Carmen Apologeticum

Commodianus

Commodianus. Commodiani Carmina. Dombart, Bernhard, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 15, 1887.

116

Paene fni factus herbas incantando malignas.
Sed gratias Domino — nec sufficit uox mea tantum
Reddere — qui misero uacillanti tandem adluxit!
Adgressusque fui tradito in codice legis,
Quid ibi rescirem; statim mihi lampada fulsit.
Tunc uero agnoui Deum (unum) summum in altis,
Et ideo tales hortor ab errore recedant.
Quis melior medicus nisi passus uulneris aestus?
Multi quidem bruti et ignoti, corde sopiti,
Nil sibi proponunt cognoscere; more ferino
Quaerunt, quod rapiant aut quorum sanguine uiuant.
Dummodo laetentur saginati uiuere porci,

[*]( 13 Esai. 57, 15 (LXX) .< )

[*](8 pęne fni I Factus erbas M 7 sq. merane, I Paene .. malignus B t domino M; Deo Pl; idem (P2) conicit Domino, quod in ipso codice reperire potuit suffic̃ M 10 reddere I Qui M uaccillanti M 11 tradito .. legis scripsi (loeum obiecti ex uerbo adgressus fui pendentis tenet enuntiatum interrogatiuum quid ibi reacirem; cf. u.89); traditor .. legis M P1 P3; traditorupj .. legis Duebner; traditorem .. legis Lb; traditores .. legis R; tradito .. leges HUgenfeld (Zeitechr. f. w. Th. XV p. 604); tradita .. legis (uel traditas .. leges) Ld; traditos .. legis Huemer; fort. traditûs (= traditiones) .. legis; cf. u. 15 13 uero agneui deum M (cf. u. 636); uero Dominum agnoui Wilh. Meyer; uere cognoui P1 (a. u. I.) Ld; uere Dorainum cognoui JR; F* perplexe indicat nescio quem (Duebnerum ?) legere agnoai, quod est in codice; idem ibi caelis ante Deum inserendum censet; unum, quod recepimus add. Ld 15 melior M2 P1υ; melius M1 nulneris aestus scripsi (cf. sil. Ital. 6, 98 uulneris aestusl Expertis medicare modis; b. Gbl. 17 p. 451; in cod. M syllabus or et us haud raro confundi Pitra (Ps) in uersum 164 (163) recte adnotauit); uulneris auctor MPl; uulneris ictus Duebner, Pitra in praefat. p. XVIII, R; uulnera uictor Ld 17 Nil sibi proponunt P1 (s. u. I.) v; Nihil sibi p̃ponunt M 18 Querunt M sanguine uiuant P3 (coniectura) With. Meyer, Abh. p. 291 (ct. u. 176 Yiuere rapinis in gaudio sanguine fuso); sanguine bibant M; sanguinem bibant P1υ (cf. Cic. Philipp. XI 5, 10 cuius sanguinem non bibere censetis? Saluian. gubern. 7, 39p. 164, 22 Paul.) 19 letentur M; tnr m. 2. in ras. (?) saginati uiuere P1υ (cf. Propert. IV 1, 23 Parua saginati lustrabant compita porei); sanguinati bibere (sic !) M )

117

Ingerunt ut tumulum ferculum, dum diuitiis plaudent.
f Mutabuntur paupera ueste fastidiis.
Sufficeret illis utique, quod promptius edunt.
Si pinguis est opibus, sibi sit; si Caesari dignus,
Quid sua praeponit fragilis nec respicit ullum?
Communicet immo talis bonitatem in omnes,
Cui Summus diuitias, honores addidit altos.
Nec enim uitupero diuitias datas a Summo,
Sed culpandus erit, qui superextollitur illis.
Suadeo nunc ergo altos sic et\'humiles omnes,
V t legant assidue uel ista uel cetera legis.

[*]( 20 Ingerunt ut tumulum ferculum, dum diuitiis plaudent scripsi (plaudent = gloriantur ? cf. u. 480; de rebus cf. Plaut. Menaechm. 101 sqq.; Petron. 35 sq.; ceterum totus locus desperatissimus est); Ingerunt ut tumulum sepulchrum dũ plaudent diuitir M (P1 falso: dumjplaudens diuiti); Ingerunt ut tumulum se pulchros: dum diuiti plaudent, P1; Inferuntur tumulo sepulchri, dum gaudent diuitiis: R; Ingerant ad tumulum sepulchri, tum diuiti plaudent Ld 21 Mutabunt̃ paupera uoete fastidiis M (P\' falso: paupere ueste et fastidiis); Mutabuntur fastidiis et paupere ueste P1; Mutabuntur et fastidiis et paupere ueste R; Mutabuntque pauperes uestes et fastidientur Ld haec addens: \' Commodianus inuehitur in parasitos, qui exsequias funeris alicuius prosecuti post ad uestitum suum redeunt. 23 Si pinguis est opibus, sibi sit (= sibi habeat diuitias); si Caesari dignus M (post opibus et sit ego interpunxi; de adiectiuo dignus cum datiuo coniuncto cf. Georg. HWp. 2019 s. u. dignus 11, y; Woelfftin. in Bhein. Mus. XXXVII p. 115; quamquam locutio Caesare dignus inuenitur in anthol. Lat. 780, 29 B.); Si pinguia est opibus, cibus sit si Caesari dignus. P1; idem tamen postea (PS) ueram codicis lectionem Caesari \'typorum sphalma\'(!) et Caesare scribendum esse putat; Si pinguis est opibus, siue sit is Caesare dignus, Lb; Si pinguis est opibus, cibus si Caesare dignus, R; Siquis est opibus sibi uisus Caesare dignus Ld; idem in Instruetionum editionis praefatione p. IX Huemerum secutus haec proponit: Si pinguis opibus sibi sit, si Caesare dignus 24 praeponit P\'v; preponunt M fragili (= inopi) P Lb nec in M primo omiss. m. 1. s. 1. scripsit ullum MP1 Ld; illum Lb (idem sic quoque legi posse arbitrabatur: praeponunt, fragilis nec respicit ullum); urnam R 26 Summus Ριυ; summa M; summam Lb diuitias MP1υ; dedit iam Lb Altus Lb 29 ergo altos sic M; ego altos sic P1 (s. u. I.) v; ego sic altos Lb )

118

Aspic(it)e, quoniam breuis est nobis credita uita;
Discite, quapropter moriamur nati, prudentes!
Quid hebetes morimur, quid profuit lucem uidisse?
Si nihil inquiras, hoc est beluarum adesse.
Certe Deus summus hominem praeposuit aruis,
Non feram nec pecudem. Cur nos similemus ad illas? .
Omnipotens uoluit hominem sibi praebere laudes;
Idcirco futura docuit nos ipse diuinos.
Quae ut crederemus, non tantum uerbo sonauit,
Sed et demonstrauit fortia Pharaone decepto.
Non solum hoc fecit: et Noe sub tempora quoque
Ostendit, quae poterat, quoniam Deum nemo quaerebat.
Mitior exinde paulatim coepit adesse
Diluuio facto, quo posset terra repleri.
Iam paene medietas annorum sex milibus ibat,
Et nemo scibat Dominum, passimque uiuentes.
Sed Deus, ut uidit hominum nimis [ut] pectora clausa,

[*]( 13 Iob. 3, 16 40 Eiod. 9, 16; Rom. 9, 17 42 Gen. 6, 12 sqq.; Psal. 13, 2; 52, 8 s Gen. 8, 21 sq. 44 Gen. 9, 1 )

[*]( 31 Aspicite P1υ; Aspice M qm (sic!) M 32 sq. uulgatam uerborum distinctionem moriamor. Nati prudentes, Qui mutaui; cf. lenaer Literaturseit. 1877 p. 797 33 Quid hebetes scripsi; Qui debetes M; Qai hebetes P1 (s. u. I.) v 34 beluarum (belluarum P1υ) adesse M P1υ; belluarum instar adesse P2 3S preposoit M aruis scripsi (8. 107 p. 797); arbis M; orbi P* (s. u. I.) υ 36 nos M; om. P (s. u. Z.); add. coniccturâ P* illas Lbv; illos MP1 37 prebere M 38 diuinos Mv; dininus P1 19 Quae scripsi; Quem MP1 υ nerbo sonauit scripsi (cf. u. 449 personans ait); uerbo sanauit MP1; uerba sonauit R; uerba tonauit Ld (coll. u. 598 tonant ore) 40 monetrauit Ps faraone M; Pbaraoni R 41 fecit et noe in cod. primo omissum altera manus add. et] sed P* 42 que M qm̃ M buerebat M 43 cepit M 44 replere M 45 poene M; bene Lb annum Ps Lb 41 scibat M (cf. Wilh. Meyer, Abh. p. 292); sciebat P1 (s. u. I.) v uiuentes MP1 (cf. u. 676); uiuebant Lb υ 47 ut uidit hominum nimis ut pectora M (non: Vt pectora uidithominum, quod P* adnotat); ut uidit hominum nimis pectora P B; ut pectora uidit bominum nimis Ld * )

119

Adloquitur Abraham, quem Moyses enuntiat ipsum.
Ipse dedit legem populo Pharaone necato,
Et quis esset, Dominus ipse se praedixit ab illo.
Nec una contentus prophetica uoce se promit,
Sed multos adhibuit testes, qui de illo clamant.
Hunc ergo, cum legitis multorum praeconia uatum,
Inuenietis eum carnem inuenisse pro nobis.
Vnde nunc erratur, ordinasse talia Summum,
Et quasi subsannant, nec sciunt, quod ab ipso ridentur !
Interdum subicio, qualiter praelegi prophetas,
Et rudes edoceo, ubi sit spes uitae ponenda.
Quid Deus in primis uel qualiter singula fecit,
Iam Moyses edocuit; nos autem de Christo docemus.
Non sum ego uates nec doctor iussus ut essem,
Sed pando praedicta uatum oberrantibus austris.
Ergo mei similes, quos raptim aura deportat,

[*]( 48 Exod. 3, 14 56 Psal. 2, 4 )

[*]( 48 sq. Abraham. Qaem .. ipsam, Ipse υ Moses P3LB 49 faraone M necato P3υ; negato MP1Lb(?) 10 se om. S predixit M Si se promit P1 R; se promittit M; promittit L 52 de illo clamant MP1 cf. u. 66; de illo clam(ab)ant Hanssen; de illo (pro)clamant R; illud declamant Ld S3 Hunc ergo cam legitis multorum (multûm P3 R) praeconia (uatum) P3υ; Hunc ergo cam legitis mnltoram praeconia M; Haec e. quum legeritis praeconia multa P1 54 carnem inuenisse MP1Ps (inuenire eodem sensu quo sibi parare, adipisci Plauto et Terentio usitatum; de annominatione Inuenietis .. innenisse cf. indicis exempla et Hilgenfeldi notam XV p. 604 sq.); càrnem adsumpsisse P2; carnem induisse B; in carnem uenisse Ld M errator] probatur B 56 Et quasi M (S. 107 p. 797); Et quare P1; M quare R; Quare Ld (eo deceptus, quod P\' faiso adnotat: eQuare subsannant t nerunt\' mendosus cod.) nec sciunt M1 corr.; nesciunt M1 ab initio; meminerint P; nec erunt P\'; norunt P9; norint B; merent Lb; merunt Ld 17 prelegi M 60 moyses MP1υ; Moses (Mose) P3; Mose Lb edocuit MP1Lb; docuit v docemur P3Lb 82 pando PlR (cf. Georg. HW7 p. 1294); quando M; canto Ld predicta M oberrantibus nautis uel oblatrantibus (obloquentibus, obstrepentibus, obturbantibus) austrit R in comment. \'Hic deesse nonnulla uidebantur\' P3 )

120

Quaerite iam portum, ubi sunt pericula nulla.
Agricola doctus tempestiva longe dinoscit
Et, priusquam ueniant, recolligit se sub antra.
Estote prudentes, quod imminet ante uidete
Et, priusquam ueniant clades, prouidete saluti.
Ignauia pueris opus est, non certe robustis:
Si decet hoc rudibus, non conuenit aeuo maturis.
Quae quidem pars hominum non sit moderata, uetusta
Sic erit ut perna minime salfacta: putrescat.
Nemo petram subicit, nisi solus ignis ad escam:
Saxei sic homines mollescunt sero gehenna.
Clamamus. in uacuum surdis referenda procellis
Et lumen offerimus caecis sine causa praebentes.
Stat miles ad missam: unus audit, et excutit alter

[*]( i 73 Matth. 7, 9? 74 Ezech. 11, 19? )

[*]( 64 qterite M snnt] ft M. 65 ante doctus duae litterae (in?) erasae . tempestates B M se MP1 (de clausula — u̲ \'̲ u̲ cf. u. 52; 193; 423; 567; 890; Instr. 18, 3); sese Psυ antra M; antro Wilh. Meyer (cf. Instr. I 33, 7); antrum P1 (8. u. l.) υ 68 clades] post a una littera (n?) erasa 69 Ignauia] Ignoeci Lb pueri .. robusti B; cf. Ienaer Literaturzeit. 1877 p. 796 extr. 76 decet M (post t rasura unius litterae — f? —) P1 (cf. Boensch. It. et Vulg. p. 439 sq.); licet υ euo M 71 Quae (Quum P1 Lb) quidem pars hominum non sit moderata, uetusta P1 Lb Ld; Qui quidem pars hominum non sit moderata uetustas Mj Quam quidem partem h. n. s. moderata (moderat R, errore typogr., ut uidetur) uetustas P3 (Duebner?) B; Quam quidem partem hominum non si moderat uetustas, HHgenfeld 72 Sic erit ut perna minimę salfacta pntrescat M (non puerascit, ut P2 falso adnotat); Sic erit ut perna minime salfacta (sal facta Pi): putrescet (putrescit Lb) P1 P3 LbR; Sic erit ut perna nimis salfacta; petrascit Zd 73 Nemo petram subicit nisi solus ignis ad escam (adescat Ld) MP1 Ld; N. p. s., nisi solius ignis, ad escam LbR; N. pernam s. n. solidus ignis ad escam Hilgenf. 74 saxeis M . gehennę M 75 processis Hilgenf. 76 prebentes M 77 missam υ; missa MP1; iussa P3 Lb (iussa) unus, audit Lb )

