incarnationes M, incarnationis v 8 apud salomonem om. A prouerbiis A, paroemiis WLMB 9 subdit Ml suas hostias Mv 10 cratera v, gratere. M (m eras.) parabit A suas om. B 11 suos seruos MB excelsa] excisa W graterem L1 12 quis LM 13 et edite WB, aedit-e M 14 corrigite ALMXB, corripite W, perci- pite M2 15 scientia L, scientiam A WMv, inscientiaxn B intellegentiam AL, et intellegentiam B, et in inteWentiam W, et intellectum M, in intellectu v; ϰατοϱϑώσατε tr yrwaet avveaiv LXX 16 quod christus idem sit bis exhibet A et sermo L 17 XLIIII ex XLVIH B eructuauit A uerbum] sermonem Lv; cf. l. 16 18 XXXII] XXXI B, tricessimo primo L uerbo] sermone LMBv domini A et s. I. m. 2 W, dei LMBv 19 firmati AW, solidati LMBv oris om. LB uirtus eorum W s. l. m. 2 20 prophetam om. WLMBv consumans AW 21 iustitiam WMB )

orbe terrae. Item in psalmo CVI: Misit uerbum suum et curauit eos. Item in euangelio secundum Iohannem: In principio erat uerbum et uerbum erat apud Deum et Deus erat uerbum. hoc erat in principio apud Deum. omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil quod factum est. in eo uita est et uita erat lux hominum: et lux lucet in tenebris et tenebrae eam non conprehenderunt. Item in Apocalypsi: Et uidi caelum apertum, et ecce equus albus, et qui sedebat super eum uocabatur fidelis et uerus, aequum iustumque iudicat et proeliatur, et erat coopertus uestem sparsam sanguineam: et dicitur nomen eius sermo Dei.

QVOD CHRISTVS IDEM MANVS ET BRACHIVM DEI.

Apud Esaiam: Numquid non ualet manus Domini, ut saluos faciat, aut grauabit aurem, ut non exaudiat? sed peccata uestra inter uos et Deum separant, et propter peccata uestra auertit faciem a uobis, ne misereatur. manus enim uestrae inquinatae sunt sanguine et digiti uestri in peccatis. labia autem uestra locuta sunt facinus et lingua uestra iniustitiam meditatur. nemo loquitur uera neque est iudicium uerum. fidunt in uanis et [*]( 1 Pa. 106, 20. 2 Io. 1, 1 sq. 7 Apoc. 19, 11 et 19. 13 Bs. 59,1 sq. ) [*]( 1 CVI] CV AB, CDCCV M uerbum] sermonem LMBv curauitj sanabit A 2 eos] illos LMBv secundum] cata WLMB 3 erat] fuit LB uerbum] sermo LB utroque loco erat] fuit L 4 ucrbum] sermo LB hoc] hic Lv erat] fuit B 5 eo A, illo WLMB est ALMBV, erat W 6 erat] fuit LB et lumen (pro lux) in tenebris lucet A 7 eam A, illam TVB, illum LM apocalipsin M et mn. W 8 aequus M qui Ws. l. m. 2 9 iustum quae AW iudicat A, iudicans WLMB proeliatur L, praeliatur AMB, praeliabatur JVv, praeliaturus r 10 et erat] eratque v ueste WB consparsam M, con- Bparsa B, adspersa W sangnineam A, sanguinem M, sanguine WLBv, πεϱβεβλημένς εμάτιον βεβαμμένον αί̀ματι Graee. Jcf. test. II 30) 11 sermo] uerbum Cypr. eiusdem libri cap. 30 12 sit manus B, manUB M (6 eras.) bracchium A dei sit v; cf. p. 60 1. 9 13 domini WM (et Cypr. test. III47), dei ALBv 14 grauauit LMv, ἐβάϱυνε LXX peccata] delicta B 16 faciem suam WLBv; cf. Cypr. 1. c. inquinatae] plenae AM; cf. Cypr. l. c. 17 sanguinem plenae sunt A 18 iniustitia B 19 confidunt ex fidunt M m. 2 ) [*]( m. ) [*]( 5 )

