Carmen Apologeticum

Commodianus

Commodianus. Commodiani Carmina. Dombart, Bernhard, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 15, 1887.

  1. Quis poterit unum proprie Deum nosse caelorum,
  2. Nisi quem is tulerit * * ab errore nefando?
  3. Errabam ignarus spatians, spe captus inani,
  4. Dum furor aetatis primae me portabat in auras.
  5. Plus eram quam palea levior; quasi centum inessent
  6. In umeris capita, sic praeceps quocumque ferebar.
  7. Non satis; his rebus criminosus denique Marsus
    8. [*]( B Psal. 1, 4? )[*]( COMMODIANVS I EPISOOPVS APRICANVS. I CARMEX APOLOGETICVM AD- VERSVS ITDAEOB Et GENTES. Pitra; Commodiani Carmen apologeticum I adnersus Iudaeos et Paganos. Roenasch; COMMODIANI EPISCOPI AFRICANI I CARNEN APOLOGETICVM I ADVERSVS IVDAEOS ET GENTES. Ludwig; in cod. Mediomontano nulla inuenitur inscriptio 1 proprię M celorum M 2 Nisi MP1R; (Quis) nisi Ld is tulerit P\'; add. longe uel procul Ps; his tulerit M; is 〈abB〉tulerit Hilgenfeld (Zeitschr. f. wissensch. Theol. XX p. 565); is (ipse abs)tulerit R (coll. Instr. I 1, 6); is (ipae) tulerit Hanssen; is tulerit (prius) uel (primo) Lb; 〈sus〉tulerit Ld; (qu)is (ex)tulerit Huemer (Zeitschr. f. d. oesterr. Gymn. 1878 p. 31) 3 sqq. inani. I Dum .. auras, I Plus v; ego ex lege Meyeriana de paribus uersuum iungendis (Abh. p. 304 sqq.) Pitrae uerborum distinctionem reuocaui 4 portat Mart. Herte (indic. leet. Vratisl. anni 1880 p. 7) 5 lebior M inessent scripsi; adessent P1υ; idessent M 6 in umeris scripsi; in numeris Mj in humeris P1υ preceps M quocumque P1υ; quecumque M 7 criminof* (= sus) M; criminose P1 (sine uaria lectione) v marsus M (cf. Por-ph. in Horat. epod. 5, 75: Marsi autem periti incantationum sunt; August. enarr. in psalm. LVII 5: Aspis cum coeperit pati incantatorem suum Marsum .. audite quid faciat; S. 107 p. 796); mersus P1 (s. u. l.) v )[*]( 8* )
    116
  8. Paene fni factus herbas incantando malignas.
  9. Sed gratias Domino — nec sufficit uox mea tantum
  10. Reddere — qui misero uacillanti tandem adluxit!
  11. Adgressusque fui tradito in codice legis,
  12. Quid ibi rescirem; statim mihi lampada fulsit.
  13. Tunc uero agnoui Deum (unum) summum in altis,
  14. Et ideo tales hortor ab errore recedant.
  15. Quis melior medicus nisi passus uulneris aestus?
  16. Multi quidem bruti et ignoti, corde sopiti,
  17. Nil sibi proponunt cognoscere; more ferino
  18. Quaerunt, quod rapiant aut quorum sanguine uiuant.
  19. Dummodo laetentur saginati uiuere porci,
    20. [*]( 13 Esai. 57, 15 (LXX) .< )[*](8 pęne fni I Factus erbas M 7 sq. merane, I Paene .. malignus B t domino M; Deo Pl; idem (P2) conicit Domino, quod in ipso codice reperire potuit suffic̃ M 10 reddere I Qui M uaccillanti M 11 tradito .. legis scripsi (loeum obiecti ex uerbo adgressus fui pendentis tenet enuntiatum interrogatiuum quid ibi reacirem; cf. u.89); traditor .. legis M P1 P3; traditorupj .. legis Duebner; traditorem .. legis Lb; traditores .. legis R; tradito .. leges HUgenfeld (Zeitechr. f. w. Th. XV p. 604); tradita .. legis (uel traditas .. leges) Ld; traditos .. legis Huemer; fort. traditûs (= traditiones) .. legis; cf. u. 15 13 uero agneui deum M (cf. u. 636); uero Dominum agnoui Wilh. Meyer; uere cognoui P1 (a. u. I.) Ld; uere Dorainum cognoui JR; F* perplexe indicat nescio quem (Duebnerum ?) legere agnoai, quod est in codice; idem ibi caelis ante Deum inserendum censet; unum, quod recepimus add. Ld 15 melior M2 P1υ; melius M1 nulneris aestus scripsi (cf. sil. Ital. 6, 98 uulneris aestusl Expertis medicare modis; b. Gbl. 17 p. 451; in cod. M syllabus or et us haud raro confundi Pitra (Ps) in uersum 164 (163) recte adnotauit); uulneris auctor MPl; uulneris ictus Duebner, Pitra in praefat. p. XVIII, R; uulnera uictor Ld 17 Nil sibi proponunt P1 (s. u. I.) v; Nihil sibi p̃ponunt M 18 Querunt M sanguine uiuant P3 (coniectura) With. Meyer, Abh. p. 291 (ct. u. 176 Yiuere rapinis in gaudio sanguine fuso); sanguine bibant M; sanguinem bibant P1υ (cf. Cic. Philipp. XI 5, 10 cuius sanguinem non bibere censetis? Saluian. gubern. 7, 39p. 164, 22 Paul.) 19 letentur M; tnr m. 2. in ras. (?) saginati uiuere P1υ (cf. Propert. IV 1, 23 Parua saginati lustrabant compita porei); sanguinati bibere (sic !) M )
    117
  20. Ingerunt ut tumulum ferculum, dum diuitiis plaudent.
  21. f Mutabuntur paupera ueste fastidiis.