121

Nec accipit corde monita, sed perditus errat.
Quis modo delinquit (iudices estote de istis!),
Qui monet aut ille, qui non uult dicto parere ?
Spero, reus non est, qui Caesaris dictus obaudit,
Contrarius autem perdit suam uitam superbus.
Interdum quod meum est, qui prius erraui, demonstro
Rectum iter uobis, qui adhuc erratis inanes.
Vos tamen eligite, arbitrio uestro placentes,
Quis uelit uenenum aut suauia pocula uitae!
Bonum et malum est in ista natura creatum,
Vt homo post -fata probetur quis Deo dignus.
Adgredere iam nunc, quisquis es, perennia nosse:
Disce, Deus qui sit uel cuius nomine adsit!
Est Deus omnipotens, unus, a semetipso creatus,
Quem infra reperies magnum et humilem ipsum.
Is erat in uerbo positus, sibi solo notatus,

[*](78 accipit MR (coniecturâ); accepit P1P2 (cod.!) LbLd corde monita scripsi (cf. u. 16 corde sopiti; Instr. 119, 15 si corde uiges; 27, 19 si corde retractes; Ouid. Met. 3, 689 Excute .. corde metum); eosde (tres priores litteras etiam cor legi posse testatur Knο̇ell; cf. u. 584) munita M; eosdem monitus R; easdem monitas Ld; eos monitas P3; eadem monita P1 Hanssen; eadem minus Lb 79 modum P1 delinquit R; relinquid M; relinquet Pl (s. u. Z.); delinquet Lb Ld; deliquit P* 80 monet MP1; monetur Ld; paret Lb; mouet B dictus P2R (cf. u. 15); dictos M Ld; dicto sabaudit Lb; dictis ob. Guil. Hartel 82 contrarius M P1 R (= contumax; cf. u. 721); contrarios P3Ld suam uitam LbB (cf. u. 784; Matth. 10, 39; interpr. palat. past. Herm. sim. IX. 26, 3 sibi soli uiuentes uitam suam perdunt); sua uita MP1Ld superbos P3Ld 83 erraui M (PJ falso: es sciui; cf. S. 107 p. 798); et sciui PlB; resciui LbLd 86 qui B 88 post fata scripsi (cf. S. l. c.); post facta M (P* falso: facit); prout facit P1; post factam P3υ probetur M (post facta probetur iam Lb et Huemer suspicati erant); approbetur Pl (s. u. I.) v 89 post es littera t erasa 90 qui M (cf. u. 117; 381; Kuehner ausf. Gramm. p. 481 sq.); quis P1υ nomine Mv; nominis P1 92 repperies M 93 his M solo Mv; soli P1 )

122

Qui pater et filius dicitur et spiritus sanctus. \'
Sed ex quo decreuit mundum conponere signis, :
Ignem interposuit metuendum angelis ipsis.
Quos tamen distribuit minoris potentiae factos,
Vt regerent caelos et terram et subdita terrae.
Hunc ergo nec ipsi nuntii dinoscere possunt,
Qualis sit aut quantus, nisi quod praecepta sequuntur.
Est honor absconsus nobis et angelis ipsis,
Quod Dei maiestas, quid sit, sibi conscia sola est.
Relucet inmensa super caelos et sine fine;
Aureum est totum, quod est quasi flammea uirtus.
Illic Dei uas est, tantum sine cognita forma,
Illa sunt secreta solo Deo nota caelorum.
Haec gloria Dei est unica super angelos omnes,
Hoc Deus est lucis aeternae, hoc spiritus aeui.
In primitiua sua qualis sit, a nullo uidetur,

[*]( 94 ſpι̃τ M 15 conponere M 15 sq. componere signis, | Ignem P1; componere, signis I Ignem RLd; componere, dignis I Ignem Hilgenfeld (P2: \'Excidisse uidetur unus ucrsiculus ex Apostolo, ni follor, excipiendus, I Timoth. VI, 6: Qui solus habet immortalitatem et lacem inhabitat inaccessibilem, ignem nempe interpositum, metuendum engelis ipsis) M interposuit P2υ; interpositum MP1 17 minoris potentiae factos Hanssen; minori potentiq factus M (P1 falso: miaoris potentiae, omisso factuI; itemque Pi); minoribus 〈esse〉 potentes P3 (Duebner ?); minoris potentiae deos Lb; minoris potentiae (minores potentias in commentario) a se B; minoris potentiae ipso Ld 18 celos M 100 precepta M 102 quid] d primo omissum m. 1. 8. I. scripsit cooscia sola (solo B) Duebner υ, sola conscia MP1 103 inmensa M celos M 104 Aureil 8 (P* falso: aureue) totum Jf; Ant aeuo. Totum P1; Aut requie totum Duebner Lb R; Aoreaque totum Ld (omnes interpunctionem post fine omittunt) quod est quusi M P1 Ld; torquet quasi Duebner Lb B 103 Illis Lb nas scripsi (cf. Sirac. 43, 2 Sol .. uas admirabile opus Excelsi; 60, 7; 10 quasi sol refulgens .. quasi uas auri solidum); UD7 (sic!) Mj uita P1υ; uia Lb; \'uia forsan in codice caractere euanido\' P* 101 Illa sed Duebner B solo Lbv (cf. u. 93); sola M; soli P1 107 Hec M unici? Wilh. Meyer, Abh. p. 299 108 Hoc .. hoc MPl; Hinc .. hinc B; Hic .. hic Ld eterne M )

123

Detransfiguratur, sicut uult ostendere sese.
Praebet se uisibilem angelis iuxta formam eorum
Et homini fit homo, ceterum Deus uerbo probatur.
Idcirco nec poterit tanti Dei forma dinosci;
Quidquid est, unum est, inmenso lumine solus;
Vbi facies, oculi aut os aut membra notantur,
Inde pugillo suo concludere circulum orbis.
At tamen cum uoluit sciri de se ipso qui esset,
Numine de tanto fecit se uideri capacem.
Sunt quibus in ignem apparuit uoce locutus;
Sumptus est in carnem, quem regio nulla capebat.
Hic Deus omnipotens, Dominus suae conditionis, .
Cum sit inuisibilis, facit se uideri quibusdam.
Qui formatur modo, (modo) se diffundit in auras,
Cuius nec initium nec finem quaerere fas est.
Hic sine initio semper est Deus et sine fine,

[*]( 116 Esai. 40, 12 119 Ezod. 3, 2 aqq. )

[*]( 110 Detransfiguratur M (P1 falso: detransfiguratas); Sed transfigaratur P1; Sed transfiguratus P3R; Deus transfiguratus Lb uultustendere M 111 prebet M angelis MDuebner v; angelus P* 112 probatur Pv; probat M 114 unum MPlLb; unus v inmenso lumine solas Mpa; in immenso lumine (namine?) solas P*; in immenselumine solas B; in imm. 1. potens Lb; in immenso lumine; solet (Inde pugillo eto.) Ld (ceterae editiones ante solas nullam, post solas maiorem interpunctionem habent) 115 Vbi MP1 R; om. Ld; P* ab Vbi, cuius loco Coi substituere conatur, interrogationem orditur ocali P3 Lb S aut oculi MLd 117 ad tamen M qui M (cf. u. 90); quid P. («. u. Z.} υ 118 Numine P3υ; Nomine MPl uersus 115 sqq. L udwig ita scribit, ut 115 post 118 (uel 120; cf. praefat. eius p. X-V) inseratur, quam inuersionem improbat Wilh. Meyer, Abh. p. 805 120 capjebat Huemer 121 Hic MP1R (cf. u. 289); Sic Ld 122 facit scripsi; fecit Lbv; faciet MP1 123 formatnr M; formatus P1 (s, u. I.) Lb Ld; formam induerat R modo (modo) Lb Hanssen; modo Mv se MP1R; Bese PsLb Ld diffandit M; difiadit P1 (I. u. I.) υ -124 finem quaerere Plv; quirere finem M 124 sq. est. Hic P1; est, Hic Lbv )

124

Qui, prius quam faceret caelum, ferebatur in aeuum;
Quicquid tenet caelum, prospicit ubique de caelo
Et penetrat totum oculis et auribus audit.
Huic ergo placuit carnalem mundi tenorem,
Vt exaltaretur sola sempiterna maiestas.
Nam, quod erat ante, referre nunc ardua res est;
Sit licet descriptum, non sit nobis cura de illis.
Cum haec, quae uidemus, non possumus tangere tota,
Quis poterit scire, quid sit trans Oceani finem?
Et caelum uidemus, sed illic quid intus agatur,
Nullo datur scire, donec fiat exitus aeui.
Sufficiat tantum de futuro nosse promissa;
Ad illa tendamus cupidi, tota mente deuoti.
Sicut auis Phoenix meditatur a morte renasci,
Dat nobis exemplum, post funera surgere posse;
Hoc Deus omnipotens uel maxime credere suadet,
Quod ueniet tempus defunctorum uiuere rursum;
Sit licet nunc puluis, iaceant licet ossa nudata,
Integratur homo, [ut] fuerat qui mortuus, olim,
Et gratia maior tunc erit (quam) istius aeui,

[*]( 127 Psal. 13, 2; 52, 3 al. 145 I Cor. 15, 43; Phil. 3, 21 )

[*]( 12% celum M 127 Quicquid P1; Quitqaid M; Quique υ oelum M 129 mundi tenorg M (= carnalem esse mundi tenorem; de omissa copula esse uideu. 792 et indicem, quem Petschenig editioni Victoria Vit. adiunxit, p. 156; cf. deinde Instr. II 39, 9 tenore mutato; Verg. Georg. 2, 336 sq.); mundo teneri Plv 131 Nam M P1R; Iam Ld sine nota 132 describtom M 132 sq. de illis. Cum Ld; de illis, Cum P1R 133 qae M 133 sq. tota, Quis Ld; tota. Quis PIB 134 fiDe M 135 celum M 136 naUo M (cf. u. 93; 106; Instr. II22,13); nulli P1 (8. u. I.) υ uersus 138—140 in Munci- olibus litteris scripti 139 APIS FENIX M 142 defanctoram M Pl Ld; defancttm Ub; defuncto (defuDctos) P3; defancto R 143 Sit licet MLb (coniectura) R; Scilicet P1 (8. u. Z.); Sint licet Ld 143 sq. nudata. Integratur Ld 144 ut fuerat MPlB; ut del. Ld; ut erat Lb 145 tunc M; hinc P1 (8. u. I.) B; dehinc P3; huic Ld erit MP1; gratia erit R; aderit Ld quam addidi; om. M editt. M; cf. Wattenb. lat. Palaeogr. p. 50 sq. 143 sq. aeui. Non v )

125

Non dolor nec lacrimae tunc erunt in corpore nostro,
Non caro recipiet ferrum, non pustula surget.
Hoc Deus instituet, ut sit illi gloria maior. ,
Hic fecerat primum hominem, ut esset aeternus,
Sed ruit in mortem neglectis ille praeceptis.
Propter quae storias tantas Deus esse parauit,
Vt inuentiones diabuli detergeret omnes. I
Rectorem in terra dederat Deus angelum istum:
Qui, dum inuidetur homini, perit ipse priorque.
Interea iustos per ipsos cernit ad actus,
Et facinerosum Cain in gehenna reservat.
In scelere coepit uersari gens omnis humana,
Nec respicientes, quis esset creator eorum.
Quod Deus excelsus indigne pertulit illud,

[*](148 Apoc. 21, 4 152 Eph. 6, 11; 16; I Ioh. 3, 8 154 Sap. 2, 24 (Cypr. de zel. et liu. C. 4) )

[*]( 146 nec M; aut P1 (s. u. I.) v lacrime M 147 postula M 148 institnet M Lb Ld; instituit P1 R 150 necglectis M 151 propter quae storias scripsi (cf. Woelfflin. Arch. III p. 146); propter questorias M; pr. quaestorias P1; pr. quae scorias Duebner (coll. Verge Gir. 249); propterea scrupeas R; propter quae curas (postmodo pr. grassationes) Lb (ut Ld adnotat); pr. quae quaestorias Ld (ex recentiore Boenschii coniectura) esse] sibi (postea ipse) Lb. 152 inuentiones diabuli M; inu. diaboli P* (s. u. I.); adinuentiones zaboli R detegeret R om̃f M 153 Actorem R 154 inuidetur MLd (idem haec affert exempla: fhuic inuisae (sunt) Parcae solemnem celebrare diem* C. Inscr. Rh. Bramb. 1052 et Becker. Inscr. Mogunt. 247); inuidet Lb; insidiatur R; sed cf. u. 361 155 ipsos M (P falso: ipsas; cernit per ipsos = secernit; cf. Instr. 126, 33 sqq.; S. 107 p. 757; Alexandret excurs. ad Sibyll. p. 522 sqq.); ipsum Plv ad actus scripsi (= adiudicium extremum; cf. Instr. I 27, 1; II 21, 12; S. p. 784); adactos MP1; abactos Psυ 155 sq. abactos. Et R 158 facinerosum P3υ; facinerosa M; facinora P1 in m. 1. s. I. scripsit 157 cepit M x x gens omnis Lbv; omnis gens M (signis s. I. additis iustus uerborum ordo restituitur); omnis gens P1 (s. u. I.) 159 pertulit illud. M; pertulit illud; P1; pertulit; illam v )

126

Delere proponit uniuersa paene creata.
* Dicitur et legitur Noe liberatus ab aqua,
Ceteri diluuio perierunt in caelesti.
Hinc, sicat initio, paulatim terra repletur.
Cessit. prios facinus, sed alter(a) clades adhaesit.
Adgressi sunt stulti torrem fabricare sub astris,
Vt quasi per illam possent ascendere caelos.
Quod Deus ut uidit fieri sub nna loquella,
Descendit et fecit., loquerentur lingua diuersa.
Quos inde disparsit per insulas terrae semotos,
Vt fierent gentes nario sermone loquentes.
Tunc genus indocile uitam feritatis agebat;
Nemo Deum sciebat, disputabat nemo de uita.
Inrepserat quoniam rudibus temerarius ille
Per latices animae, deprauauit mentes acerbas
Persuasitque dolo coitus infandos amare,
Viuere rapinis in gaudio sanguine fuso.
Hanc gloriam stulti prosequuntur tempore parvo;
Quo nulla uenia liberat, se dicendo seductos.
Si suadet adulter, culpa est tua prosequi talem;
Non ille te damnat, sed tu tua sponte te damnas.