locuntur inania, qui parturiunt dolorem et pariunt facinus. Item illic: Domine, quis credidit auditui nostro, et brachium Dei cui reuelatum est? Item illic: Sic dicit Dominus: caelum mihi thronus et terra subpedaneum pedum meorum. quam domum aedificabitis mihi aut quis locus ad requiem meam ? omnia enim ista fecit manus mea. Item illic: Domine Deus, excelsum est brachium tuum, et nescierunt: cum autem cognouerint, confundentur. Item illic: Reuelabit Deus brachium suum illud sanctum in conspectu omnium gentium. et uidebunt omnes gentes ipsa suprema terrae salutem a Deo. Item illic: Ecce feci te sicut rotas uehiculi triturantis nouas in serram tornatas: et triturabis montes et extenuabis colles et ut puluerem pones et uentilabis, et uentus occupabit illos et procella disparget. tu autem iucundaberis in sanctis Israel, et exultabunt inopes et egeni. quaerent autem aquam, et non erit. lingua enim illorum a siti siccabit. ego Dominus Deus, ego exaudiam Deus Israel et non derelinquam eos, sed aperiam inter montes flumina et in mediis campis fontes, [*]( 2 Es. 53,1. 3 Es. 66,1 sq. 6 Es. 26,11. 8 Es. 52,10. 10 Es. 41, 15 sq. ) [*]( 1 inania] nantf B dolore M facinoa L 2 illic] apud eundem WLMB; item l. 3, 6 et 8 credit M\' dei] dnl W 4 tronum est ct A subpedaneomj scabellum M quam mihi sedem aedificabitis WLMBv 5 meam A, mihi WLMBv omnia M in ras. m. 2 6 ista enim M item illic 1.7 confundcntur om. M excelsum A, altum WLBv 7 et om. B nescierunt Å, nesciebant W, non sciebant Lr, non sciebam eum B cum] qui B cognouerint autem WL confundantur B 8 reuelauit Mv, ἀποϰαλύψει LXX deus] dominus v bracchium AM illum WLMBv 9 et om. v ipsa M 8.1. m. 2 10 supprema WM, supprima A salutem] salutare WMl, salutarem LM1 a deo] dei M illic] apud eundem WM item illic...p. 67 l. 5 ostendit om. LBVr, add. primvs Morellius ecce] et te A feci om. W te om. AW 11 triturantes Ml in serram tornatas scripsi, om. A, in ae fornatas W, inseres firmatas M, in serram (serras Oxon.) formatas coni. Pamelius, in se retornatas v, πϱιστηϱοειδεῑς LXX 12 et (ante extenuabis) om. M sicut WM puluerem A, lanuginem WLM\'tJ, languinem M1 ponis AW 13 illos ex illo W m. 2 dispargit M, om. A 14 sancto AM; lv roie ayioig LXX 15 autem A, enim Wv, om. M eorum W a om. A sitim W siccabit] aruit M in ras. m. 2 17 et in...p. 671.1 aquosa W 8. 1., sed eadem manu ) faciam deserta in nemora aquosa et sitientem terram in aquaeductus. ponam in inaquosam terram cedrum et buxum et myrtum et cyparissum et ulmum et populum, ut uideant et cognoscant et sciant et credant simul, quia manus Domini fecit ista et sanctus Israel ostendit.

QVOD IDEM ANGELVS ET DEVS.