  22. Sufficeret illis utique, quod promptius edunt.
  23. Si pinguis est opibus, sibi sit; si Caesari dignus,
  24. Quid sua praeponit fragilis nec respicit ullum?
  25. Communicet immo talis bonitatem in omnes,
  26. Cui Summus diuitias, honores addidit altos.
  27. Nec enim uitupero diuitias datas a Summo,
  28. Sed culpandus erit, qui superextollitur illis.
  29. Suadeo nunc ergo altos sic et\'humiles omnes,
  30. V t legant assidue uel ista uel cetera legis.
    31. [*]( 20 Ingerunt ut tumulum ferculum, dum diuitiis plaudent scripsi (plaudent = gloriantur ? cf. u. 480; de rebus cf. Plaut. Menaechm. 101 sqq.; Petron. 35 sq.; ceterum totus locus desperatissimus est); Ingerunt ut tumulum sepulchrum dũ plaudent diuitir M (P1 falso: dumjplaudens diuiti); Ingerunt ut tumulum se pulchros: dum diuiti plaudent, P1; Inferuntur tumulo sepulchri, dum gaudent diuitiis: R; Ingerant ad tumulum sepulchri, tum diuiti plaudent Ld 21 Mutabunt̃ paupera uoete fastidiis M (P\' falso: paupere ueste et fastidiis); Mutabuntur fastidiis et paupere ueste P1; Mutabuntur et fastidiis et paupere ueste R; Mutabuntque pauperes uestes et fastidientur Ld haec addens: \' Commodianus inuehitur in parasitos, qui exsequias funeris alicuius prosecuti post ad uestitum suum redeunt. 23 Si pinguis est opibus, sibi sit (= sibi habeat diuitias); si Caesari dignus M (post opibus et sit ego interpunxi; de adiectiuo dignus cum datiuo coniuncto cf. Georg. HWp. 2019 s. u. dignus 11, y; Woelfftin. in Bhein. Mus. XXXVII p. 115; quamquam locutio Caesare dignus inuenitur in anthol. Lat. 780, 29 B.); Si pinguia est opibus, cibus sit si Caesari dignus. P1; idem tamen postea (PS) ueram codicis lectionem Caesari \'typorum sphalma\'(!) et Caesare scribendum esse putat; Si pinguis est opibus, siue sit is Caesare dignus, Lb; Si pinguis est opibus, cibus si Caesare dignus, R; Siquis est opibus sibi uisus Caesare dignus Ld; idem in Instruetionum editionis praefatione p. IX Huemerum secutus haec proponit: Si pinguis opibus sibi sit, si Caesare dignus 24 praeponit P\'v; preponunt M fragili (= inopi) P Lb nec in M primo omiss. m. 1. s. 1. scripsit ullum MP1 Ld; illum Lb (idem sic quoque legi posse arbitrabatur: praeponunt, fragilis nec respicit ullum); urnam R 26 Summus Ριυ; summa M; summam Lb diuitias MP1υ; dedit iam Lb Altus Lb 29 ergo altos sic M; ego altos sic P1 (s. u. I.) v; ego sic altos Lb )