[*](163 Gen. 9, 1 165 sqq. Gen. 11, 4 sqq. )

[*]( 160 Delere P1; Dicere M; Demere R; Icere (= tollere, perdere?) Ld; perdere Huemer uniuersa pene creata MP1; aniuersam paene creatam v 163 sid M 164 prius Psυ (cf. quae adnotauimus in u. 15); prior MPl altera P1 Ld; alter M (P\' falso: aliter); aliter Lb R adhaesit P1 R; adhesit M; accessit Ld 165 turrem M; turrim P\' (s. u. I.) 8 astris P1υ; anstris M 166 possent asoendere caelos (coeloa) P1υ; c. a. p, Lb; asc. celos poss. M 117 loquella M 169 disparsit M; dispersit P\' (B. u. I.) v semotas B 171 Tnc (= Tunc) M; Tum P1 (8. u. I.) v agebat M; agebant P\' (s. u. I) v 172 scibat Hanssen, Wilh. Meyer, Abh. p. 292 coH. u. 46 173 Inrepserat M qA M 174 depianabit M 175 dolo coitus scripsi (cf. b. Gbl. 17 p. 451 sqq.); dolo citins M; dolos citius P1 R; doloa illis Ld 178 gaudia P3 177 p̃sequuntur M1, quod (prima manu?) correctum, ut sit pseqnnntnr 178 Qno M P1 <= itaque ?); Quos P3υ; Quod Lb )

127

Errabant indocti ueteris fallacia hostis,
Obliti Dominum, opera maligna sequentes.
Quod diu ne fieret grassatio tanta latronis,
Tempore partito miseratus est tandem ablato.
Conplacuit illi conloqui cum uno de multis,
Vt faceret populum ad se transeundo dilectum.
Ex eo coeperunt unum Deum nosse profani
Et fieri populus secundum Dei decreta.
Duos enim populos distinxerat ex se Rebecca:
Hic prior est factus, alter ut succederet illi.
In Aegypto primum Israhel concrevit alumnus;
Inde Deus illos eiecit duce Moyse,
Per quem dedit illis legem in monte Sina,
Vt nostra posteritas Dominum cognosceret. unum.
Deinde prophetas ex ipsis dicere iussit,
Quod Deus in hominem depretiatur ab illis.
Induxerat eos Dominus in terra promissa,
Vt ibi sub lege uiuerent, donec ipse ueniret.
Gens ingrata bonis noluit iugum ferre praeceptis,
Sed magis in scelere prisco reuoluta florebat;

[*]( 181 indocti MP1 (cf. u. 458); inducti v; ducti P3 ueteris Pl (s. u. I.) v; ueteres M, quod ambigas an retinendum et cum indocti sit coniungebdum; sed cf. u. 207 seductor antiquut; 317 ueteri latroni; Cypr. ad Donat. 4 uetus .. hostis obrepat; ad Forltm. e. 2 aduersarius uetus est et hostis antiquus 183 Quod, diu ne Ld; sed cf. Kiihner ausf. Gr. p. 872 sq. 185 conplacnit Jf 187 ceperunt M Deum nosse profani P2 (coniectura; cf. u. 13; 194; 636). R; Deum esse profani M (non in Deum e. p., ut Pitra in adnotatione affinnat); in Deum esse profani P1 Lb Ld; nobis in mentem uenit: (unum) Deum esse profari 188 populus M Lb (coniecturâ) Ld; populum P1. (s. u. l.) ; in populum E 180 distinczerat M ex se v; esse MP1 (esse) Rebeccae (uel in Rebecca) Lb 191 egypto M primum Israel P1 υ; primum in ifKl M alumnus Mv; alumnis P1 102 Moyse Lb υ; Moysi MP1 193 Sina scripsi (haec enim uetustior apud Latinos huius nominis forma; cf. Cypr. test. II, 25; p. 92, 10 H.; Tertull. Marc. V 4 med.; de clausula uersus cf. u. 66); syna M; Sinai P2υ. 196 depretiatur MLd; depreciatur P1; depreciaretur Lb R 199 preceptis M 200 farebat P*, quod postea ipsi (Ps) displicuit )

128

Nec umquam. desinuit: hodie quoque talis habetur;
Praetermisso Deo luxurias saeculi mauult.
Quod maxime Dominus cogit euitare dilectos;
7 Abscisos in totum a saeculo praemonet esse.
Si filios dixit, in illius sancta moremur;
Quid foris egredimur adulteri pompa(m) sequentes?
Seductor antiquus per talia decipit omnes:
Inmittit luxurias, per quas perdat filios Alti; .
Agonia inmittit, spectaculis ire cruentis
Aut nimis obscenis, inpudica nosse pudicis.
Si fuerat castus, incestus proficit inde
Et placent adrident, quae tunc mala gaudia temptant.
In istis luxuriis populus primitiuus agebat
Et a lege Dei semper recedebat inormis.
Ad quos emundandos saepe Deus misit alumnos,
Vt illos corrigerent deprauatos denuo Summo.

[*]( 201 Nec umquam (unquam v) Μυ; Nunquam P\' 202 luxurias P1υ; luiuria M seculi M 203 dilectos M2 P1υ; delectos Ml 204 seculo premonet M 205 Si filios dir M (idem Roensch suspicatus erat) v; Si filii, dixit, P2 (s. u. I.) 201 Quidni foras egredimur P* coll. Genes. 4, 8 Egrediamur foras; sed cf. Instr. I 24, 13 Ezis inde foris pompam P1υ; pompa M WiZh. Meyer, Abh. p. 293 208 Immittit R (ingeniose, cum ueram libri ms. lectionem ignoraret) Ld; Inmutit M; Immutat P1 (s. u.l.) quas .. filios P1υ; quos .. filius M deperdat P3 209 Agonia immittit Ld (— certamina ? cf. Instr. II 12, 10); idem Agoniam praefert in adnotatione in Instr. II 12, 10; Agonia mit tis M; Agoniam mittit Hanssen, Wilh. Meyer, Abh. p. 292; Agoniae immittit P1; Agonia mittit R spectaculis P1 (s. u. f.) v; Rpeculis M cruentes M 210 mimis R inpudica M 211 incestus M (P2 falso: incertus) P1υ, 212 placent adrident scripsi (cf. I. N. Ott in Jahrb. f. cl. Philol. 109 p. 840 extr.); placens adridens M; placens arridet Pl (s. u. I.) v quae Plv; qnę M tunc M; hinc P1 (s. u. I.) v temptant M 213 istis MP3υ; his P1 primitibus M 214 inormis scripsi (= enormis, erectus; cf. u. 221; Woelfflin. Arch. III p. 148); inermis MPIB; aeterni Ld 215 emendandos R 216 corrigerent P\' (s. u. I.) v; corrigent M Summo M; Summi P1υ 216 sq. deprauatos denuo Summo. Excipere Wilh. Meyer, Abh. p. 305; deprauatos. Denuo Summi Excipere P1υ )

129

Excipere numquam uoluerunt dicta diuina,
Sed uoluntate sua saeuierunt semper inepti.
Mactabant iustos redarguentes illos inique,
Dum nollent accipere frenum disciplinae caelestis.
Esaiam serrant, lapidant Hieremiam erecti,
Iohannem decollant, iugulant Zachariam ad aras.
Et uenit et ipse, fuerat qui praedictus ab illis,
Et patitur, quomodo uoluit, sub imagine nostra.
Cuius in exitio omnis prophetia repleta est,
Dixerat hunc Daniel nouissimum esse prophetis.
Is erat, quem propter uates (de tuba canebant,
In sua uenturum propria, quem sui negarent.
Inprouidi semper et dura ceruice recalces,-
Dum respuunt formam, sacramenta legis amittunt.
Non illos iustitia humilis caro nata refregit,
Nec bonitas tanta aut aegrorum cura de uerbo.
O pia religio, o tam ueneranda maiestas, 7

[*]( 211 sqq. Matth. 23, 34 sq.; Lnc. 11, 49 sqq.; Matth. 14, 10; Marc. 6, 27 (cf. Tertall. Scorp. 8) 226 Dan. 9, 24? cf. 242 228 Ioh. 1, 11 221 cf. Instr. I 38, 1 230 PhiL 2, 7? 231 Phil. 2, 8; Matth. 11, 29; Ioh. I, 14 )

[*]( 217 nomquam uoluerunt MP3; nunquam noluerunt P1 (s. u. I.) v 218 uoluntate sua MP1 Ld; uoluntati suae R saenierunt scripsi (cf. u. 838); sernierr M; seruierunt P1υ inepti MP1R; ineptis Ld 219 iniquę M 220 discipline M coelestis disciplinae accipere frenum P1, quod tamen idem in excursu retractat 221 Hieremiam P\'; hieremiã M; Jeremiam υ 223 Et uenit et P1; Et uenit P3; & ueniet et M; Aduenit en JB; Atque uenit Ld 224 quomodo] quoniam Hanssen 226 prophetes Lb 227 Es M canebat Ml; n eadem manus e. I. add. 228 quęm M 229 Improuidi P* (cf. Instr. II 16, 24); Inprouidis M; Improbi P\' (coll. Instr. I 38, 1) 230 formam P3υ; forma MPX; formas Lb 231 iustitia, humilis caro nata R (cf. u. 367 humilis in carne; interpunctionem. ante humilis sustuli, quia iustitia ablatiuus mihi uidetur); iustitia humiles non oaro nata M; iustitia humiles, non caro nota P\' (idem in excursu caro nata praefert); iustitia humiles, oaro nata LbLd 233 relligio P1 R o tam] o primo omissum m. 1. s. Z. add. )

[*]( XV. )

[*]( 9 )

130

Cuius medicina taliter in terra profecit!
Non ullum de ferro secuit, non enplastro curauit,
Sed sine tormento statim suo dicto sanauit.
Talia uidentes turbabantur mente Iudaei,
Qui magis inuidia ducti sunt in zelo liuoris,
Non respicientes prophetarum dicta sepulti,
Quod ueniret homo talis, qui dispergeret illos.
Quousque ueniret Dominus, prophetae canebant:
Ex eo, quo uenit, tacuit prophetia Iudaeis.
Post quem in exilium deuenerunt corde durato
Nec modo dinoscunt, quapropter sint talia passi.
Praedictum fuerat illis ab Esaia propheta
Et (a) Danihelo similiter perdere terram;
Quae non ante tamen, nisi dux ciuitatis in ipsa
Penderet in ligno, fieret deserta deinde.
Desubito qualis obfulsit gloria genti,
Vt fieret populus, populus qui non erat ante!

[*]( 240 sqq. Hierem. 15, 7 ? Matth. 3, 11 sq.; Luc. 3, 16 sq. (Iustin. Tiyph. p. 268, C; 272, B) 245 Esai. 1, 7 sq. (Matth. 23, 38); Dan. 9, 26 250 Hos. 2, 24 )

[*]( 234 profecit P1υ; proficit M 235 Non ullum scripsi (cf. Instr. I 32, 6); Non illa M (P* falso: Non illius); Non ille P1υ enplastro M 236 sanaQ M 237 turbabantur P1υ; turbabuntur M 238 magis inuidia Lb R: magis inuidiae MP1; malis inuidiae Ld ducti sunt MPlLd; sunt ducti LbR liboris M 238 sq. ducti sunt (sunt ducti), in zelo liuoris Non Lb υ 239 sepulti MP* (= sopit*; cf. Verg. Aen. 6, 424 custode sepulto); sepnlta LbBj sedncti Ld (cf. Inatr. 1 11, 5) 240 disperderet B in commentario coil. Instr. I 2, 4 241 canebat M 242 iudeis M 245 Predictum M ab Esaia propheta P1; ab Esaiam (esaii M) prophetam MLbLd; sed uide quod sequitur, Danielo 246 a scripsi; om. MP1υ Danihelo M (cf. Cypr. uit. c. 11 p. CII, 12 H: ut Heliae vel nt Danielo; Pseudocypr. de pascha comput. p. 262, 1 H.; Lucif. Calar. 164, 24 H.; Sulp. Seuer. p. 58, 2; 63, 10; 21 Halm.; Prudent. Cathem. 4, 70 Dani- elus); Daniele P1; Danieli R; Danielem Ld similiter, perdere P\' (cf. u. 393); similiter pendere M; similiter, illos perdere R; simul iter, quo perderent Ld 247 quae υ, quam MPl ligno; fieret P1 240 gta M )

131

Non fuit adtonitus Esau, dilectus a patre,
Iunior quod frater primitiua tolleret ille?
Sic nec synagoga potuit cognoscere tempus,
Quando et quo duce caderet de suo priuato;
Sicut erat scriptum, quod auis sua tempora norunt,
Nam populus iste non me intellexit adesse.
Ventum est, ut ipse dominator caeli ueniret:
Secundum scripturas non est conputatus ab ipsis.
Praescius hoc fuerat Dominus, quasi cuncta qui nouit;
Idcirco per ora prophetarum ista praedixit.
Gens ceruicosa nimis semperque rebellans
Dum sibi primatum uindicaret, causa resecta est.
In quorum stadia gentiles esse praefecit;
Dixerat hoc ante: Gentes sperabunt in ipsum.
Nam lapis inmissus ipse est in fundamina Sion,

[*]( 251 Gen; 27, 34 255 sq. Hierem. 8, 7 258 Esai. 53, 3 261 cf. 229 264 Esai. 11, 10 (Cypr. p. 56, 6 H.) 265 EsaÎ. 28, 16 )

[*]( 251 adtonitusM 252 ff M tollet Mille? scripsi; ille. P1 Ld; illi. R 253 sinagoga M 254 priuato M; primatu P1 R; priuata Ld (colI. Instr. I 5, 2 patrem de regno priuauit) 255 Sieute- ////rallllt (ante t erasum n) M scribtum M auis Mt aues P1υ 256 me non S 257 Ventum MP1 R (Instr. I 18, 6\'); Inuentum Ld (idem tamen in Instr. praefat. p. IX. uentum est praefert) 257 sq. ueniret, Secundum scripturas; non P1 258 Secund M scribturas M conputatus M 258 quasi MPlB; quippe Ld (cum codicis lectio .. Dei summam potentiam impugner; sed cf. Peischenigi et Mommsenii indices editionibus Victoria Vitensis et Iordanis subiunctos s. u. quasi; Tertull. adu. Hermog. c. 19 utimur uocabulo principii quasi originis, non quasi ordinis nomine; Ennod. p. 39, 18 H. Abraham .. filium morti quasi pius pater .. laetus exhibuit; Lucif. Calar. 76, 23 H. quasi quis, inquam, tibi usurpasti hanc auctoritatem ?); ipse Huemer 260 hora .. predixit M 260 sq. praedixit: Gens .. rebellans; Dum P1; praedixit. Gens .. rebellans, Dum B; praedixit. Gens .. rebellans! Dum Ld 262 e casa reiecta est R 283 stadio P1; sed cf. Instr. I 27, 19 prefecit M 264 ante: Gentes P1υ; anlegentes M sperabunt gentes Hanssen 265 inmissus M fundamina P3υ ; fundamenta MP1 (Cypr. p. 82, 6 H.: inmitto in fundamenta Sion) Sionis P1 )