In Genesi ad Abraham: Et uocauit eum angelus Domini de caelo et dixit illi: Abraham, Abraham. ille autem dixit: ecce ego. et dixit: noli inponere manum tuam super puerum neque feceris illi quicquam. nunc enim cognoui, quoniam times Deum tuum et non pepercisti filio tuo dilectissimo propter me. Item illic ad Iacob: Et dixit mihi angelus Domini in somnis: ego sum Deus, quem uidisti in loco Dei, ubi unxisti mihi titulum lapideum et uouisti mihi uotum. Item in Exodo: Deus autem praeibat eos, die quidem per columnam nubis ostendere illis iter, noctu autem in columna ignis. Item illic: Promouit autem angelus Dei, qui praecedebat exercitum filiorum Israel.Item illic: Ecce ego praemitto angelum meum ante faciem tuam ad custodiendum te in itinere, ut te inducat in terram, quam tibi praeparaui. obserua eum et obaudi eum, ne fueris inobaudiens ei: non enim deerit tibi: nomen enim meum est in illo. Unde ipse in euangelio dicit: Ego ueni in nomine patris mei, et non [*]( 7 Gen. 22,11 sq. 12 Gen. 81, 13. 14 Ex. 13, 21. 16 Ei. 14, 19. 18 Ex. 23, 20 sq. 22 Io. 5,43. ) [*]( 1 desertam MW inaquosam A et sitientem otn. A; in archetypo codicis A uidetur fuisse: nemora aquosa et inaquosam terram in aquaeductus... terram M s. d. m. 2 2 in om. AWM chedrum M, caedi uim A myrtam Mx, myriam W, myrhum Pamelius 3 cyparissum] cupidissum d, cypresaum WM 5 ostendit om. W 6 idem sit B deus christus Lv 7 ad abraham om. B 8 alterum abraham om. AWl at ille B 9 neque] et nec M 10 quaequam M\' dum deum WMB 11 dilecto M 12 mihi] illi W 13 deus om. L dei om. M 15 in**die M equidem Wl nubes M\' illis ex illi W 16 nocte M sed ex corr. item] et postea WLBv promouebit autem illu W 19 inducam M praeparabi A 20 **audi M ob eras. et ne WMB inobaediens B ei LMB, et AW, ei et v 21 enim om. v nomen enim AM2L, nomen. Nomen enim B, nomen nonum nomen enim W, nomen quia nomen MI in illo est Mv 22 uenio W ) [*]( 5* )

recepistis me. cum alius uenerit in nomine suo, illum accipietis. Et iterum in psalmo CXVII: Benedictus est, qui uenit in nomine Domini. Item inMalachiel propheta: Testamentum meum fuit cum uita et pace, et dedi illi timorem timere me, a facie nominis mei proficisci illum. lex ueritatis fuit in ore eius, et iniustitia non est inuenta in labiis eius. in pace corrigens ambulauit nobiscum et multos auertit ab iniustitia. quoniam labia sacerdotis seruabunt scientiam, et legem exquirent ab ore eius, quoniam angelus Domini omnipotentis est.

QVOD DEVS CHRISTVS.

In Genesi: Dixit autem Deus ad Iacob: exurge et ascende in locum Bethel et habita illic et fac illic altare illi Deo, qui tibi apparuit, cum fugeres a facie Esau fratris tui. Item apud Esaiam prophetam: Sic dicit Dominus Deus sabaoth: fatigata est Aegyptus, et negotiatio Aethiopum et Sabaim uiri alti ad te transgredientur et tui erunt serui et post te ambulabunt uincti conpedibus et adorabunt te et in te precabuntur: quoniam in te Deus est, et non est Deus alius praeter te. tu enim es Deus, et non sciebamus, Deus Israel saluator. confundentur et reuerebuntur omnes qui aduersantur tibi et cadent in confusione. Item [*]( 2 Ps. 117, 26. 3 Mal. 2, 5 sq. 11 Gen. 35, 1. 14 Es 45, 14 sq. ) [*](1 recipisti W, accepitis A alius M in ras. recipietis B 2 psalamo W est om. W 3 item in....1. 9 omnipotentis est om. LB, add. primus Morellius item] et W propheta om. WMv malachia v 4 cum Leui uitae et pacis v; cf. LXX: ἡ διαϑήϰη fxov ἠν μετ\' αὐτοι trjs tcjijs xal τη̄ς εὶϱήνης dedi] tedit W illi ex ali M timere] ut timeret v, om. M me om. W 6 et om. M pace linguae WMv corrigens] corregis W ambulabit W 7 uobiscum AM auertet WM 8 sacerdotis] corum A et legem... quoniam om. A 9 domini om. v omnipotenti sit A 10 ante Manutium cap. VI cum V coniunctum erat et libri II cap. XXVIIII numerabantur christi W, et christi L, et christus B 12 bethel] bethleem W altarem A, altere W illi om. M tibi] ibi A 13 apperuit W\' apud om. A 14 prophetam om. WLMBv deus om. B 15 sabainAW, sabannMI, sabam BM* uiri M s. l. m. 2 alti] excelsi W 16 tui om. B post te] poste A 17 praecabuntur] laetabunturB 18 alius om. W es] et-4 19 reuerebantur A 20 confusionem LMBv )