    118
  31. Aspic(it)e, quoniam breuis est nobis credita uita;
  32. Discite, quapropter moriamur nati, prudentes!
  33. Quid hebetes morimur, quid profuit lucem uidisse?
  34. Si nihil inquiras, hoc est beluarum adesse.
  35. Certe Deus summus hominem praeposuit aruis,
  36. Non feram nec pecudem. Cur nos similemus ad illas? .
  37. Omnipotens uoluit hominem sibi praebere laudes;
  38. Idcirco futura docuit nos ipse diuinos.
  39. Quae ut crederemus, non tantum uerbo sonauit,
  40. Sed et demonstrauit fortia Pharaone decepto.
  41. Non solum hoc fecit: et Noe sub tempora quoque
  42. Ostendit, quae poterat, quoniam Deum nemo quaerebat.
  43. Mitior exinde paulatim coepit adesse
  44. Diluuio facto, quo posset terra repleri.
  45. Iam paene medietas annorum sex milibus ibat,
  46. Et nemo scibat Dominum, passimque uiuentes.
  47. Sed Deus, ut uidit hominum nimis [ut] pectora clausa,
    48. [*]( 13 Iob. 3, 16 40 Eiod. 9, 16; Rom. 9, 17 42 Gen. 6, 12 sqq.; Psal. 13, 2; 52, 8 s Gen. 8, 21 sq. 44 Gen. 9, 1 )[*]( 31 Aspicite P1υ; Aspice M qm (sic!) M 32 sq. uulgatam uerborum distinctionem moriamor. Nati prudentes, Qui mutaui; cf. lenaer Literaturseit. 1877 p. 797 33 Quid hebetes scripsi; Qui debetes M; Qai hebetes P1 (s. u. I.) v 34 beluarum (belluarum P1υ) adesse M P1υ; belluarum instar adesse P2 3S preposoit M aruis scripsi (8. 107 p. 797); arbis M; orbi P* (s. u. I.) υ 36 nos M; om. P (s. u. Z.); add. coniccturâ P* illas Lbv; illos MP1 37 prebere M 38 diuinos Mv; dininus P1 19 Quae scripsi; Quem MP1 υ nerbo sonauit scripsi (cf. u. 449 personans ait); uerbo sanauit MP1; uerba sonauit R; uerba tonauit Ld (coll. u. 598 tonant ore) 40 monetrauit Ps faraone M; Pbaraoni R 41 fecit et noe in cod. primo omissum altera manus add. et] sed P* 42 que M qm̃ M buerebat M 43 cepit M 44 replere M 45 poene M; bene Lb annum Ps Lb 41 scibat M (cf. Wilh. Meyer, Abh. p. 292); sciebat P1 (s. u. I.) v uiuentes MP1 (cf. u. 676); uiuebant Lb υ 47 ut uidit hominum nimis ut pectora M (non: Vt pectora uidithominum, quod P* adnotat); ut uidit hominum nimis pectora P B; ut pectora uidit bominum nimis Ld * )
    119
  48. Adloquitur Abraham, quem Moyses enuntiat ipsum.
  49. Ipse dedit legem populo Pharaone necato,
  50. Et quis esset, Dominus ipse se praedixit ab illo.
  51. Nec una contentus prophetica uoce se promit,
  52. Sed multos adhibuit testes, qui de illo clamant.
  53. Hunc ergo, cum legitis multorum praeconia uatum,
  54. Inuenietis eum carnem inuenisse pro nobis.
  55. Vnde nunc erratur, ordinasse talia Summum,
  56. Et quasi subsannant, nec sciunt, quod ab ipso ridentur !
  57. Interdum subicio, qualiter praelegi prophetas,
  58. Et rudes edoceo, ubi sit spes uitae ponenda.
  59. Quid Deus in primis uel qualiter singula fecit,
  60. Iam Moyses edocuit; nos autem de Christo docemus.
  61. Non sum ego uates nec doctor iussus ut essem,
  62. Sed pando praedicta uatum oberrantibus austris.
  63. Ergo mei similes, quos raptim aura deportat,
    64. [*]( 48 Exod. 3, 14 56 Psal. 2, 4 )[*]( 48 sq. Abraham. Qaem .. ipsam, Ipse υ Moses P3LB 49 faraone M necato P3υ; negato MP1Lb(?) 10 se om. S predixit M Si se promit P1 R; se promittit M; promittit L 52 de illo clamant MP1 cf. u. 66; de illo clam(ab)ant Hanssen; de illo (pro)clamant R; illud declamant Ld S3 Hunc ergo cam legitis multorum (multûm P3 R) praeconia (uatum) P3υ; Hunc ergo cam legitis mnltoram praeconia M; Haec e. quum legeritis praeconia multa P1 54 carnem inuenisse MP1Ps (inuenire eodem sensu quo sibi parare, adipisci Plauto et Terentio usitatum; de annominatione Inuenietis .. innenisse cf. indicis exempla et Hilgenfeldi notam XV p. 604 sq.); càrnem adsumpsisse P2; carnem induisse B; in carnem uenisse Ld M errator] probatur B 56 Et quasi M (S. 107 p. 797); Et quare P1; M quare R; Quare Ld (eo deceptus, quod P\' faiso adnotat: eQuare subsannant t nerunt\' mendosus cod.) nec sciunt M1 corr.; nesciunt M1 ab initio; meminerint P; nec erunt P\'; norunt P9; norint B; merent Lb; merunt Ld 17 prelegi M 60 moyses MP1υ; Moses (Mose) P3; Mose Lb edocuit MP1Lb; docuit v docemur P3Lb 82 pando PlR (cf. Georg. HW7 p. 1294); quando M; canto Ld predicta M oberrantibus nautis uel oblatrantibus (obloquentibus, obstrepentibus, obturbantibus) austrit R in comment. \'Hic deesse nonnulla uidebantur\' P3 )