[*](9* )

132

Crederet in quo qui, is haberet uitam aeternam.
Hunc sanctum sanctorum Daniel perungui designat
Et exterminari post illum chrisma regale.
Dauid illum dixit clauis configi silentem:
Effoderunt, inquit, manus meas et pedes ipsi.
Salomon quoque tam aperte de illo prophetat,
Occidamus iustum! dicturos esse Iudaeos.
Hieremias totidem crucem figurate demonstrat:
Venite, mittamus lignum in pane! dicentes.
Dux autem ipsorum Moyses praeconiat illis:
Ante tuos oculos pendebit uita necata.
Hic pater in filio uenit, Deus unus ubique:
Nec pater est dictus, nisi factus filius esset.
Nec enim relinquit caelum, ut in terra pareret,
Sed, sicut disposuit, uisa est in terra maiestas;

[*]( 266 loh. 3, 15 217 Dan. 9, 24 269 Psal. 118, 120 (Cypr. p. 88, 7) 270 Peal. 21, 17 271 sq. Sap. 2, 12; 20 273 sq. Hierem. 11, 19 275 sq. Deater. 28, 66 (Cypr. p. 87, 19 H.) )

[*]( 266 Crederet in quo qui, is Ld (Cypr. p. 88, 18 H.: et qui crediderit in eum); Crederet in quo quis MP1; In quo quisquis crederet R 267 sanctorum P1υ; sanctor M; del. P; sanctûm Lb pungni M; perungui r; perungi Pl 261 illum Wilh. Meyer; illud MPlv 270 inquid M 271 te Ld (errore typogr.) iudeos M 273 Hieremias P\'; byeremias M; Ieremias o demonstrat M; demonetrans P* (B. u. l.) v post uersum 273 in medio uerborum contextu positum est signum ; eadem manu sub signo imo margine scriptus inuenitur uersus 274 (Venite etc.) 275 Dux autẽ ipsor moyses preconiat illis M, quae inde ab editione principe omittebantur; cf. S. 107 p. 794 276 necata P3υ, negata M P1 278 est dictus M P1 (cf. Wilh. Meyer, Abh. p. 292); esset dictus υ; d. e. Lb 270 relinquit] n initio omissum in M m. 1. add. 280 post maiestas M haec habet, quorum Pitra nullum fecit mentionem: De uirtute sua carnasse licet facere fimbriam unam. Inter nouimmam horum uerborum partem et locum quendam commentarii evangelici. qui TheophiU nomine circumfertur (Thtod. Zahn, Forschungen zur Gesch. d. neutest. Kanons, 1883, tom. H p. 51, 5 sqq.) necessitudinem quandam intercedere alio. )

133

De uirtute sua carna(liter na)sci (se fecit)
* * * * * *
* * licet facere fimbriam unam.
Iam caro Deus erat, in qua Dei uirtus agebat.
Quid, quod prophetae canunt, inuisibilem esse uidendum,
Vt claritas tanta fieret homo quoque pro nobis.

[*]( 285 Esai. 25, 9; 40, 9; 52, 10; 53, 1 aqq. (?) 288 Esai. 40, 5 (Cypr. p. 69, 4 H.); cf. Ioh. 1, 14.. )

[*](loco iam monui (S. 107 p. 794); ad prioris autem partis caliginem aliqua ex parte illustrandam haud inutilis mihi uidetur locus Tertullianeus (de praescr. haeret. c. 13): postremo delatum (uerbum = filium Dei) ex spiritu patris Dei et uirtute in uirginem Mariam (Euang. Luc. 1, 35), carnem factum in utero eius et ex ea Datum exisse Jesum Christum. Primo igitur, nisi faUor, Commodianus de Christo ex uirtute Dei nato uel potius, ut erat tlle Monarchianus, de Deo sua ipsius .uirlute in Christo nasci te faciente egit, deinde ex miraculis a -Christo editis unum attulit (Mattia. 14, 36), ut, quantum in iilo ualuisset uirtus diuina, exemplo comprobaretur. Prioris sententiae nouissima, posterioris prima pars cum periisse uideatur, maioris lacunae interposui signa. Ceterum primum uersum utcumque poteram composui; reliquis manum admouere non ausus sum. — De locutione carnaliter nasci cf. u. 403 Praedictus est Deus carnaliter nasci; de facere se cum infmitiuo cf. u. 122. - Eoensch (Berliner Wochenschrift V (1885) p. 401) ita locum scribendum censet: De uirtute curasse sua legis fimbriam unam, eamque opinionem litteris ad me datis ita rationibus firmat: In diese wenigen Worte ist, wie ich glaube, die ganze Erzählung Luc. 8, 43 - 48 kurz zusammengedrängt, vgl. namentlich daselbst V. 44: tetigit fimbriam, 46: noui uirtutem de me exiisse, 47: quemadmodum confestim sanata sit.\' Quae argumentatio uiri doctissimi quamquam haud mediocriter me mouet, dubitaui tamen quae proposuit recipere, praesertim cum uersus: De uirtute curasse sua legis fimbriam unam legitima apud Commodianum caesura semiquinaria careat; cf. Hanssen, de arte metrica Commod. § 2 p. 7; WHh. Meyer, Abh. p. 289 .284 Deus erat Pl (cf. u. 342); deserat M, deseratur (\'uunmehr wird das FleiBch erschlossen .., d. h. der Leib der Maria flberscbattet ..\') uel sed erat Lb; uerbus erat (in quo) uel desierat (idem PS) uel desnerat (= desueuerat) R; descenderat Ld age bat (sic!) M 284 sqq. agebat, (Quid .. uidendum?) Yt v 286 claritas tants R ; cbaritas (caritas Ld) tanta P2 P3 Ld; alacritas tanto MP1 )

134

Nec populus noster prosilisset in noua lege,
Si non Omnipotens ordinasset ante de nobis.
Hic erat Omnipotens, cuius <in> nomine gentes
Crederent omnino, quod propheta dixit Esaias:
Exurget in Israel homo de radice Iesse,
In illum sperabunt gentes, cuius signo tuentur.
Et alter dixit testem illum esse per orbem,
Manifestari eum principem nationibus ipsum.
In psalmis canitur: Dominus regnauit a ligno;
Exultet terra, iocundentur insulae multae.
Sic et patriarchae Iacob benedictio uera
Paruit in gentes: Hic erit spes gentium, inquit.
Sub caelo non aliud nomen est nisi Christi praelatum
In cuius nomine crediderunt gentes ubique.

[*]( 291 sq. Esai. 11, 10 293 Esai. 55, 4 (Cypr. p. 56, 2 H.) 295 sqq. Pial. 96, 1; 96, 10 sq. (cf. Cypr. p. 98, 7 H.; Tertull. Marc. 3 c. 21; Iuatin. Tryph. c. 73; Roensch. comment. ad hanc locum) 297 sq. Gen. 49, 10 299 sq. Act. 4, 12 )

[*]( 287 noater] nr M psilis////set (erasae litterae es) M nouam legem P* 289 in P1υ (cf. u. 300); om. M gentes initio omissum in M m. 1. add. 290 Crederent JP* in nota ad u. 295 (300) per- tinente; Credere M (P* falso: credidere); Credidere υ, Crediderunt P\' omnino MP1R; omnes Ld Credidere; omnino R; credidere omnes. Ld quod MLbR; Quid Ld; om. P1 Esaias? Ld 291 Exurget M; Eisurget P1υ 1f M 292 signo M (cf. Cyprtest. II 22 inscript. : Quod in hoc signo crucis salus sit omnibus, qui in frontibus notentur. De passiuo tuentur cf. Georg. HW s. u. tueo); signa P1 (s. u. I.) υ 213 alter $ (= dixit) M (alter retinui, quamquam Roensch in commentario p. 244 recte monuit insequentem quoque locum eiusdem Esaiae prophetae esse; Commodianus ipse uidetur errasse); alter (cecinii) P1; aliter (uel alibi) cecinit R; ait terrarum Ld - Exultet terra M; Exultent terrae P* (s. u. I.) v; cf. 8.107 p. 799 297 et patriarchae v; et patriarcha M; patriarcha P\' 297 sq. Iacob: cBenedictio uera .. gentes, hic .. gentium-, inquit P1 inquid M 200 celo M praelatum Hilgenfeld Ld; prelator M; praelator Ps (quasi praeferatur aut proferatur\') Lb (omisso est); prae- . statum R 300 crederent P1 > )

135

Non ita suademur credere pro tempore clauso, ,
Sed propter futurum tempus, in aeterno uiuentes.
Haec speranda nobis spes est, sempiterno frunisci,
Non ista, quae fragilis cito mutat gaudia nostra.
Sint licet diuitiae prae oculis laute fruendae,
Excluderis illis substituta morte caduca;
Aut si persenera[ne]ris, horrescis ipse uiuendo,
Aut si ualetudo fuerit mala, quo tibi uita?
Tormentum est totum, quo(d) uiuimus isto sub aeuo;
Hinc adeo nobis est spes in futuro quaerenda:
Hoc Deus hortatur, hoc. lex, hoc passio Christi,
Vt resurrecturos nos credamus in nouo saeclo.
Sic Dei lex clamat: fieret cum humilis Altus,
Cederet infernus, ut Adam leuaretur a morte,
Descendit in tumulum Dominus suae plasmae misertus
Et sic per occulta inaniuit fortia mortis.
Obrepsit Dominus ueteri latroni celatus
Et pati se uoluit, quo magis prosterneret ipsum.

[*]( 311 Hebr. 2, 14 )

[*]( 301 clauso scripsi. (cf. u. 411 historia clausa; Horat. carm. II 4, 24 claudere luatrum); quasso MP1; casso v; fortasse scribendum passo, ut u. 62 pando cum P1R posuimus pro quando; cf. Lucret. 6, 359 tempora se neris .. pandunt; adde quod Diez, Etymol. Woerterb.* p. 238, passare a pandere originem ducere putat 303 Hec M speranda MPILd; quaerenda LbR sempiterno frunisci M (P1 falso: franisci) Ld; sempiterna frunisci R; (sempiterno) fruenda P*; idem tamen in excursu (Ps) frunisci ueram lectionem esse putat 304 fragilis P1v, fragili M nostra P3; ni M; uita P1 305 laute M; lautae Ld, nescio an recte 306 caduca M (cf. Horat. carm. II 13, 11; III 4, 44); caduco R; caducus Ld 307 WT si (= Aut si) MR; Vt si P1; Si Ld perseueraueris M; perseueraris RHanssen; persenueris Wilh. Meyer, Abh. p. 292 torpescis R 308 quo MPLd; quid R 308 sq. uita I Tormentum P1 301 quod v; quo M; qua P1 310 nobist Hanssen querenda M 312 resur recturos M III 0 ho∈ M1; nou M2 sclo M 314 Cęderet M 315 Descendit Plv; Discendit M plasme M misertus P1v; miserius M 317 celatos M )

136

Ille quidem audax et semper saeuus ut hostis,
Dum sperat in hominem saeuire, uictus a Summo est.
Per quod prius hominem prostrauerat morti malignus,
Ex ipso deuictus; unde nobis uita prouenit.
Adam degustato pomo mori iussus obi<u>it;
Cuius de peccato morimur sic et omnis itemque.
Sed iterum dixit Dominus: De ligno uitali
Si sumpserit ille, in aeternum uiuat honestus.
Mors in ligne fuit et ligno uita latebat,
Quo Deus pependit Dominus, uitae nostrae repertor.
Hoc lignum uitae Dominus praedixerat esse,
Vt, qui credit ei, sic sit quasi sumat abinde.

[*]( 323 sq. Bom. 5, 12 325 sq. Gen. 3, 22 330 Ioh. 3, 15 )

[*]( 311 seuus M 320 seoire M 320 sq. est. Per quod P1; est, Per quod v 321 morti M (cf. Yerg. Aen. 12, 464 sternere tnorti); morte P1 (s. u. Z.) 323 pomo P\'v; homo M obi(u)it P\'R; obiit P1; abiit M; abiuit Ld (coU. u. 1056 in umbra mortis abibunt) extremo huiw uersus uocabulo in M additum est signum , quo per- tinet imo margine: :, sub quo signo uersum 824 initio omissum m. 1. (?) add. 324 morimur sic et omnis itemque scripsi (ef. Instr. I 35, 4; de item et idem inter se confusis cf. u. 583; de aduerbio cum adiectiuo particula copulatiua coniuncto cf. Verge Aen. 11, 673 praeoipites pariterque ruunt; de et .. que compositis cf. u. 623; ceterum ambigo, an et = auch, que = und zwar sit; cf. u. 154 perit ipse priorque); morimur sic & omnis Idemque M; morimnr; sic uiuuset omnis. I Idem P1; \'Sic eius(!) omnis ib. ̓ (= in cod.) P\'; moritur filius eius omnis. j Idem JR; morimur: sic est iussus omnis; I Idem Lb; morimur . stirpis eius omnes. I Idem Ld; morimur similiter omnes Hanssen 325 Sed iterum $ (= dixit) diIs M; (Idem) sed iterum Dominus P1; (Idem) sed iterum Domini v; (Idem) sed iterum donum Lb; idem in adnotatione haec temptat: sic est iussus omnis (sc. mori); sed idem iterum, si sumpserit ille donum (cf. Rom. 5, 15) de ligno uitali, (iussus est, ut) in aeternum uiuat honestus (i. e. iustificatus; cf. Rom. 5, 21) ante de ligno interpunctio uulgo omittitur 326 ille M Ld; illum P1; inde B (uulgo ante ille uel inde interpungitur) uiuat MP1; uiuet P2v 327 et ligno MP1; et in ligno v 328 uite .. reppertor M 321 predixerat M esse M (cf. u. 335; P* falso: iste); ipse P1v 330 credet ei Wilh. Meyer (cf. u. 669); credet (ipsi) Hanssen; credft et M; credit et P1 (8. u. I.) Ld; creditet Ebert (Abh. d. h. saechs. Gesellsch. d. Wissensch. phil.-hist. Cl. V p. 391); crediderit PSR (cf. u. 664) sic sit MP3R Hanssen Ebert; sitit P1; scit, is Ld )