illic: Vox clamantis in deserto: parate uiam] Domini, rectas facite semitas Dei nostri. omnis uallis inplebitur et omnis mons et collis humiliabitur, et erunt omnia tortuosa in directum et aspera in uias planas, et uidebitur claritas Domini, et uidebit omnis caro salutare Dei, quoniam Dominus locutus est. Item apud Hieremiam prophetam: Hic Deus noster, et non deputabitur alius absque illo, qui inuenit omnem uiam prudentiae et dedit eam Iacob puero suo et Israel dilecto suo. post haec in terris uisus est et cum hominibus conuersatus est. Item apud Zachariam prophetam Deus dicit: Et transibunt per mare angustum et percutient in mari fluctus, et arefient omnes altitudines fluminum et confundetur omnis iniuria Assyriorum, et sceptrum Aegypti auferetur, et confortabo eos in Domino Deo ipsorum, et in nomine eius gloriabuntur, dicit Dominus. Item apud Osee prophetam Deus dicit: Non faciam iuxta iram indignationis meae, non sinam deleri Effraim, quoniam Deus ego sum, et non homo in te sanctus, et non introibo in ciuitatem, post Dominum ibo. Item in psalmo XLIIII: Sedes tua, Deus, in saeculum saeculi, uirga recta est uirga regni tui. dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem: propterea uncxit te Deus Deus [*]( 1 Es. 40, 3 sq. 6 Baracli 3, 35 sq. 9 Zacb. 10,11 sq. 15 Os. 11, 9 sq. 18 Ps. 44, 7 sq. ) [*]( 1 illic] apud eundem WLMBv deserto] heremo LB domini] dno LB 2 omnes L uallis A, riuus WLMBv 3 colles W tortuosa] pr.na A; axokux LXX 4 uias planas] campum LMBv; εὶς πεδία LXX (εὶς oJois JU/a; cod. Alex.) et.. domini om. A uidebit L omnis cla- ritas WLM 5 aalutarg A, om. L dni L 6 propbetam om. WLMBv; item L 10 et 15 hic est WM hic deus noster om. B computabitur B 7 illum AL prouidentiae M 8 d. suo A, dilecto sibi WLMBv 9 com Ms. l. m. 2 10 dominus WM mare om. W 11 mari W (ri add. m. 2), mare A arefacient WLMB; ξηϱανϑήσεται ndvja T fiaar) LXX omnem altitudinem M 12 confundentur WM omnes WM iniurias W, in iniuriaM 13 aegiptiorum W 15 dns dicitMB, dicit dns W 16 indignationes irae W efrem ALB, effrem WM 17 ego deus M in te sanctus] inter sanctos WB non om. A intribo W 18 deum WLB; dniaaa ϰυϱίου LXX sedes tua A, tbronus tuus WLMBv 19 deus om. M saecula saeculonun WLMBv recta est A, aequitatis WLMBv 20 et om. LB odisti A, odio habuisti WLMB iniquitatem AM, iniustitiam WLB deus deus A, dns deus WLMB ) tuus oleum laetitiae prae consortibus tuis. Item in psalmo XLV: Vacate et uidete, quoniam ego sum Deus, exaltabor in gentibus et exaltabor in terra. Item in psalmo LXXXI: Nescierunt neque intellexerunt, in tenebris ambulant. Item in psalmo LXVII: Cantate Deo, psallite nomini eius, iter facite ei, qui ascendit ad occasum, Dominus nomen est ei. Item in euangelio secundum Iohannem: In principio erat uerbum et uerbum erat apud Deum et Deus