    120
  64. Quaerite iam portum, ubi sunt pericula nulla.
  65. Agricola doctus tempestiva longe dinoscit
  66. Et, priusquam ueniant, recolligit se sub antra.
  67. Estote prudentes, quod imminet ante uidete
  68. Et, priusquam ueniant clades, prouidete saluti.
  69. Ignauia pueris opus est, non certe robustis:
  70. Si decet hoc rudibus, non conuenit aeuo maturis.
  71. Quae quidem pars hominum non sit moderata, uetusta
  72. Sic erit ut perna minime salfacta: putrescat.
  73. Nemo petram subicit, nisi solus ignis ad escam:
  74. Saxei sic homines mollescunt sero gehenna.
  75. Clamamus. in uacuum surdis referenda procellis
  76. Et lumen offerimus caecis sine causa praebentes.
  77. Stat miles ad missam: unus audit, et excutit alter
    78. [*]( i 73 Matth. 7, 9? 74 Ezech. 11, 19? )[*]( 64 qterite M snnt] ft M. 65 ante doctus duae litterae (in?) erasae . tempestates B M se MP1 (de clausula — u̲ \'̲ u̲ cf. u. 52; 193; 423; 567; 890; Instr. 18, 3); sese Psυ antra M; antro Wilh. Meyer (cf. Instr. I 33, 7); antrum P1 (8. u. l.) υ 68 clades] post a una littera (n?) erasa 69 Ignauia] Ignoeci Lb pueri .. robusti B; cf. Ienaer Literaturzeit. 1877 p. 796 extr. 76 decet M (post t rasura unius litterae — f? —) P1 (cf. Boensch. It. et Vulg. p. 439 sq.); licet υ euo M 71 Quae (Quum P1 Lb) quidem pars hominum non sit moderata, uetusta P1 Lb Ld; Qui quidem pars hominum non sit moderata uetustas Mj Quam quidem partem h. n. s. moderata (moderat R, errore typogr., ut uidetur) uetustas P3 (Duebner?) B; Quam quidem partem hominum non si moderat uetustas, HHgenfeld 72 Sic erit ut perna minimę salfacta pntrescat M (non puerascit, ut P2 falso adnotat); Sic erit ut perna minime salfacta (sal facta Pi): putrescet (putrescit Lb) P1 P3 LbR; Sic erit ut perna nimis salfacta; petrascit Zd 73 Nemo petram subicit nisi solus ignis ad escam (adescat Ld) MP1 Ld; N. p. s., nisi solius ignis, ad escam LbR; N. pernam s. n. solidus ignis ad escam Hilgenf. 74 saxeis M . gehennę M 75 processis Hilgenf. 76 prebentes M 77 missam υ; missa MP1; iussa P3 Lb (iussa) unus, audit Lb )
    121
  78. Nec accipit corde monita, sed perditus errat.
  79. Quis modo delinquit (iudices estote de istis!),
  80. Qui monet aut ille, qui non uult dicto parere ?
  81. Spero, reus non est, qui Caesaris dictus obaudit,
  82. Contrarius autem perdit suam uitam superbus.
  83. Interdum quod meum est, qui prius erraui, demonstro
  84. Rectum iter uobis, qui adhuc erratis inanes.
  85. Vos tamen eligite, arbitrio uestro placentes,
  86. Quis uelit uenenum aut suauia pocula uitae!
  87. Bonum et malum est in ista natura creatum,
  88. Vt homo post -fata probetur quis Deo dignus.
  89. Adgredere iam nunc, quisquis es, perennia nosse:
  90. Disce, Deus qui sit uel cuius nomine adsit!
  91. Est Deus omnipotens, unus, a semetipso creatus,
  92. Quem infra reperies magnum et humilem ipsum.
  93. Is erat in uerbo positus, sibi solo notatus,
    94. [*](78 accipit MR (coniecturâ); accepit P1P2 (cod.!) LbLd corde monita scripsi (cf. u. 16 corde sopiti; Instr. 119, 15 si corde uiges; 27, 19 si corde retractes; Ouid. Met. 3, 689 Excute .. corde metum); eosde (tres priores litteras etiam cor legi posse testatur Knο̇ell; cf. u. 584) munita M; eosdem monitus R; easdem monitas Ld; eos monitas P3; eadem monita P1 Hanssen; eadem minus Lb 79 modum P1 delinquit R; relinquid M; relinquet Pl (s. u. Z.); delinquet Lb Ld; deliquit P* 80 monet MP1; monetur Ld; paret Lb; mouet B dictus P2R (cf. u. 15); dictos M Ld; dicto sabaudit Lb; dictis ob. Guil. Hartel 82 contrarius M P1 R (= contumax; cf. u. 721); contrarios P3Ld suam uitam LbB (cf. u. 784; Matth. 10, 39; interpr. palat. past. Herm. sim. IX. 26, 3 sibi soli uiuentes uitam suam perdunt); sua uita MP1Ld superbos P3Ld 83 erraui M (PJ falso: es sciui; cf. S. 107 p. 798); et sciui PlB; resciui LbLd 86 qui B 88 post fata scripsi (cf. S. l. c.); post facta M (P* falso: facit); prout facit P1; post factam P3υ probetur M (post facta probetur iam Lb et Huemer suspicati erant); approbetur Pl (s. u. I.) v 89 post es littera t erasa 90 qui M (cf. u. 117; 381; Kuehner ausf. Gramm. p. 481 sq.); quis P1υ nomine Mv; nominis P1 92 repperies M 93 his M solo Mv; soli P1 )