137

Et sumit et gustat suauiter Dei summi praecepta
Et discedit, quoniam potior resurgit, a morte.
Qui credit in Christo, de ligno uitae degustat,
Quo fuit suspensus Dominus, (a) Moyse praedicto.
Hunc ipsum Esaias humilem denuntiat esse
Et nimis deiectum, fuerit quasi serui figura:
Et uidimus illum, nec erat praeclarae figurae,
In plaga depositus homo, sciens omnia ferre.
Hic dolet pro nobis et peccata nostra reportat,
Et pro facinore nostro Deus tradidit illum.
Qui, cum uexaretur, tacuit sicut, agnus ad aras.
Hic homo iam non erat, sed erat Deus caro pro nobis;
Quo palam apparet hoc [erat] Dei nomen oriri,
Quod modo praeclarum nomen apud gentes habetur.
Hoc Malachiel canit propheta, qui et angelus ipse, .
Cum et ludaeorum reprobet sacrificia dicens:

[*]( 331 Hebr. 6, 5 334 Uenter. 28, 66; cf. u. 518 sq. 335 sqq. Esai. 53, 2 sqq. 344 sqq. MaL 1, 10 sq. )

[*]( 331 suauiter MP1;suauia v 332 resurgit, a morte v; resurgit a morte P1 334 suspensas] \' fortasse appenaus\' R Ld (praefat.) (a) Moyse (Mose Lb) praedicto Lb Ld Hanssen; Moyse predicto M; a Moyse praedictus R; Moyse praedictus P1 337 illam M; eum P1 (s. u. I.) v praeclarae figurae P1 v; praeclare fulgurae M 338 In plaga P1v; impleta M depositas MPsLd; positas P1; sed positas B 339 nobis MB (coniecturâ); nostris P1 (s u. I.) Ld 340 propter facinora nostra B, quod Ld recte auersatur colI. Cypr. test. II, 13 p. 78, 1 H.: Et Deus tradidit illum pro peccatis noetris 341 aras M; aram P1 (s. u. I.) v 342 non del. B sed Deus erat B caro P1 R Hanssen Wilh. Meyer, Abh. p. 293 (qf. u. 284) ; cura Mi curans Ld 343 Quo MLd (coniectura); Quod P1 (s. u. L); Quae B apparet hoc erat Dei nomen M (erat ex antecedente uersu perperam huc irrepsisse recte monuit Ld); apparet, hoc erat, Dei nomen P1; (nobis, I Quae palam) apparebat, factus. Dei numen B 344 preclarum M 344 sq. babetur. I Hoc Ld) habetur, I Hoc P1 R 345 Malachia Hanssen p. 62 et del. P3 Angelos M 346 iudeorum M )

138

Non erit acceptam mihi sacrificium uestrum,
Sed in omni loco offerunt meo nomini gentes,
Apud quos eximium nomen meum magnificatur,
Qui sine cruore offerant meo nomini munde.
Nam fuit is ipse humilis, latens nomine magno,
Qui de semet ipso per ora prophetica clamat:
Contumax non sum, ait, neque contradico nocenti,
Dorsum quoque meum posui ad flagella caedendum
Maxillasque meas palmis feriendas iniquis
Praebui nec faciem auerti sputis eorum.
Stultitia subiit multis!, Deum talia passum,
Vt enuntietur crucifixus conditor orbis.
Sic illi conplacuit consilium neminis uso —
Nec alius poterat - taliter uenire pro nobis.
Mortem adinuenit, cum esset inuidus, hostis,
Quam ebibit Dominus passus, ex inferno resurgens.
Idcirco nec uoluit se manifestare, quid esset,
Sed filium dixit se missum fuisse a patre.
Sic ipse tradiderat semet ipsum dici prophetis,
Vt Deus in terris Altissimi filins esset.

[*]( 313 sqq. Eaai. 60, 5 sq. (Cypr. p. 78, 3 H.) 351 Bom. 11, 34 311 Sap. 2, 24 382 I Cor. 15, 54; Hos. 13, 14; Esai. 25, 8 366 Lnc. I, 32 )

[*]( 348 et 310 nomini P1v (idem Cypr. test. I 16 p. 50,11 H.; TertuJL adu. Iud. 5; Marc. 3, 22); nomine M, sed priore loco altera mansis e in i mutauit 349 quas R, quod refutat Ld coll. u. 686 al. 350 Quae B mundę M 351 his M 352 p hora pphetica M 356 prebui M; deinde una littera erasa spntamentis B 359 sqq. conplacuit (M) consilium .. uso I — Nec .. poterat — taliter uenire pro nobis. I Mortem Wiih. Meyer (qui alias genetiuum esse existimat; pro nobis cum uenire esse coniungendum apparet, si comparaueris u. 286); complacuit: Consilium .. usus (M), I — Nec .. uenire — pro nobis I Mortem v; Sic .. complacuit, consilium .. usus, I Nec .. poterat taliter uenire pro nobis. ( Mortem P* 361 esset] postremas duas litteras in M m. 1. in rasura scripsit post inuidus comma posui; cf. u. 152; 164 364 patrę M 366 post altissimi littera f in M erasa )

139

Hoc et ipse fremit, humilis in carne cum esset,
Testaturque patrem, ut ora prophetica firmet.
Ex Israel legimus hominem resurgere talem;
Et homo est, inquit, et quis eum nouit in ipsis ?
Hieremias ait. Hic Deus est noster aequalis,
Post haec et in terris uisus est conuersatus humanis.
Esaias autem: Tu es Deus, et nesciebamus:
Et Deus in te est, et praeter te non alter habetur.
Et quis in occasum prophetarum lege ueniret?
Cantate Domino, nomen est Deus illi, qui uenit!
Et psalmus de ipso quartus quadragesimus inquit:
Exaltabor ego in gentibus nomine magno.
Et alibi legimus: Hodie te genui, fili;
Pete, et dabo tibi, et habebis gentes heredes.
Certe iam apparet, qui sit Deus et quis in ipso,
Et cuius in nomine crederemus gentes ubique: .
Dictum est Christo meo, teneo cuius dexteram, illud:
Exaudiant gentes, et imperet gentibus ipse.
Quid plurimis opus est, cum res tam aperte probatur,

[*]( 319 cf. 291; NumBr. 24, 17 370 Hierem. 17, 9 (Cypr. p. 74, 17 H.) 371 sq. Bar. 3, 36; 38 373 Esai. 45, 14 sq. 371 sq. Psal. 67, 5 377 sq. Paal. 45, 11 379 sq. Psal. 2, 7 sq. 383 sq. Esai. 45, 1 384 Psal. 21, 29 )

[*]( 367 fremit MP1R (in textu); premit R(in comment.) Ld 388 profetica. M 369 lfl M 371 Hyeremias M 374 preter M 375 quis MP1Ld; qui B occansum M (cf. Schuch. Vokal. I p. 112) legi M ueniret? Ld; ueniret: P1; ueniret, B, ut qui (v. 375) ad Domino (u. 376) pertineat; idem in commentario profitetur magis sibi placere uehiret secundum Graecum τ ἐπιβεβηϰότι; sed cf. u. 241 376 ille M 377 quartus quadragesimus Mv, qui numerus quamquam discrepat a uulgari psalmorum diuisione, nihil tamen mutandum; cf. quae disserui in Zeitschrift f wissenschaftl. Theol. XXII p. 380 sqq. inquid M 378 Exaltabar M gentibt M 379 hod M 381 apparet M qui sit M (cf. u. 90); quia sit P1 (s. u. l.) v 382 ubiquQ M 384 imperet Plv; imperent M 385 plurimis MP\' R; pluribus Ld; cf. Ienaer Literaturzeit. ann. 1877 p. 797; Wölfflin., lat. u. rom. Comparat. p. 69 sq.; p. 70; ceterum Ld ipse genuinam lectionem restituit in praefat. Instr. p. VIII )

140

Cum is, qui taxatur, populus iam in illo laetatur?
Illi autem miseri, qui fabulas uanas adornant •
Et magum infamant, canentibus rostra elusissent.
Quales eos dicam? antequam dispersi fuissent,
Quos nec exulatus fregit nec seruus ipsa.
Si magus adfuerat, cur ergo prophetae canebant
Venturum e caelo, ut esset spes gentium ipse?
Si false de ipsis pronuntiant perdere terram,
Quod prouenit de eis, sic erint et falsa de illo.
Sed quia sunt semper spreti, quod cruenti fuerunt,
Contra suum Dominum rebellant dicere magum.
Nec uolunt audire, quae dixerunt uates in illos,
Quod non intellegerent in totum fine sub ipsa.
Ipse Deus illos descripsit: Pectore clauso
Nec uideant oculis nec intellegant corde durato;
Incrassauit enim cor populi huius iniqui,

[*]( 392 Gen. 49, 10 311 cf. 245 sq. 38 sqq. Esai. 6, 9 sq. )

[*]( 381 his M letator M1; probatur M1 388 magam P1v; magnum M 381 dispersi] postremae dttae litterae in MJ sic scriptae V, quod altera manus correxit ut sit fi post faisaent inuenitur in cod. signum , cui respondet imo margine , quo signo praemisso altera manu u. 390. subiungitur 390 nec eisulatus P2v; nec exolatas M (P\' faUo: ezolatos); nec ezsnlatos Pl fregit nec sernitns ipsa Wilh. Meyer; fregit In senectas ipsas M (Pl falso: ipsos); fregit nee ipsa Benectns Zd; fregit, ense (ensis B) necat ipsos P1R; fregit, sed incitat ipsos P3 391 adfuerant M1; n del. M2 propbete M canebant? P1v post canebant M haec praebet a Pitra omissa: Ventur. ecelo ut esset fpes gentium ipsę; cf. w. 744; 8. 107 p. 795 394 erint et falsa scripsi (cf. Instr. II 3, 4; 23, 12; I 27, 18); erit et falsa M; erunt et falsa P\' Wilh. Meyer, Abh. p. 293; erit et falsum v 395 semp spreti M; spreti semper Pl (8. u. I.) v 396 dicere magum P1R; dicere magnum M (P2: \'Magnus in cod.\'); magum dicentes Là; Ps: \'Aliis placuit retinere magnum ». e.: Si prae sua in Deum proteruia illi magni nomen detrectant\' 318 in Mm. 1. s. l.. ipso P1 399 describsit M descripsit: Pectore clauso scripsi; descripsit, pectore clauso P1; descripsit pectore clauso (clnso B), e 400 Nec M; Ne P1 (s. u. l.) v )

141

Vt nihil agnoscant, donec meo uerbo sanescant.
Praedictus est Deus carnaliter nasci pro nobis,
Vt fieret illis merito cruciatio maior:
Ecce dabit Deus ipse uobis signum ab alto:
Concipiet uirgo et pariet terra caelestem;
Emmanuel autem uocetur, iusserat illos;
Quod lingua Latina \'Dens nobiscum\' euoluit.
Audite, quod ipse nutriretur melle, butyro,
Et Samariam caperet, uerbum priusquam loqueretur.
Sed haec est historia clausa, de qua docti reuoluunt,
Vt paruulus lactans sine pugna praedas iniret;
Passio cuius praedicta est taliter ante,
Vt Deus passibilis fieret profuso cruore.
Esaias ait: Tamquam ouis ductus ad aram,
Nec uoce clamauit, patienter omnia gessit.

[*](4Q5 sqq. Esai. 7,14 eq. 408 Matth. 1, 23 410 Eiai. 8,4 415 sq. Esai. 53, 7 )

[*]( 403 meo uerbo sauescant P2v, mea uerba senescant MP1; Ps dicit noluisse se coniecturam suam in textum recipere, quod ironice Commodianus dicere potuerit: \'Nae, tantum audient, quum Dei deficientibus annis ipsius uerba senio tabuerint\' 403 predictus M . Dominus r Hanssen Wilh. Meyer, Abh. p. 290 404 cruciatio M; r m. 2. addidit . 405 Dominus Hanssen 406 celestem M 407 illis B s buturo M .410 Et (om. B) Samariam caperet, uerbum Pl (s. u. I.) v (ad quam lectionem probandam B affert Esai. 8, 4 διότιπρὶν ἢ γνω̃ναι τὸ παιδἱονϰαλει̃ν πατἑρα ἢ μητέρα, λήψεται .. τά σϰυ̃λα Σαμαρείας Et uerbum Samaria caperet et M (apparet igitur, quae codicis lectio uidebatur, eam ingeniosam Pitrae esse conieeturam) priusquS M (P* falso: priusque) 410 loqeretur M 411 hec M hystoria M eluea B qa M 412 predas M iniret P1 R Wilh. Meyer, AM. p. 293; inTre M (extremo margine acriptum, ut una littera potuerit glutinatoris opera intercidere); teneret Ld (quia \'dictio praedaa inire latina est nulla neque cum uerbis Graecis (lea. 8, 4) conuenit\'); haberet Hanssen 413 predicta M 416 post gessit P1v exhibenti Tu Deus et Dominus uere meus! cpntra quem ille, quae uerba in M non hoc loco, sed post uersum 567 inueniuntur; cf. S. 107 p. 793 sq. )

142

Suffigitur clauis, quod Dauid praedixerat olim;
Quem et potauerunt secundum scripturas acetum.
Et in uestimentis meis, dixit, sortem[que] miserunt,
Quod factum, et legimus in illo omnia gesta.
Fuerunt et tenebrae factae tribus horis a sexta
Festinauitque dies inducers sidera noctis.
Praedictum hoc fuerat fieri per prophetam Amos,
Vt tegeret subito sese per sollemnia sancta.
O mala progenies, * * subdola fronte!
Generaui suboles, dixit Deus, qui me negarent.