erat uerbum. Item illic Dominus ad Thomam: Inice huc digitum tuum et uide manus meas et noli esse incredulus sed fidelis. et respondit Thomas et dixit illi: Dominus meus et Deus meus. dicit illi Iesus: quia uidisti, credidisti. beati qui non uiderunt et credunt. Item Paulus ad Romanos: Optabam ego ipse anathema esse a Christo propter fratres meos qui sunt cognati secundum carnem, qui sunt Israelitae, quorum adoptio est et claritas et testamentum et legis constitutio et famulatus et promissiones, quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. Item in Apocalypsi: Ego A et Ω, initium et finis. ego sitienti dabo de fonte aquae uitae gratis. qui uicerit possidebit ea et eorum hereditatem: et ero eius Deus, et ille erit [*]( 2 Ps. 45, 11. 3 Ps. 81, 5. 5 Ps. 67, 5. 7 Io. 1,1. 9 Io. 20, 27 sq. 13 Rom. 9,3 sq. 18 Apoc. 21,6 sq. ) [*](1 tuus om. M oleu*M, oleo L*Bv laetitiae A, exultationis WLJf prae consortibus tuis A, super participes tuos WLMBv 2 uidete AM, cognoscite WLBv quia A 3 nescierunt A, non cognouerunt WLMBv; cf. test. 13 4 tenebris A, umbra WLMBv deambulabunt WLMv, deambulauerunt B 5 LXVII] LXVI MB dno M iter A, uiam WLMBv 6 ei] et W ad A, in WLMBv occasu L deus LMBv est om. LBv ei A, illi WLMBv 7 secundum A, cata WLMB erat] fuit LB uerbom] sermo LB et ita locis proximis 8 et uerbum A 8.1. m. 2 illic] in eodem WLMBv 9 thoman WLM huc ex hocL uidete Al 10 includulus W\' et om. WLMBv 11 illi om. W dixit WM, et dixit B 12 uidisti me Mv credisti W beati A, felices WLMBv crediderunt WLMBv Palus W 13 ipse om. WMB, post esse ponit L 14 propter fratres meos A, pro fratribus WLMBv qui sunt cognati A, et cognatis meis qui sunt W, cognatisque (que om. LB) meis qui sunt LMB, cognatisque meis v 15 adeptio BL I est et A, et LBv, est WM et (ante legis) om. B 16 constitutiones B et ex] ex WMv; cf. Gr. 17 christus] sps A 18 ego sum v 20 ea] eam B hereditate A et (ante ero) A 8. I. m. 2 erit ille B, illi erint W ) mihi filius. Item in psalmo LXXXI: Deus stetit in synagoga deorum, in medio autem deos discernens. Item illic: Ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes, uos autem sicut homines moriemini. Quodsi iusti qui fuerint et praeceptis diuinis obtemperauerint, dii dici possunt, quanto magis Christus Deus Dei filius: sicut ipse in euangelio secundum Iohannem: Non est scriptum in lege, quoniam ego dixi: dii estis ? si illos dixit deos, et non potest solui, quod pater sanctificauit et misit in saeculum, uos dicitis, quoniam blasphemat, quia dixi: filius Dei sum. si non facio facta patris, nolite mihi credere: sed si facio et mihi non uultis credere, factis credite et cognoscite, quoniam in me est pater et ego in illo. Item in euangelio secundum Matthaeum: Et uocabitis nomen eius Emmanuel, quod est interpretatum nobiscum Deus.