    122
  94. Qui pater et filius dicitur et spiritus sanctus. \'
  95. Sed ex quo decreuit mundum conponere signis, :
  96. Ignem interposuit metuendum angelis ipsis.
  97. Quos tamen distribuit minoris potentiae factos,
  98. Vt regerent caelos et terram et subdita terrae.
  99. Hunc ergo nec ipsi nuntii dinoscere possunt,
  100. Qualis sit aut quantus, nisi quod praecepta sequuntur.
  101. Est honor absconsus nobis et angelis ipsis,
  102. Quod Dei maiestas, quid sit, sibi conscia sola est.
  103. Relucet inmensa super caelos et sine fine;
  104. Aureum est totum, quod est quasi flammea uirtus.
  105. Illic Dei uas est, tantum sine cognita forma,
  106. Illa sunt secreta solo Deo nota caelorum.
  107. Haec gloria Dei est unica super angelos omnes,
  108. Hoc Deus est lucis aeternae, hoc spiritus aeui.
  109. In primitiua sua qualis sit, a nullo uidetur,
    110. [*]( 94 ſpι̃τ M 15 conponere M 15 sq. componere signis, | Ignem P1; componere, signis I Ignem RLd; componere, dignis I Ignem Hilgenfeld (P2: \'Excidisse uidetur unus ucrsiculus ex Apostolo, ni follor, excipiendus, I Timoth. VI, 6: Qui solus habet immortalitatem et lacem inhabitat inaccessibilem, ignem nempe interpositum, metuendum engelis ipsis) M interposuit P2υ; interpositum MP1 17 minoris potentiae factos Hanssen; minori potentiq factus M (P1 falso: miaoris potentiae, omisso factuI; itemque Pi); minoribus 〈esse〉 potentes P3 (Duebner ?); minoris potentiae deos Lb; minoris potentiae (minores potentias in commentario) a se B; minoris potentiae ipso Ld 18 celos M 100 precepta M 102 quid] d primo omissum m. 1. 8. I. scripsit cooscia sola (solo B) Duebner υ, sola conscia MP1 103 inmensa M celos M 104 Aureil 8 (P* falso: aureue) totum Jf; Ant aeuo. Totum P1; Aut requie totum Duebner Lb R; Aoreaque totum Ld (omnes interpunctionem post fine omittunt) quod est quusi M P1 Ld; torquet quasi Duebner Lb B 103 Illis Lb nas scripsi (cf. Sirac. 43, 2 Sol .. uas admirabile opus Excelsi; 60, 7; 10 quasi sol refulgens .. quasi uas auri solidum); UD7 (sic!) Mj uita P1υ; uia Lb; \'uia forsan in codice caractere euanido\' P* 101 Illa sed Duebner B solo Lbv (cf. u. 93); sola M; soli P1 107 Hec M unici? Wilh. Meyer, Abh. p. 299 108 Hoc .. hoc MPl; Hinc .. hinc B; Hic .. hic Ld eterne M )
    123
  110. Detransfiguratur, sicut uult ostendere sese.
  111. Praebet se uisibilem angelis iuxta formam eorum
  112. Et homini fit homo, ceterum Deus uerbo probatur.
  113. Idcirco nec poterit tanti Dei forma dinosci;
  114. Quidquid est, unum est, inmenso lumine solus;
  115. Vbi facies, oculi aut os aut membra notantur,
  116. Inde pugillo suo concludere circulum orbis.
  117. At tamen cum uoluit sciri de se ipso qui esset,
  118. Numine de tanto fecit se uideri capacem.
  119. Sunt quibus in ignem apparuit uoce locutus;
  120. Sumptus est in carnem, quem regio nulla capebat.
  121. Hic Deus omnipotens, Dominus suae conditionis, .
  122. Cum sit inuisibilis, facit se uideri quibusdam.
  123. Qui formatur modo, (modo) se diffundit in auras,
  124. Cuius nec initium nec finem quaerere fas est.
  125. Hic sine initio semper est Deus et sine fine,
    126. [*]( 116 Esai. 40, 12 119 Ezod. 3, 2 aqq. )[*]( 110 Detransfiguratur M (P1 falso: detransfiguratas); Sed transfigaratur P1; Sed transfiguratus P3R; Deus transfiguratus Lb uultustendere M 111 prebet M angelis MDuebner v; angelus P* 112 probatur Pv; probat M 114 unum MPlLb; unus v inmenso lumine solas Mpa; in immenso lumine (namine?) solas P*; in immenselumine solas B; in imm. 1. potens Lb; in immenso lumine; solet (Inde pugillo eto.) Ld (ceterae editiones ante solas nullam, post solas maiorem interpunctionem habent) 115 Vbi MP1 R; om. Ld; P* ab Vbi, cuius loco Coi substituere conatur, interrogationem orditur ocali P3 Lb S aut oculi MLd 117 ad tamen M qui M (cf. u. 90); quid P. («. u. Z.} υ 118 Numine P3υ; Nomine MPl uersus 115 sqq. L udwig ita scribit, ut 115 post 118 (uel 120; cf. praefat. eius p. X-V) inseratur, quam inuersionem improbat Wilh. Meyer, Abh. p. 805 120 capjebat Huemer 121 Hic MP1R (cf. u. 289); Sic Ld 122 facit scripsi; fecit Lbv; faciet MP1 123 formatnr M; formatus P1 (s, u. I.) Lb Ld; formam induerat R modo (modo) Lb Hanssen; modo Mv se MP1R; Bese PsLb Ld diffandit M; difiadit P1 (I. u. I.) υ -124 finem quaerere Plv; quirere finem M 124 sq. est. Hic P1; est, Hic Lbv )