[*]( 417 Psal. 118, 120 (Cypr. p. 88, 7 H.) 418 Paal. 68, 22 419 Psal. 21, 19 421 Matth. 27, 45 423 sq. Amos 8, 9 425 Esai. 1, 4 426 Esai. 1, 2 )

[*]( 417 predizerat 4!8 scribturas M acetum MPfJ ut psalm. cod. Sangerman. (Sabat. II p. 137) et cod. Fuld. deperd. in libro TerluU. adu. Iud. c. 13; aceto Lb 419 Et M{?) B (coniecturâ) Ld; Vt P1 (s. u. I.) sortem Lbv; sortemqae MP1 Wilh. Meyer, Abh. p. 293 (\'que steM bei Commodian dfter, wo es kaum zu erkldren ist\') 420 sq. factum, et legimus in .. gesta. I Fuerunt scripsi; factum et legimus in .. gesta fuerunt. I P; factum et legimul. In .. gesta fuerant. I R; factum et legimus. In .. gesta I Fuerunt Ld 421 fuert M tenebrae factae tribus horis a sexta Hanssen Wilh. Meyer, Abh. p. 293; tenebre facte tribs horis a* sextam M (d m. 1. s. I. scripsit); tenebrae factae ad sextam (in P3) tribus horis P1; t. f. tr. (sunt) h. ad sextam Lb; t. f. tr. in h. a sextam R; t. f. tr. h. ad sextam Ld 422 inducere Mj obducere P1 (8. u. I.) v 423 Amos MPl (cf. u. 66; 193); Amosum P3v post Amos in M additur , quod est signum uersus exeuntis 422 sqq. noctis. I Praedictum .. Amos, I Vt scripsi; noctis. I Praedictum .. Amos I Vt P1; noctis, I — Praedictum .. Amosum — I Vt v 424 Vt tegeret subito sese (sc. dies) Ld; Vt legeret subitos esse м.; Vt legeret sublatos esse P1; Vt lugeret subito terra Lb; idem suspicatur hic uersum excidisse et locum sic esse scribendum: cVt lugeret subito terra per (solem occasum, I Mutaretque Deus in luctum) solemnia sancta ; ut lugeretur sublato die 22 coll. Cypr. test. II,\'23 p. 91, 3 sqq. H.: occidet 1 meridie et obtenebrabitur dies lucis; et conuertam dies festos uestros in luctum sollemnia M 425 0 mala progenies subdola fronte M; 0 mala progenies, (inquit,) o subdola fronte! P; 0 mala progenies, (audi,) o subdola fronte! R; 0 m. progenies! 0 s. fronte I (Generaui) Ld; 0 m. pr., (ingrata,) a. fronte! Hanssen; fort. addendum: ceruicosa; cf. 261 429 suboles M; soboles P1 (s. u. I.) v )

143

Et dixit: Audite uocem tubae. — Nolumus, aiunt.
Hoc dicit Ezechiel: Audient ergo gentes a longe.
Vno uolo titulo tangere librum Deuteronomium:
In caput eritis, gentes ; nam increduli retro.
Si respuunt certe omnia supra dicta rebelles,
S(c)ite quid opponunt, cum res tam aperte dicatur?
Videte iam ergo, dubii qui nunc usque natatis,
Quod gentes in Domini fuerint scriptura priores.
Nunc ergo fas est credere, quem libri designant,
Non idolis uanis, qui frustra pro uita coluntur,.
Nec istis adiungi uoluptuosis et sine freno,
Qui magis luxurias diligunt quam Summi praecepta.
Non est culpa satis una, qui credere nolunt,

[*](427 Hierem. 6, 17 sqq. 421 sq. Deuter. 28, 44 )

[*]( 427 dii M 428 Ezechiel] quamquam locus citatus apud Hiere-. miam inuenitur, nihil tamen mutandum est, cum Cyprianus eodem modo errauerit; de qua re qf. Roenseh. comment. et Zeitschr. f. wissengch. Theol. XXII p. 378 429 Hoc uolo P* titulo P1v; titulS M. deutheronomiS M; Deuteronomii P1 (s. u. I.) Ld; Deuteronomi R; Denteronomum(?) Wilh. Meyer, Abh. p. 299; 305 430 In caput eritis, gentes; nam increduli retro. Wilh. Meyer; In (Id Lb) caput: Eritis gentes; nam increduli retro (Respiciunt,) I P1 Lb; In caput eritis, gentes, nam increduli retro j (Bespiciunt.) v, B in comment. totum locum illustrauit colI. Cypr. test. I, 21 p. 55, 10 H: Eritis gentes in caput, incredulus autem populus in caudam 431 Si respuunt M (P1 falso: Sic respiciunt); Respiciunt, P1; Respiciunt. v certe] contra P3Lb; malim corde; cf. Instr. I 27, 13 si corde retractes reuelles M; rebelles, Wilh. Meyer, Abh. p. 305; rebelles. P1v 432 Scite quid P1v; Scite, quid Wilh. Meyer; Site quid M (Pl falso: quia) dicatur. P1; dicatur? v 433 natatis M (cf. quae Heindorf adnotat in Horat. serm. 117, 7); nutatis P\'® 434 Domini v; dSo M; Domino P1 scribtura M 431 Nunc ergo fas est MP1 (cf. u. 439); N. e. 1 est ei R; N. e. f. ei Ld (idem in praefat. Instr. p. VIII praefert est); Huic ergo fas est Wilh. Meyer 436 qui MPl (cf. u. 348 sqq. gentes, Apud quos .. Qui; 467 sqq. ipsa maiestas .. profitetur, ipse quis esset); quae v 438 precepta M 430 satis una qui MP (cf. u. 435); satis una quia R; satis (iis) una qui Ld; eidem postea (praefat. Instr. p. VIII) magis placebat codicis lectio )

144

Sed magis infamant: In puteum misimus illum.
Quapropter et Dominus indignatus inrigat illos:
Propter uos nomen meum blasphematur in gentibus, inquit
Si missus in puteum, sed resurgere quare clamatur ?
Ab inferis, Domine, animam meam inposuisti:
Ego dormiui, ait, et somnum cepi securus;
Auxilio . Domini surrexi, nihil mali passus.
Et iterum dicit: In infernum non derelinques
Nec dabis sanctum tuum interitum quoque uidere.
Hic personans ait: Fili prophetae, ascendo,
Vt Dominum dicam passum per miseriam summum.
Et [in] libro psalmorum de Domini morte clamatur,

[*](442 Elai. 52, 5 443 Paal. 40, 9 444 Psal. 29, 4 44S eq. Paal. 3, 6 447 sq. Psal. 15, 10 )

[*](441 inrigat Schmitz (Beitr. z. lat. Spr. p. 167 sq.), ad cuius senten- tentiam accedunt Ld (praef. Instr. p. IX) et R (Berl. philol. Wochenschr. ann. 1885 p. 400); iurgiat MP1v 442 in initio omissum in M rn. 1. s. I. scripsit; om. P1 (s. u. I.); add. B coU. les. 52, 5 βλασ- ϕημει̃ταs ἐν τοι̃ς ἔθνsσιι inquid M 443 Si missus in puteum scripsi; Si missum (Simissum M) in puteum MP1; Sic missum in puteum P1 Lb R; Dimissum in puteum Ld sed resurgere scripsi (de litteris u et d commutatis cf. u. 492, ubi M1 uiuentes, M* uidentes habet); seuresurgere M; se resurgere P1 (s. u. I.); posse bnrgere Lb; non re-. surgeae R; uere snrgere Ld 444 Ab inferis M (cf. Psal. 29, 3; Cypr. test. II, 24 p. 91, 15 H. Domine, eduxisti ab inferis animam meam); Inferis Pl (s. u. I.) v inposuisti M (= ἀνήγαες!) 446 Auxiliũ M nihil M; nil P1 (s. u. I) v 447 dio M 448 uideri M 440 personatns Hanssen propheti M ascendo, scripsi; ascendo: P1; ascendo. v; ascende R cnnctanter proponit in commtmt. alleg. Psal. 3, 8 (7); Apoc. 4, 1 4S0 Dominum] in M litteras mi primo omisaas m. 1. s. l. scripsit dicam Mv; dicat P1 per miseriam scripsi; p (P1 falso: pro) miseria M; pro miseris P1v; pro miseria Hanssen iSnmmum. P1; Summum, v 451 Et libro Hanssen Wiih. Meyer, Abh. p. 292 psalmûm LbR de Domini morte Psv; Domini de morte P1; de dfio morte M 45l sqq. clamatur, j Non .. referre. ( Aut scripsi; olamatur; I Non .. referre: | Aut P*; clamatur. j Non .. referre, I Aut v )

145

Non ut illi putant Dauid de ipso referre.
Aut si putant illud, congruunt uniuersa; quae dixit?
Non est flagellatus Dauid nec cruce leuatus.
Quid? Vaticinantur Iudaei more Saturni? .
In fabulas coeunt, cum iam declinetur in illos?
Non quasi maleficum alapantur cruce leuatum.
Insciis, indoctis, ignorantibus talia fingunt.
Quis Deus est ille, quem nos cruce fiximus? aiunt
Nolentes respicere scripturas, corde caecati.
Ecce canit alius repetens iterumque propheta,
Cuius uoce tamen titulatur talis edictus:
Nunc exurgam, ait Dominus, nunc clarificabor,
Nunc exaltabor, humilem quem ante uidistis;
Nunc intellegitis, nunc erit confusio uestra: .
Vana cogitatis, ideo uos ignis habebit.

[*](454 Psal. 34,15; 72,14; 21, 17; 118, 120 (Cypr. p. 88, 7 H.) 456 Psal; 20, 12? 40, 7 sq.? 413 sqq. Esai. 33, 10 sq. (Cypr. p. 92, 23 H.) )

[*]( 452 ut MP1 (ut putant cum infinitiuo anacoluthum est Graecis usitatum; ex Ciceronis rep. I 37, 58 exemplum affert Kuehner, ausf Gr. § 243, 3 o); id Lbυ ipso MP1; so ipso Psυ 453 congruunt uniuersa Ld; cum graui uniuersa MP1; cum qua ui uniuersa P\'; migrant (= neglegunt, subuertunt) uniuersa P* (Duebner?); tum praue conuwsant Lb; tum grauant uniuersa B post dixit Ld primus interrogationis signum posuit 455 iudei M 456 illos MP1; illo (i. e. Dauid) Ld; illum P2 Lb R 455 sqq. Quid uaticinantur Iudaei, more Saturni? I In fabulas eoeunt, cum iam declinetur in illos, j Non P1; Quid .. Iudaei? More Saturni I In .. coeunt, cum .. illume Lb; Quod uaticinatur (Iudaei more Saturni I In fabulas coeunt) quum iam declinetur in illum, I Non R; nos Ludwigi interpunctionem retinuimus; ceterum quae sit hoc loco poetae sententia fatemur nos ignorare 457 maleficum P1υ; maleficium M croci. (cf. 454) post leuatum B primus interrogationis signum posuit 459 cruce MP1 (cf. u. 1048); cruci v (cf. u. 358) 460 scribturas M cecati M 411 repe tens M 462 talis edictus M(?)P3υ, tali se dictus P1 463 exurgam M 465 intellegitis M (ut Cypr. test. II, 26 p. 93, 1 H., codd. optimi A L); inteilegetis Ld; intelligetis P1 R confusio v (Gypr. ibid.: confundemini); confessio MP1, cf. Instr. n 8, 4 )

[*](XV. )

[*](10 )

146

Haec Esaias ait. Tunc sic et ipsa maiestas,
Cum esset in carne, profitetur ipse quis esset:
Nemo meam animam poterit auferre conatus,
Sed ego sponte a me pono eam meo decreto.
Ipse potestatem habeo de illa ponendi
Et sumendi iterum habeo potestatem in illam.
Apertius autem de iusti morte clamatur,
Vt pareat magis induratos esse Iudaeos:
Ecce perit iustus, nec quidem intellegit ullus;
Sed erit in pacem huius sepultura dilecti.
Quid illi infamant in puteum esse demissum,
Cum legimus illum sepulturae traditum esse?
Ignominiosi, crudeles, caeci, superbi,
Qui magis de facto deberent lugere, plaudent!
Inspiratus enim Salomon de ipso prophetat
Et magis insequitur plenius ostendere iustom:

[*]( 4M sqq. Ioh. 10, 18 471 sq. Esai. 57, 1 sq. 481 sqq. Sap. 2, 12 sqq. )

[*]( 467 Hec M Esaias Μυ; Iulas P1 (s. u. I.) 4M poterit R (coil. Cypr. test. II, 24 p. 92, 1, ubi codd. WMB: auferet, ceteri amen exhibent; eodem euangelii loco cod. Rehdig.: tollet) Ld; potuit M P* 470 a me pono eam Oypr. I. c. p. 92, 2; eam pono ei M; eam pono, eam P*; eam pono ex P3υ; mea pono eam Wiih. Meyer 471 illam deponendi R 474 pareat M (cf. u. 279; 298 et indic. uerborum); pateat P1 (s.u. I.) υ magis P1υ, maius M (cf. u. 527); clarios Hanssen indeos M 471 qidem intelleg nllt M pacè Μυ, pace P1 477 demissum P3; dimissum MP1υ 479 snperai M 480 lngere M (de paenultima correpta cf. u. 949; Instr. H 32, 10); gemere P1 (8. u. I.) v plandent M (cf. u. 20; Lucif. Calar. 42, 14; 49, 6 H.); Plaudunt P\' (a. u. I.) v 482 insequit M ostendere iustum: R ( ut plenius quam antecedentibus locis — uelut u. 475 — ostendatur, iustum esse, qui periturus sit*); similiter Cyprianus test. II, 14 hos aliosque quos coUegit locos ita inscripsit: Quod ipse sit instus, quem Iadaei occisnri essent); ostendere iustum. P1; ostendere: Instum Ld )

[*]( *) Hoc ipsum autem ostendi nequiret, nisi in eo quoque qw sequitur loco (Circumneniamus etc.) illud instam retineretur. )

147

Circumueniamus iustum, si qui [nobis] grauis esse uidetur,
Qui nostris operibus contrarius ualde resistit;
Exprobrat in totum nihil nostra lege teneri,
Adhuc et adfirmat filium Altissimi esse.
Omnimodo reprobat et nugaces aestimat esse,
Abstinet et sese a nobis et in altera uadit;
Nos inmundos ait et innouat altera iusta,
Et sibi laetatur Dominum patrem esse caelorum.
Ergo, si sermones illius sunt ueri, probemus;
Temptemus hunc Deum uidentes, quid fit in illum;
Interrogemus eum omni cum tormento quietum,
Condemnemus eum turpissima morte\' dicentes,

[*]( 491 sqq. Sap. 2, 17 sqq. )