QVOD CHRISTVS DEVS VENTVRVS ESSET INLVMINATOR ET SALVATOR GENERIS HVMANI.

Apud Esaiam prophetam: Confortamini, manus resolutae, et genua debilia, exhortamini. qui estis pusillo animo, nolite timere. Deus noster iudicium retribuet, ipse ueniet et saluos faciet nos. tunc aperientur oculi caecorum et aures surdorum audient. tunc saliet clodus sicut ceruus et plana erit lingua mutorum: quia rupta est in deserto aqua et riuus in terra sitienti. [*]( 1 Ps. 81,1 et 6 sq. 7Io. 10, 34 sq. 13 Matth. 1, 23. 17 Es. 35, 3 sq. ) [*]( 1 fili W 2 deorum] dei L antem om. L deos LB, ds AM, om. W item] et iterum WLMBv diii A s. I. m. 2 3 excelsi AM, altissimi WLBv 4 iusti quis L, qui iusti A diuini L 6 sicut] sic n seca A, cata M, dicit cata WLB 7 ioannem dicit v nonne scriptum est Mv 8 illos ex illis L post deos inserit Pamelius et v: ad quos sermo dei factus est post solui add. m. 2 in M: scriptura quod] scriptura quem Patnelius 9 quiaB blasfemat A, phemat W, blasphemo B, blasphemas v 10 si AL, quodsi WMBv 11 sed si AL, et si MB, quodsi n sed si.... credere om. W facio et om. AML factis] operibus A 13 secundum] cata WLMBv 17 prophetam om. WLMBv eonfortiamini M 18 pusillo animo A, pusillianimes WL, pusillanimes MBv nolite timere nolite metuere AL, nolite metuere Mv, confortamini nolite metuere legendum censet Pamelius 20 nos faciet A adaperientar M 21 clodoa AW\', claudos L1 )

Item illic: Non senior neque angelus sed ipse Dominus liberabit eos, quia diliget eos et parcet eis, ipse redimet eos. Item illic: Ego Dominus Deus uocaui te in iustitia, ut teneam manum tuam, et confortabo te: et dedi te in testamentum generis mei, in lumen gentium, aperire oculos caecorum, producere a uinculis uinctos et de domo carceris sedentes in tenebris. ego Dominus Deus, hoc mihi nomen est. claritatem meam alii non dabo neque uirtutes meas sculptilibus. Item in psalmo XXIIII: Vias tuas, Domine, notas fac mihi et semitas tuas edoce me. dirige me in ueritate tua et doce me, quoniam tu es Deus salutaris meus. Vnde in euangelio secundum Iohannem Dominus dicit: Ego sum lumen mundi. qui me secutus fuerit, non ambulabit in tenebris sed habebit lumen uitae. Item secundum Matthaeum Gabriel angelus ad Ioseph: Ioseph fili Dauid, ne metueris adsumere Mariam coniugem tuam. quod enim ex illa natum fuerit, de Spiritu sancto est. pariet autem filium, et uocabis nomen eius Iesum. hic enim saluum faciet populum a peccatis. ItemsecundumLucam: Et Zacharias inpletus est Spiritu sancto et prophetabat dicens: benedictus Deus Israel, qui fecit redemptionem populo suo et suscitauit nobis cornu salutis in domo Dauid pueri sui. Item illic angelus ad pastores: [*]( 1 Es. 63, 9. 3 Es. 42, 6 sq. 8 Ps. 24,4 sq. 12 Io. 8,12. 14 Matfch. 1, 20 sq. 18 Luc. 1, 67 sq. ) [*]( 1 liberauit W 2 eos] illos WLMBv diligit MB et ipse WMBv 3 ut] et AL 4 confurtaui M 5 producere] procedere B 6 tenebris et in umbra mortis W 9 notas fac A, ostende WLMBv et om. A semita W doce LMB dirige A I deduc LM, et deduc v; dirige...1.10 doce me om. WB 10 ad ueritatem tuam LMv quia A deus om. W salutaris A, saluator WLMBv 11 secundum] cata WLMBv; item l. 13 12 sequitus W 14 angelos M\' ioseph] iospeh W 15 metueris AL sed in L tu in ras, timueris MB, timeas W adsumeret A coniuge W, morem LMBv 16 fuerat Mi, erit B est sancto LB; est om. W 17 populum suum WLMBv 18 peccatis eorum WMBv Item...1. 21 pueri sui om. L secundum] cata WBv cata lucam Mt s. I., angclos ad pastores Ml 19 spo A profetabat A, prophetauit WMBv dominus deus v 20 fecit A, prosperit WMBv, ôn ὲνεσϰέψατο xccl fnoirjae Gr. suscitabit A, excitauit WMBv nouis J. cornum A W {Ml 21 illic W 8.1. m. 2. illic a. a. pastores] cata Lucan M pastores ait B ) Ne timueritis. ecce enim adnuntio uobis, quoniam natus est uobis hodie saluator, qui est Christus Iesus, in ciuitate Dauid.