    124
  126. Qui, prius quam faceret caelum, ferebatur in aeuum;
  127. Quicquid tenet caelum, prospicit ubique de caelo
  128. Et penetrat totum oculis et auribus audit.
  129. Huic ergo placuit carnalem mundi tenorem,
  130. Vt exaltaretur sola sempiterna maiestas.
  131. Nam, quod erat ante, referre nunc ardua res est;
  132. Sit licet descriptum, non sit nobis cura de illis.
  133. Cum haec, quae uidemus, non possumus tangere tota,
  134. Quis poterit scire, quid sit trans Oceani finem?
  135. Et caelum uidemus, sed illic quid intus agatur,
  136. Nullo datur scire, donec fiat exitus aeui.
  137. Sufficiat tantum de futuro nosse promissa;
  138. Ad illa tendamus cupidi, tota mente deuoti.
  139. Sicut auis Phoenix meditatur a morte renasci,
  140. Dat nobis exemplum, post funera surgere posse;
  141. Hoc Deus omnipotens uel maxime credere suadet,
  142. Quod ueniet tempus defunctorum uiuere rursum;
  143. Sit licet nunc puluis, iaceant licet ossa nudata,
  144. Integratur homo, [ut] fuerat qui mortuus, olim,
  145. Et gratia maior tunc erit (quam) istius aeui,
    146. [*]( 127 Psal. 13, 2; 52, 3 al. 145 I Cor. 15, 43; Phil. 3, 21 )[*]( 12% celum M 127 Quicquid P1; Quitqaid M; Quique υ oelum M 129 mundi tenorg M (= carnalem esse mundi tenorem; de omissa copula esse uideu. 792 et indicem, quem Petschenig editioni Victoria Vit. adiunxit, p. 156; cf. deinde Instr. II 39, 9 tenore mutato; Verg. Georg. 2, 336 sq.); mundo teneri Plv 131 Nam M P1R; Iam Ld sine nota 132 describtom M 132 sq. de illis. Cum Ld; de illis, Cum P1R 133 qae M 133 sq. tota, Quis Ld; tota. Quis PIB 134 fiDe M 135 celum M 136 naUo M (cf. u. 93; 106; Instr. II22,13); nulli P1 (8. u. I.) υ uersus 138—140 in Munci- olibus litteris scripti 139 APIS FENIX M 142 defanctoram M Pl Ld; defancttm Ub; defuncto (defuDctos) P3; defancto R 143 Sit licet MLb (coniectura) R; Scilicet P1 (8. u. Z.); Sint licet Ld 143 sq. nudata. Integratur Ld 144 ut fuerat MPlB; ut del. Ld; ut erat Lb 145 tunc M; hinc P1 (8. u. I.) B; dehinc P3; huic Ld erit MP1; gratia erit R; aderit Ld quam addidi; om. M editt. M; cf. Wattenb. lat. Palaeogr. p. 50 sq. 143 sq. aeui. Non v )
    125
  146. Non dolor nec lacrimae tunc erunt in corpore nostro,
  147. Non caro recipiet ferrum, non pustula surget.
  148. Hoc Deus instituet, ut sit illi gloria maior. ,
  149. Hic fecerat primum hominem, ut esset aeternus,
  150. Sed ruit in mortem neglectis ille praeceptis.
  151. Propter quae storias tantas Deus esse parauit,
  152. Vt inuentiones diabuli detergeret omnes. I
  153. Rectorem in terra dederat Deus angelum istum:
  154. Qui, dum inuidetur homini, perit ipse priorque.
  155. Interea iustos per ipsos cernit ad actus,
  156. Et facinerosum Cain in gehenna reservat.
  157. In scelere coepit uersari gens omnis humana,
  158. Nec respicientes, quis esset creator eorum.
  159. Quod Deus excelsus indigne pertulit illud,
    160. [*](148 Apoc. 21, 4 152 Eph. 6, 11; 16; I Ioh. 3, 8 154 Sap. 2, 24 (Cypr. de zel. et liu. C. 4) )[*]( 146 nec M; aut P1 (s. u. I.) v lacrime M 147 postula M 148 institnet M Lb Ld; instituit P1 R 150 necglectis M 151 propter quae storias scripsi (cf. Woelfflin. Arch. III p. 146); propter questorias M; pr. quaestorias P1; pr. quae scorias Duebner (coll. Verge Gir. 249); propterea scrupeas R; propter quae curas (postmodo pr. grassationes) Lb (ut Ld adnotat); pr. quae quaestorias Ld (ex recentiore Boenschii coniectura) esse] sibi (postea ipse) Lb. 152 inuentiones diabuli M; inu. diaboli P* (s. u. I.); adinuentiones zaboli R detegeret R om̃f M 153 Actorem R 154 inuidetur MLd (idem haec affert exempla: fhuic inuisae (sunt) Parcae solemnem celebrare diem* C. Inscr. Rh. Bramb. 1052 et Becker. Inscr. Mogunt. 247); inuidet Lb; insidiatur R; sed cf. u. 361 155 ipsos M (P falso: ipsas; cernit per ipsos = secernit; cf. Instr. 126, 33 sqq.; S. 107 p. 757; Alexandret excurs. ad Sibyll. p. 522 sqq.); ipsum Plv ad actus scripsi (= adiudicium extremum; cf. Instr. I 27, 1; II 21, 12; S. p. 784); adactos MP1; abactos Psυ 155 sq. abactos. Et R 158 facinerosum P3υ; facinerosa M; facinora P1 in m. 1. s. I. scripsit 157 cepit M x x gens omnis Lbv; omnis gens M (signis s. I. additis iustus uerborum ordo restituitur); omnis gens P1 (s. u. I.) 159 pertulit illud. M; pertulit illud; P1; pertulit; illam v )