[*]( 483 Circamueniamus iustum P3 R; Circamneniamus iusto MP1; (Iustum |) Circumueniamus Ld Wilh. Meyer, Abh. p. 293 si qui (si qua Ps) nobis grauis esse uidetur M P1; si quidem nobis grauis uidetur B; si qui nobis grauis (in praefat. p. XXV esse addidit) uidetur Ld; nobis (omisso si qui) grauis esse uidetur Wilh. Meyer; ego nobis uncis seclusi; Leimbach coU. Sap. 2, 12 (Cypr. test. II, 14 p. 79, 11 Bqq. H.) totum locum sic scripsit: Circumueniamus iusto si qui inutilis nobis, I Dissimilis et iam nobis grauis est ad uidendum 485 nostrae legis Lb teneri P1 (s. u. l.) v (cf. Verg. Aen. 2, 160 teneor patriae nec legibus ullis; 12, 819 nulla .. lege tenetur); tenere M 486 et] se B; sed cf. u. 618 esse] sese Hanssen 487 nugaces aestimat Lb (coll. Sap. 2, 16); nutacesaęstimat M; muta caesa aest. Pl; muta, caeca aest. P*; ruta caesa aest. Duebner; nugaces nos aest. υ essę M 489 inmundos M innouat altera iusta MP1 (praegnanter dictum pro altera inducendo iusta res innouat; cf. Cypr. p. 79, 18 praefert nouissima iustorum); inouat ultima iusti B (satis ingeniose, cum Graeca uerba sint: μαϰαριξει έσχαταδιϰαίων;sed constat hac in parte carminis Cypriani potissimum uestigia poetam premere); nouissima altari iusti Ld 490 laetatur (letatur M) dominum M P1 Ld; gloriatur Deum R 402 Temptemus M hunc deum MPlLd; hunc Dominum Lb Hanssen Wilh. Meyer, Abh. p. 290; hinc Dominum R uidentes M2 P1υ; uiuentes M1 quid fit in illum scripsi (ct. Cypr. p. 79, 20 temptemus quae euentura sunt illi); quid (quis R) sit in illum M P1 Lb R Ld; quid sit in illo P3 404 Condempnemus M morte dicentes M; morte, dicentes. P1; morte dicentem P3; morte. — Dicebant, R; morte. Mouebant, Lb Ld; sed cf. Wilh. Meyer, Abh. p. 305 )

[*]( 10* )

148

Haec cum fecissent, capita suspensa monebant:
Saluum illum faciat pater, aut descendat abinde!
Vt eos caecos Salomon ostendat aperte,
Sic, quasi nunc referat, et fecisse talia culpat:
Dum ista cogitant, ducti sunt in errore nefando;
Excaecauit illos malitia sua saeuire.
Ecce quia caeci ipsi sunt et alteros aiunt,
Dixit illis Salomon: Nescierunt Dei secreta.
Quaecumque dixerunt testes uniuersi priores,
In Christo fuerunt facta. Aut in altero dicant?
Quod ipsum si cupiunt facere frustrantes in ore,
Ipsi se subsannent, uideant cam (im)pletum in illo.
Quis fuit is iustus, de quo prophetae canebant,
Cum nemo sit iustus in terris, nisi [e] caelo uenisset?
Dauid enim princeps peccauit amando puellam,
Peccauit et Salomon; et tamen paenituit illos.

[*]( 405 sq. Matth. 27, 39 eq.; Psal. 21, 8 sq.; 108, 25 499 sq. Sap. 2, 21 502Sap. 2, 22 501 II Beg. (Sam.) 11; ni Beg. 11 )

[*]( 415 Hec M monebant M P1; mouentes B; dicentes LbLd 496 illum faciat pater M(?) Lb (coniecturâ) Ld; f. i. p. P1; p. f. i. S descendat P1υ; discendat M 498 referat P1r; repperat M et del. M feciss etalia M 499 cogitant ista Hanssen cogitant, ducti sunt in errore MP1 Ld (in om. PI); cogitant, sunt ducti errore Lb; recogitant, sunt inducti errore R 500 excecauit M ssenire P1 P3 R (de infinit. cf. u. 396); seuirę M; seu irae uel seu irajx; seu irae Ld; idem in praefat. Instr. p. VIII praefert sacuire 101 ceci M 102 aiunt] agunt malit R 103 Quecumque M 504 facta- Aut in altero (use facta) dicant? scripsi; facta, aut in altero dicant! P; facta? aut in altero? Dicant. v 105 cupiant P* frustrantem S 501 subsannent, uideant cum (qui Lb) impletum in illo P3 Lb B (cf. Tertull. adu. Iud. 7 retro omnes prophetae de eo praedicauerunt... quod ipsum adimpletum uidemus); subsannent(,) uideant cum plebem in illo M P1; subsannent: uideant completum in illo Ld (cf u. 532) 508 caelo Hanssen; ę celo M; e caelo P1 υ 510 Peccauit et M; Peccauit P1 (s. u. I.) v et tamen M P1 (= ceterum; cf.quae in editione mea Minucii Felicis, append. p. 127, adnotaui); et tandem v penituit M )

149

Cum isti tam clari et insigni reges eorum
Non fuerunt iusti, sed ipsi de iusto canebant,
Nec quidem Esaias uates de se talia dixit,
Qui fuit ab rege Manasse de serra secatus.
Alter lapidatus, alter est mactatus ad aras,
Alterum Herodes iussit decollari reclusum.
Omnes isti uates alia sunt morte perempti,
Quod Dominus ligno pependit, uoce Moysi :
\'Non quasi homo Deus suspenditur\', intimat ante;
\'Aut non ceu filius hominis minas patitur\', inquit.
Sic Dominus ipse cum uenisset, ista secutus:
Oportet me, inquit, reprobari uoce Moysi.
At ego non tota, sed summa fastigia carpo,
Quo possint facilius ignorantes discere uera.
Hi autem iniqui, (qui) subdole uiuere quaerunt,
Iam semel cruenti perseuerant fingere uana.
Infatuant stultos magis euanescere dictis,
Quod crucifixus 〈sit〉, cum sic oporteret eundem.

[*](513 cf. 475 511 sq. Nomer. 23, 19 (Cypr. p. 88, 15 H.) 122 Ioh. 3, 14 )

[*](511 isti .. eorum MP1; isti .. peccarunt (peccarint) LbJR; iustam .. bearunt Ld insigni Μυ, insignes P1 512 sed ipsi MP1, ipsi, sed v 512 sq. canebant. I Nec P1υ 513 esaias Μυ:Isaias P1 (s. u. I.) 514 ab scripsi; ad M; a P1 (s. u. l.) v 517 isti scripsi (quoniam u. 508 docetur, neminem iustum esse in terris, nisi qui c caelo uenerit); insti MP1υ; missi uel prisci B in commentario 518 uoce Moysi scripsi; uoce moyse M, uoce Moysis P1 (s. u. J.); uoce Moyses Ld, hac uoce Moyses B 521 secutus M; sequutus Plv 522 me P1υ; ne M inquid M moysi Mj Moysis P1υ 523 At Lbv; Ast P1; Ad M, ut P1 affirmat; KnoeU illud At, quod est in exemplari typis impressa, quo in collatione utebatur, non mutauit 524 possint] n in M m. 1. s. l. scripsit 525 qui Ld ; quia P3 R; om. MPl 526 finiere M 527 Infatuan M stultos magis Psv; stnltos maius (cf. u. 474) M (P* falso: magus); stultis magis P1; stultos magum Lb; stultus malis Wilh. Meyer dictis] post c in M littera i erasa 528 Quod M; Quum P1 (s. u. I.) v sit scripsii erat Wilh. Meyer, Abh. p. 305; om. M P1 υ cum M; enim Pl (s. u. l.) v 526 sqq. uana; I Infatuaut.. dictis. I Quum (Cum) .. oporteret(,) - eundem I Sic .. ruinam — (,) I Non P1 v. )

150

Sic enim disposuit propter primitiui ruinam;
Non solum pro illo, et pro nobis uenit e caelo.
Constituit populum nonum suo nomine firmum,
Iuxta prophetias conpleuit omnia Christus.
Ecce noua facio, Esaias clamat in ipso,
Et nemo priora reputet nec antiqua sequatur.
Haec noua sunt hodie sub nostra lege profecta,
Quod gentes in Christo credi(di)mus dicto Moysi.
Ille duos populos praedixerat esse futuros,
Et quidem minorem populum praecellere dixit.
Sed isti nequitiae pleni iam desperato furore:
Lex nobis est data, dicunt, uos unde uenistis?
Si nobis obsistunt, putant et resistere Summo,

[*](533 sq. Esai. 43, 18 sq. (Apoe. 21, 5; II Cor. 5, 17) 536 Gen. 49, 10? 537 sq. Gen. 25, 23 )

[*]( 529 ppt M 130 illo et M (cf. u. 41); illo sed P1; illis sed c; ceterum Ld praefat. Instr. p. VIII restituit genuinam lectionem uenire R celo M 531 populum .. firmum P1υ; populus .. firmns M (non firmum ut P1 8. u. l. Bcribit) nomine] litteras ne in M m. \'1. 8. I. scripsit 532 luna P* (8. u. l.) v; Iuztaque B; Iusta M; ct. Instr. II 26, 5 prophetias MP1 υ; idem KnoeUio M habere uidebatur, P2: \'propbeticas ib.\' (= in cod.) conpleuit M 533 noua facio omnia P1 (s. u. l.); omnia, quod deesae apud Cyprianum, test. 1,12 p. 47, 10 H. (excepto uno cod. B) iam Roensch monuerat, Ld delcuit; idem ne in M quidem Knoell repperisse uidetur 535 hec M profecta P1υ; propheta M 536 credidimus scripsi (cf. u. 300); credimus MP1υ dicto MP1 (cf. u. 518; 522); ex dicto v Moysi M; Moysis P1 (s. u. I.) v 537 predixerat M 538 precellere M 539 nequitie M 140 Lex scripsi; (h)ex M (prima littera h in rasura); Haec P1υ data ΜΡυ; data lex P3 Lb υ; Haec lex nobis date est Hansaen nobis M2 P1 υ; nonis M1 541 putant et resistere summo M ( post summo inuenitur signum Q, quo indicatur uersum finiri; cf. u. 423) P1; reputent se resistere Summo B; putant et resistere posse Lb; patet et resistere istos Ld; sed cf. Ienaer Literaturzeit. ann. 1877 p. 797. Iidem (Lb et Ld) a Summo nouum uersum ordiuntur )

151

Qui uoluit nobis bonus esse * * ?,,
Nec illud respiciunt ceruicosi, setis (e)rectis,.
Quod semper innocuos cruciarunt lege uitata.
Sic Deo fecerunt, quod erant consueti, crudeles,
Et filios sese audent adhuc dicere Summi.
Iam qualiter (iterum) resurrexit, supra notaui,
Non de uoce mea, sed diota prophetica dixi.
Praedixerat autem discipulis cuncta de sese,
Qualiter a populo pateretur Petro negante;
Et quia de tumulis resurgeret tertio die,
Dixerat et ipsud, et conpleuit omnia dicta.
At ubi surrexit, uenit ad apostolos ipse
Et stetit illis in medio: Pax uobis, inquit.
Inter quos discipulos non adfuit unus orantes;
Cui cum referrent, discredere coepit et addit:
Si prius non digitum misero, ubi claui fuerunt
Aut ubi percussus de lancea, non ego credo.

[*]( 542 Matth. 20,15 543 ef. 229; 261 553 lob. 20,19 sqq. )

[*]( 542 Qui uoluit nobis bonus (omnibus) esse! Nec illud R; (Summo,) qui uoluit nobis bonus esse. Nec illud Ld Lb; Wilh. Meyer (AM. p. 305) post esse posuit lacunae signa et nec illud, quo uulgo u. 542 (538) finitur, ad insequentem uersurn transfert, neque hiat in M, ut Knoell testatur, inter illud et respiciunt litterarum series 543 Nec illud respiciunt ceruicosi setis erectis scripsi; Nec illud respiciunt ceruicosisetis rectis M; Respiciunt (ipsi) (Lb; om. reliqui) ceruicosi, caeci et erecti. (erecti; R) P1 Lb R; Respiciunt (serui) ceruicosi setis erectis Ld 544 Quod Wilh. Meyer; Quid M; Qui P1υ innocuos P1υ; innouos M lege uitata M Lb (cf. Instr. 135,1 ut Dei praecepta uitaret); lege uetati P1υ; P2 in u. 543 sq. obscurius haec adnotat: Tu, si lubet, aliter haec codicis legito: Ceruicosis et is rectis quid semper in nouo. cruciarunt lege uitata 547 qualiter (iterum) Ld coll. u. 569 rursus remeauit; 829 redit iterum, aliis similibus; iterum om. M; qualiter Dominus LbR; qualiter ille Ps resurrexerit Lb 549 Predixerat M 551 sq. die, Dixerat et scripsi; die. Dixerat, et P1υ 552 ipsud & M (cf. Instr. II 25, 9; P3: \'Haud immerito taeduit insuisi (!) codicis: ipsu det\'); ipse dein P1 R; ipse Deus Ld conpleuit M 153 Ad M surrei M 554 inquid M 555 quos M; om. P1 (s. u. I.) v 556 cepit M 558 ego Mx om.; add. M1 )

152

Tunc die Dominica rursus remeauit ad illos
Et stetit illis in medio: Pax uobis, inquit.
Et statim adgreditur Thomam incredulum illam:
Accede propius et contange corpus ut ante.
Non ego sum umbra, mortuorum qualis habetur:
Vestigium umbra non facit; considera uulnus.
Extendit palmas; at ille tangere coepit
Et manum in latere, fuerat quo lancea fixa, .
Misit et exinde prostrauit se precando:
Tu Deus et Dominus uere meus! Contra quem ille:
Haec quia uidisti, cresdidisti, sed illi felices
Posteri, qui credunt audito nomine tantum.
Quadraginta dies cum illis ex ordine fecit,
Edocuit illis multa, quae saeclo uenirent.
Post cuius ascensum miracula multa fecerunt,
De uerbo curabant infirmos in nomine Christi.
Qui si talis erat, qualem isti perfidi dicunt,
Fortia non fierent testium de uerbo per illum.
Ascendit in caelos, sicut et scriptura canebat:
Excipite regem, principes, caelorum in altis!

[*]( 570 Ioh. 20, 29; 81 578 Psal. 23, 7 sqq. )

[*]( 560 inquid M 562 proprias M 515 Eitendit palmas ad M; Extendit palmae. Ast P\'; (uulnus,) | Eztende palmas! At B; Kxtendit palmas et Ld; sed cf. Ienaer Literaturseit. ann. 1877 p. 797 566 quo seripsi; quod M P1υ fixa M (cf. Instr. I 23, 5; S. 107 p. 761 extr.); fixum P1υ 567 se MP1 (cf. u. 66); sese P2υ 118 Tn df & dSf uere meou contra qaem ille M; om. P1υ; cf. quae adnotaui in u. 416 569 credidisti P1υ, credidis M 172 Edoovit M; Et docuit Pl (a. u. I.) v eaeclo P3 c; sęculo MP1 573 fecerunt M; faerant P1 (s. u. I.) υ 574 nom M quale llll (f erasum) M 577 celoe M sic M scribtura M 178 principes, caelorum in P* (cf. Cypr. test. II, 29 p. 97, 11; 13 H.); principes caelorum, in P3 υ )

153

Quid amplius opus est recitare cuncta de lege?
Sufficiunt ista rudibus, bono corde tuenda.
Quod si nec ipsi uolunt scire Deum ista legendo,
Ipsi sibi reputent, quo uenerint, illo quo nolunt.
Vergilius legitur, Cicero aut Terentius item;
Nil nisi cor faciunt, ceterum de uita siletur.
Quid iuuat in uano saecularia prosequi terris,
Et scire de uitiis regum, de bellis eorum?
Insanumque forum cognoscere iure peritum,
Quod iura uacillant, praemio ni forte regantur?
Sit licet defensor, sit licet diuinus orator,
Nil morte proficiet, si uiuus in Christo negauit.
Immo prius quaerat, ubi sit sua uita redacta!
Sic fuerit sapiens, si ceterum uituperatur.
Illi legunt iura et discunt proloquia mira,
Sed superant miseros, pro quibus loquuntur, agendo.