QVOD CVM A PRINCIPIO FILIVS DEI FVISSET, GENERARI DENVO HABERET SECVNDVM CARNEM.

In psalmo secundo: Dominus dixit ad me: filius meus es tu, ego hodie genui te. pete a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. Item in euangelio: Et factum est, quomodo audiuit salutationem Mariae Elisabeth, exultauit infans in utero eius: et inpleta est Spiritu sancto et exclamauit uoce magna et dixit: benedicta tu inter mulieres, et benedictus fructus uentris tui. et unde hoc mihi contigit, ut ueniat mater Domini mei ad me? Item Paulus ad Thessalonicenses II.: At ubi uenit adinpletio temporis, misit Deus filium suum natum de muliere. Item in epistula Iohannis: Omnis spiritus, qui confitetur legum Christum in carne uenisse, de Deo est. qui autem negat in carne uenisse, de Deo non est, sed est de antichristi spiritu.

QVOD HOC FVTVRVM ESSET SIGNVM NATIVITATIS EIVS, VT DE VIRGINE NASCERETVR HOMO ET DEVS, HOMINIS ET DEI FILIVS.

Apud Esaiam prophetam: Et adiecit Dominus loqui ad Achaz dicens: pete tibi signum a Domino Deo tuo in altitudinem [*]( 1 Luc. 2,10 sq. 5 Ps. 2, 7 sq. 8 Lac. 1,41 sq. 13 Gal. 4, 4. 15 1 Io. 4, 2 sq. 20 Es. 7,10 sq. ) [*]( 1 uobis gaudium magnum W 2 est om. L 3 cum om. W princio A 5 dominus d. ad rae om. B 6 genèraui L pete A W, posce LB, postula Mv 8 euangelio] cataLucam add. WM, lucae primo L 8. 1. m. rec. quomodo] quando M, ut v 9 elisabeth om L exultabit W 12 contigit ALMBW*, contegit W*, contingit v 13 thessalonicenses. II. AML lB, thessalonl W, galatas L2l) at] ad AW uenit] aduenit v adinpletio ALWM\', impletioMxv, plenitudo B temporum B 14 muliere] uirgine WMB 15 omni-d1 16 carnem WB post de deo est exhibet W: qui medio ulIñ stat quem etc. quae uerba sunt cap. XVIIII, interm. om. est...1. 17 de deo om. A carnem B 17 natus non M de antichristi spiritu] antichristus M 18 et quod M 19 et (ante dei) om. A 20 prophetam om. LMBo 21 achaz A z m. 2 add., achoz B, ahas M dicens om. LB expete B ad dno M altitudine. M (m eras.) )