    126
  160. Delere proponit uniuersa paene creata.
  161. * Dicitur et legitur Noe liberatus ab aqua,
  162. Ceteri diluuio perierunt in caelesti.
  163. Hinc, sicat initio, paulatim terra repletur.
  164. Cessit. prios facinus, sed alter(a) clades adhaesit.
  165. Adgressi sunt stulti torrem fabricare sub astris,
  166. Vt quasi per illam possent ascendere caelos.
  167. Quod Deus ut uidit fieri sub nna loquella,
  168. Descendit et fecit., loquerentur lingua diuersa.
  169. Quos inde disparsit per insulas terrae semotos,
  170. Vt fierent gentes nario sermone loquentes.
  171. Tunc genus indocile uitam feritatis agebat;
  172. Nemo Deum sciebat, disputabat nemo de uita.
  173. Inrepserat quoniam rudibus temerarius ille
  174. Per latices animae, deprauauit mentes acerbas
  175. Persuasitque dolo coitus infandos amare,
  176. Viuere rapinis in gaudio sanguine fuso.
  177. Hanc gloriam stulti prosequuntur tempore parvo;
  178. Quo nulla uenia liberat, se dicendo seductos.
  179. Si suadet adulter, culpa est tua prosequi talem;
  180. Non ille te damnat, sed tu tua sponte te damnas.
    181. [*](163 Gen. 9, 1 165 sqq. Gen. 11, 4 sqq. )[*]( 160 Delere P1; Dicere M; Demere R; Icere (= tollere, perdere?) Ld; perdere Huemer uniuersa pene creata MP1; aniuersam paene creatam v 163 sid M 164 prius Psυ (cf. quae adnotauimus in u. 15); prior MPl altera P1 Ld; alter M (P\' falso: aliter); aliter Lb R adhaesit P1 R; adhesit M; accessit Ld 165 turrem M; turrim P\' (s. u. I.) 8 astris P1υ; anstris M 166 possent asoendere caelos (coeloa) P1υ; c. a. p, Lb; asc. celos poss. M 117 loquella M 169 disparsit M; dispersit P\' (B. u. I.) v semotas B 171 Tnc (= Tunc) M; Tum P1 (8. u. I.) v agebat M; agebant P\' (s. u. I) v 172 scibat Hanssen, Wilh. Meyer, Abh. p. 292 coH. u. 46 173 Inrepserat M qA M 174 depianabit M 175 dolo coitus scripsi (cf. b. Gbl. 17 p. 451 sqq.); dolo citins M; dolos citius P1 R; doloa illis Ld 178 gaudia P3 177 p̃sequuntur M1, quod (prima manu?) correctum, ut sit pseqnnntnr 178 Qno M P1 <= itaque ?); Quos P3υ; Quod Lb )
    127
  181. Errabant indocti ueteris fallacia hostis,
  182. Obliti Dominum, opera maligna sequentes.
  183. Quod diu ne fieret grassatio tanta latronis,
  184. Tempore partito miseratus est tandem ablato.
  185. Conplacuit illi conloqui cum uno de multis,
  186. Vt faceret populum ad se transeundo dilectum.
  187. Ex eo coeperunt unum Deum nosse profani
  188. Et fieri populus secundum Dei decreta.
  189. Duos enim populos distinxerat ex se Rebecca:
  190. Hic prior est factus, alter ut succederet illi.
  191. In Aegypto primum Israhel concrevit alumnus;
  192. Inde Deus illos eiecit duce Moyse,
  193. Per quem dedit illis legem in monte Sina,
  194. Vt nostra posteritas Dominum cognosceret. unum.
  195. Deinde prophetas ex ipsis dicere iussit,
  196. Quod Deus in hominem depretiatur ab illis.
  197. Induxerat eos Dominus in terra promissa,
  198. Vt ibi sub lege uiuerent, donec ipse ueniret.
  199. Gens ingrata bonis noluit iugum ferre praeceptis,
  200. Sed magis in scelere prisco reuoluta florebat;
    201. [*]( 181 indocti MP1 (cf. u. 458); inducti v; ducti P3 ueteris Pl (s. u. I.) v; ueteres M, quod ambigas an retinendum et cum indocti sit coniungebdum; sed cf. u. 207 seductor antiquut; 317 ueteri latroni; Cypr. ad Donat. 4 uetus .. hostis obrepat; ad Forltm. e. 2 aduersarius uetus est et hostis antiquus 183 Quod, diu ne Ld; sed cf. Kiihner ausf. Gr. p. 872 sq. 185 conplacnit Jf 187 ceperunt M Deum nosse profani P2 (coniectura; cf. u. 13; 194; 636). R; Deum esse profani M (non in Deum e. p., ut Pitra in adnotatione affinnat); in Deum esse profani P1 Lb Ld; nobis in mentem uenit: (unum) Deum esse profari 188 populus M Lb (coniecturâ) Ld; populum P1. (s. u. l.) ; in populum E 180 distinczerat M ex se v; esse MP1 (esse) Rebeccae (uel in Rebecca) Lb 191 egypto M primum Israel P1 υ; primum in ifKl M alumnus Mv; alumnis P1 102 Moyse Lb υ; Moysi MP1 193 Sina scripsi (haec enim uetustior apud Latinos huius nominis forma; cf. Cypr. test. II, 25; p. 92, 10 H.; Tertull. Marc. V 4 med.; de clausula uersus cf. u. 66); syna M; Sinai P2υ. 196 depretiatur MLd; depreciatur P1; depreciaretur Lb R 199 preceptis M 200 farebat P*, quod postea ipsi (Ps) displicuit )
    128
  201. Nec umquam. desinuit: hodie quoque talis habetur;
  202. Praetermisso Deo luxurias saeculi mauult.
  203. Quod maxime Dominus cogit euitare dilectos;
  204. 7 Abscisos in totum a saeculo praemonet esse.