[*]( 582 quo M; quod P1 (s. u. I) v uenerint, illo quo nolunt scripsi; nenerint illo (illo, Ld) quo nolunt P1 Ld; uenient illo quo nolunt R; idem postea uenerint praeferebat 583 Vergilius Mv; Virgilius P1 (8. u. .) Terrentius M item P1υ (cf. u. 324); idem M 684 cor (= mentem, ingenium ?) Mj eos P1 (8. u. l.) B; os P3 (haud illepide mihi suggestum est - a Duebnero ? — esse legendum: Nil nisi os facinnt, id est fingunt tantum eloquium, sed de uita recte instituenda stlentf); hoc Lb; hos Ld 585 iubat M in uano P1R (ct. u. 693, 781 etc.); inbano M; insanoB Ld secularia M terrae R 586 Et scire de uitiis Wilh. Meyer (idem ego iam scripseram; cf. Horat. epist. 1 2, 6 sqq; 13 sqq.); sed scire diuitiis M; Et scire de diuitiis P1 (s. u. l.); Scire de diuitiis Lbv; Mart. Hertz in indice lectionum Vratislau. ann. 1880 p, 6 ailegat Horat. epist. I 12, 6; serm. II 2, 101 587 peritum, P1; periti P1; peritum? v 188 Quod MP1 Ld (causa affertwr, cur insanum dicatur forum); Quo (= In quo) Wilh. Meyer\\ Quot R iura uacillant, scripsi; iure uacillant, P1; iure uacellant M; iura uacillant! R; iura uacillant? Ld ni P3 ; ne MP1 υ rogantur P1; eidem in commentario (Pl) codicis lectio probatur 581 Sit licet defensor, sit licet Ld; Sic licet defensor sit licet M; Sic, licet defensor sit, licet P1 R uersus 590—593 in M litteris uncialibus scripti 82 Sic Wilh. Meyer (cf. u. 614); SI MPlv VITVPERATVR M; uituperatns P1 (s. u. I.) v 594 locuntar M )

154

Infelix est ille, qui uenerit illis in ore;
Illi ferunt laudes et ille uictoria(m) damnis.
Stat miser in medio mutus, cui plus dolet intus;
Illi tonant Ore et ille silentio nummis.
Obstrepit interea uox adornata diurnum,
Et saepe fit causa melior mala pluscula dando.
Hinc pretium quaerit sapiens, hinc uincere gaudet,
Etsi praue gerat, dum sit modo uictor, aegrotat.
Nil sua de causa tractat, cum lucra conatur;
Spem subit alterius et sua(m) posterga remittit.
Multi de successu rapiuntur saeculi silua;
Dum gaudent in breuia, remanent a gratia Christi;
Dum cupiunt multa oculo, dum augere quaerunt,
Nec Deus est illis aliquid nisi saeculi uita.
Pro uentre satagitur, agon est pro ipso diurnum,
Et uerum agonem spernunt pro aeterna salute.

[*]( 596 Illi M2 P1υ; Ille M1 ille MR (coniecturâ) Wilh. Meyer, Abh. p. 294 (cf. u. 598)\'; illi P1 (s. u. 1.) LbLd uictoriam Lbυ; uictoria MP1 Wilh. Meyer ("durch den Sieg") damnis MP1υ; damna Wilh. Meyer 597 cui MP1; qui υ; cf. Ienaer Literaturzeit. 1877 p. 797 598 et ille et ille (sic!) M 100 sepe M ploscula P3 (Duebner) Lb υ; plnacol? M (ultima littera margine interiore glutinatoris opera euanuit); plus alii P1 (ex plus cali, quod in codice tn- ueniri falso a/lirmat) 101 pretium quaerit (quaesit) sapiens F (Duebner) Lbv (uidetur hic sapiens per ironiam usurpari de adulterina huius saeculi sapientia, cui u. 614 uera sapientia opponitvr); pretium quęsapiens M; pretiumque sapiens Pl; pretium quaerit cupiens Wilh. Meyer 602 egrotat M 102 sq. uulgatam uerborum distinctionem uictor; aegrotat, J Nil mutaui; aegrotare ut ϰάμνειν c. inf. (Hom. 8 448 sq.) uidetur significare \'sichs sauer werden lassen 604 suam LbB; sua MPl Ld posterga MLdj post terga P1 R remittet M (PJ falso: remittiet) 605 seculi M; saeculi P Ld; in saeculi B 106 breuia P1 Ld; brebia M; breui Ebert (p. 418) B (idem postea breuia praeferebat) 107 augero] tangere Wilh. Meyer 609 Pro uentre satagitur scripsi (Paul. ad Philipp. 3, 19; Instr. 1 23, 1; 7; 12 etc.); Prouenire satagitur MP1 (P2: \'ac si gallice diceres paruenir\'); Prouenire satagit Lb; Prouenire satagunt Hanssen ; Prouenire satagit nir v 810 spernunl Hanssln; spernit MP1υ )

155

Quisque quasi uigilat sacculo, laudatur acutus;
Nam qui Deum sequitur, copria iudicatur ab ipsis.
0 nimium felix, saecularia si quis euitet!
Sit stultus aliis, sapiens dum sit Deo summo.
Ipsa spes tota, Deo credere, qui ligno pependit;
Foeda licet res est, sed utilis uitae futurae.
Nam populus ille primitiuus illo deceptus,
Quod filium dixit, cum sit Deus pristinus ipse.
Hic praeibat eos in columna nubis et ignis,
Quando de Aegypto liberauit illos ad unum.
Hic crudele nefas inperat de unico nato,
Vt probaret Abraham, cui dixit: Parce! (d)e caelo
Angelus. Et Deus est, hominem totidemque se fecit,
Et quidquid uoluerit, faciet: ut muta loquantur.

[*]( 119 Exod. 13, 21 622 Gen. 22, 11 )

[*]( 611 quasi MP1; casso JK; si Ld sacculo M (cf. Instr. 19, 5) ; saeculo P1υ C12 qui Deum P1υ quid cum M 113 eecularia M 614 summo] o glutinatoris opera ablatum 615 Ipsa spes MdL (com.); Ipsa spes est P\' (s. u. l.); P3: Ipse apes est uel Spes est (sine ipse), quod receperunt Lb R deo MPl Ld; Domino Lb B 616 Foeda] o in M initio omiswm m. 1. add. uite future M 617 totus uersus a Pitra omissus erat; cf. S. 107 p. 795 illo scripsi; ille M 618 filium dix cum M (P2 falso: dixit eum, cuius loco P3 suspicatur: \'dixit quum\'); filium se dixit P1R; filius dicitur Ld sit Deus] erat Deus Ebert (p. 392) Lb; Deus sit 12 119 preibat M eos MPl Iudaeos R; Deus Ld 120 egypto M 621 inperat M 622 de caelo scripsi (cr. Cypr. p. 67, 8 H.); ę celo M; e caelo (coelo) P1υ 623 totidSque se fecit Mj totidem qui refecit P1 (s. u. l.) v; totidem qui se fecit Lb 622 sq. uulgatam uerborutn distinctionem \'e caelo Angelus. Et\' mutauit Wilh. Meyer, Abh, p. 306; sed cf. Cypr. I. c.: Et uocauit eum angelus Domini de caelo et dixit illi etc. 623 post fecit in M additum signum: :, quo pertinet signum: bp : imo margine scriptum, quo praemisso uersus 624 et 625 primo omissi altera manu supplentur 624 quidquid P1υ; quitquit M uoluerit P1 (8. u. l.) v; ualuerit M muta M (ut Knoellio uidebatur) P1υ; at P\' dicit: \'diserte habet codex: multa\'; ibidem proponuntur lectiones: muti, muli_. )

156

Balaam sedenti asinam suam conloqui fecit .
Et canem, ut Simoni diceret: Clamaris a Petro!
Paulo praedicanti dicerent ut multi de illo,
Leonem populo fecit loqui uoce dioina.
Deinde, quod ipsa non patitur nostra natura,
Infantem fecit quinto mense proloqui uulgo.
Hic erat uenturus conmixtus sanguine nostro,
Vt uideretur homo, sed Deus in carne latebat.
Non senior ueniet nec angelus, dixit Esaias,
Sed Dominus ipse ueniet se ostendere nobis.
Hunc mare pertimuit, hunc uenti, hunc tartarus ipse;
Agnouit Dominum omnis creatura latentem.
Solus nequam populus centriam erexit ad illum:
\'Absit, ut sic Dominus uenerit in tali figura
Hic, sicut in terra, super fluctus maris inibat
Et uentis inperat, placidum ut redderet aequor.

[*]( 625 Numer. 22, 27 sq. 133 sq. Esai. 63, 9 (Cypr. 72, 1 H.) )

[*]( 625 huius uersus extremo margine positi priora uocabula a biblto- pego ita desecta sunt, ut de lectionibus Balaam et asinã nulla moueatur dubitatio; inter Balaam et asinã, Pitrae si fides habenda est, caedenti scriptum erat; at Knoell qua est diligentia ex uestigiis relictis coMgit sedenti potius scriptum fuisse, quod uerum esse apparet ex Sedul. carm. paech. I 161: afiktar asella sessorem per uerba suum. Praeterea Knoelli collatione confirmatur, quod tam Ludwig suspicatus erat, ante Balaam Pitram falso posuisse Et, cuius ioco Boenseh scrip- serat: Sic conloqui M 121 clamaria a Petro M; idem iam Roensch coniecturâ inuenerat, Zeitschr. f. d. hist. Theol. ann. 1873, II p. 303 squisi quod ibi sub finem uitiose clamatis pro ckmaris typis expressum est (ibidem haec temptantur: elamatur a Petro; clamat tibi uel ibi Petrus); clamauit a Petro P1 (e. u. J.); damnaint te Petrus Jacobi R (in textu); clamatas a Petro Hilgenf.; clamaoi de Petro Ld 827 predicanti M multi MP1R; muti Pitra (in praefat. p. XXII) Hilgenf. Ld 128 populi M, quod m. 1. correxit, ut sit populo 631 commixtus R (coll. Verg. Aen- 6, 762); conmizto Jff; commixto P1Ld 637 neqaa M centrim MP1υ (as spiculum aeorpionis; aUudere uidetur poeta ad Apoc. 9, 10; cf. Ludwigi et Roenschi commentartos); \'forsan legendum graece ϰέντρον\' P3; malim centrium uel centria a Graeco ϰεντρίον propagatum 640 inperat M )

157

Hic legem tartaream derupit uerbo praesenti
Et leuat de tumulis Lazarum die quarta fetentem.
Nam qui ferebatur, cum fuisset obuius illi:
Surge, inquit, iuuenis! Et [re]surrexit ille de ferclo.
Archisynagogi filiam deprecatus a patre
Iam exanimatam plangentibus suscitat illam.
Mutum loqui fecit et surdum audire praesertim.
Et caecum ex utero natum, ut uideret in auras.
Post XXXVIII annis paralyticum surgere iussit,
Quem admirarentur grabatum in collo ferentem.
Cuius uestimento tacto profluuio sanata est.
Quinque panes fregit hominum in milia quinque
Et quattuor milia iterum de septem refecit.
Plenius ut sese Dominus demonstraret adesse,

[*]( 642 Ioh. 11, 39 644 Luc. 7,14 sq. 645 sq. Marc. 5, 22 sqq. 647 Marc. 7, 32 sqq.; 37 648 Ioh. 9, 1 649 aq. Ioh. 5, 5 sqq. 652 Marc. 5, 25 sqq. 653 Matth. 14, 15 sqq.; 15, 32 sqq.; Mare. 8,. 1 sqq. )

[*]( 641 legem tartaream P1υ; lege tartareS H; uectem tartareom R swpicatur in commentario coli. Psal. 106 (107), 16; Ies. 45, 2; Thren. 2, 9; Amos 1, 5 disrapit R, quod recte refutat Ld 642 Et leuat de MP1υ; Eleuat e P3 fetentem M; foetentem P1 (8. u. l.) v 644 inquid M et resurrezit MP1; Et surrezit Ld; Resurrexit R; (inuenis;) surrexit P3 Lb; fort. resedit ille de ferclo scripsi; ille de ferculo Mi ille de feretro P1 (s. u. I.) R; ille feretro Ld 645 Archisynagogi υ; archisinagoge M; Archisynagogae P1 646 ezanimatam. P1 (s. u. I.) υ, examinata M 647 presertim M uulgatam interpunctionem ante praesertim deleui; praesertim cum uerbis audiendi et loquendi coniungendum uidetur esse atque idem ualere, quod alias disertim; cf.Jnstr. I 41, 17 648 cecum M 649 triginta octo P1υ; XXXVIII M; ut syllabarum abundantia coerceatur, trinta pro. triginta legendum esse exemplis allatis probat Hanssen, de arte metr.. Commod. p. 40 150 admirarentQr M grauatum M post ferentem unum uersum excidisse et Wilh. Meyer docuit (Abh. p. 304) et ipse suspicatus sum 652 tacto M; tacta P1 (s. u. I.) υ 653 Quinquel V. M freg M quinque] V. M 654 septem] VII. M 655—660 uersuum ordo nescio an turbatus sit )

158

Commutauit aquas, fierent ut optima uina.
In nuptias fuerat inuitatus matre cum ipsa;
Quod fuit rogatus, subueniret uino defecto,
Tunc iussit implere hydrias uelocius aqua,
Quod prius gustauit et sic ministrari praecepit.
Nec sic potuerunt Dominum cognoscere factis,
Sed insanierunt, quasi nequam perdere morti.
Quod ipsum concedit, quoniam sic pati decreuit;
Si tamen crediderint, ueniam tunc demum habebunt.
Hic est primogenitus per prophetas ante praedictus,