susum et in altitudinem deorsum. et dixit Achaz: non petam nec temptabo Dominum Deum meum. et dixit: audite itaque, domus Dauid. non pusillum uobis certamen cum hominibus, quoniam Deus praestat agonem. propter hoc dabit Deus ipse nobis signum: ecce uirgo in utero accipiet et pariet filium, et uocabis nomen eius Emanuel. butyrum et mel manducabit: priusquam. cognoscat aut proferat mala, conmutat bonum. Hoc semen praedixerat Deus de muliere procedere, quod calcaret caput diaboli. In Genesi: Tunc dixit Deus ad serpentem: quia tu hoc fecisti, maledictus tu ab omni pecore et ab omni genere bestiarum terrae. pectore tuo et uentre repes, et erit tibi terra cibus in omnibus diebus uitae tuae. et ponam inimicitiam inter te et mulierem et inter semen tuum et semen eius. ipse tuum calcabit caput et tu obseruabis calcaneum eius.

QVOD ET HOMO ET DEVS CHRISTVS EX VTROQVE GENERE CONCRETVS, VT MEDIATOR ESSE INTER NOS ET PATREM POSSET.

Apud Hieremiam prophetam: Et homo est, et quis cognoscet eum? Item in Numeris: Orietur stella ex Iacob et exurget homo ex Israel. Item illic: Procedet homo de semine eius et dominabitur multarum gentium, et exaltabitur t quam [*]( 9 Gen. 3,14 sq. 17 Hier. 17, 9. 18 Nom. 24,17 et 7 sq. ) [*]( 1 stiisam Lv susum in altitudinem om. B altitudine M ad Achaz A (d et z add. m. 2), achas M 2 nec] et non Bv audite v (άϰούσατε Jrj LXX), audi ALMB itaque M ita tn ras. 3 dauid] iaoob MB pnssillum A, pusillam erit MB nobis5 ntero AMBLX, aterum L\'v uocabis M, uocabit A, uocabitis LBv; xaltaus LXX 6 emmanuhel AL, iesum M bnturum Al 7 ant] ut v properat Lx, praeferat r; πϱοελέσϑαι LXX conmutat AB, conmutate L, commottet M, commutato V (priusquam sciat reprobare malum et eligere bonum r, priusquam cognoscat, ut praeferat mala, commutabit bonum Oxon.) 8 procedere om. A 9 caput om, B 10 pecore et ab omni om. n 11 bestiarum. Terra, M (e eras.) repis A 12 in om. M 13 tuum et semen] tuum et inter semen M, om. v ipsa M 14 calcauit AB, obserobit L, obseruauit M; cf. tamen LXX 16 concreatus A ut] et M in ras. m. 2 17 hieremiam profetam A, hieremiamLv, hieremian dicit MB cognoecit M 19 surget M illic om. A procedit A 20 et om. M multorum A quam ALB, tanquam gygans M s. I. tn. 2, tanquam v )

Gog ipsum regnum, et augebitur regnum eius, et Deus eduxit . eum ex Aegypto: quasi claritas unicornis ei, et edet gentes inimicorum suorum et crassitudines eorum emedullabit et balistis suis configet inimicum. recubans requieuit quasi leo et quasi catulus leonis. quis suscitabit eum ? qui benedicunt te, benedicti sunt, et qui maledicunt te, maledicti sunt. Item apud Esaiam: Spiritus Domini super me. propter quod uncxit me bene nuntiare pauperibus, misit me curare contribulatos corde, praedicare captiuis remissionem et caecis uisum, uocare annum Domini acceptabilem et diem retributionis. Vnde in euangelio Gabriel ad Mariam: Et respondens angelus dixit ad illam: Spiritus sanctus superueniet in te et uirtus Altissimi obumbrabit te. quapropter quod nascetur sanctum, uocabitur filius Dei. Item in epistula Pauli ad Corinthios prima: Primus homo de terrae limo, secundus homo de caelo. qualis ille de limo, tales et qui de limo, et qualis caelestis, tales et caelestes. quomodo portauimus imaginem eius, qui de limo est, portemus et imaginem eius, qui de caelo est.