  205. Si filios dixit, in illius sancta moremur;
  206. Quid foris egredimur adulteri pompa(m) sequentes?
  207. Seductor antiquus per talia decipit omnes:
  208. Inmittit luxurias, per quas perdat filios Alti; .
  209. Agonia inmittit, spectaculis ire cruentis
  210. Aut nimis obscenis, inpudica nosse pudicis.
  211. Si fuerat castus, incestus proficit inde
  212. Et placent adrident, quae tunc mala gaudia temptant.
  213. In istis luxuriis populus primitiuus agebat
  214. Et a lege Dei semper recedebat inormis.
  215. Ad quos emundandos saepe Deus misit alumnos,
  216. Vt illos corrigerent deprauatos denuo Summo.
    217. [*]( 201 Nec umquam (unquam v) Μυ; Nunquam P\' 202 luxurias P1υ; luiuria M seculi M 203 dilectos M2 P1υ; delectos Ml 204 seculo premonet M 205 Si filios dir M (idem Roensch suspicatus erat) v; Si filii, dixit, P2 (s. u. I.) 201 Quidni foras egredimur P* coll. Genes. 4, 8 Egrediamur foras; sed cf. Instr. I 24, 13 Ezis inde foris pompam P1υ; pompa M WiZh. Meyer, Abh. p. 293 208 Immittit R (ingeniose, cum ueram libri ms. lectionem ignoraret) Ld; Inmutit M; Immutat P1 (s. u.l.) quas .. filios P1υ; quos .. filius M deperdat P3 209 Agonia immittit Ld (— certamina ? cf. Instr. II 12, 10); idem Agoniam praefert in adnotatione in Instr. II 12, 10; Agonia mit tis M; Agoniam mittit Hanssen, Wilh. Meyer, Abh. p. 292; Agoniae immittit P1; Agonia mittit R spectaculis P1 (s. u. f.) v; Rpeculis M cruentes M 210 mimis R inpudica M 211 incestus M (P2 falso: incertus) P1υ, 212 placent adrident scripsi (cf. I. N. Ott in Jahrb. f. cl. Philol. 109 p. 840 extr.); placens adridens M; placens arridet Pl (s. u. I.) v quae Plv; qnę M tunc M; hinc P1 (s. u. I.) v temptant M 213 istis MP3υ; his P1 primitibus M 214 inormis scripsi (= enormis, erectus; cf. u. 221; Woelfflin. Arch. III p. 148); inermis MPIB; aeterni Ld 215 emendandos R 216 corrigerent P\' (s. u. I.) v; corrigent M Summo M; Summi P1υ 216 sq. deprauatos denuo Summo. Excipere Wilh. Meyer, Abh. p. 305; deprauatos. Denuo Summi Excipere P1υ )
    129
  217. Excipere numquam uoluerunt dicta diuina,
  218. Sed uoluntate sua saeuierunt semper inepti.
  219. Mactabant iustos redarguentes illos inique,
  220. Dum nollent accipere frenum disciplinae caelestis.
  221. Esaiam serrant, lapidant Hieremiam erecti,
  222. Iohannem decollant, iugulant Zachariam ad aras.
  223. Et uenit et ipse, fuerat qui praedictus ab illis,
  224. Et patitur, quomodo uoluit, sub imagine nostra.
  225. Cuius in exitio omnis prophetia repleta est,
  226. Dixerat hunc Daniel nouissimum esse prophetis.
  227. Is erat, quem propter uates (de tuba canebant,
  228. In sua uenturum propria, quem sui negarent.
  229. Inprouidi semper et dura ceruice recalces,-
  230. Dum respuunt formam, sacramenta legis amittunt.
  231. Non illos iustitia humilis caro nata refregit,
  232. Nec bonitas tanta aut aegrorum cura de uerbo.
  233. O pia religio, o tam ueneranda maiestas, 7
    234. [*]( 211 sqq. Matth. 23, 34 sq.; Lnc. 11, 49 sqq.; Matth. 14, 10; Marc. 6, 27 (cf. Tertall. Scorp. 8) 226 Dan. 9, 24? cf. 242 228 Ioh. 1, 11 221 cf. Instr. I 38, 1 230 PhiL 2, 7? 231 Phil. 2, 8; Matth. 11, 29; Ioh. I, 14 )[*]( 217 nomquam uoluerunt MP3; nunquam noluerunt P1 (s. u. I.) v 218 uoluntate sua MP1 Ld; uoluntati suae R saenierunt scripsi (cf. u. 838); sernierr M; seruierunt P1υ inepti MP1R; ineptis Ld 219 iniquę M 220 discipline M coelestis disciplinae accipere frenum P1, quod tamen idem in excursu retractat 221 Hieremiam P\'; hieremiã M; Jeremiam υ 223 Et uenit et P1; Et uenit P3; & ueniet et M; Aduenit en JB; Atque uenit Ld 224 quomodo] quoniam Hanssen 226 prophetes Lb 227 Es M canebat Ml; n eadem manus e. I. add. 228 quęm M 229 Improuidi P* (cf. Instr. II 16, 24); Inprouidis M; Improbi P\' (coll. Instr. I 38, 1) 230 formam P3υ; forma MPX; formas Lb 231 iustitia, humilis caro nata R (cf. u. 367 humilis in carne; interpunctionem. ante humilis sustuli, quia iustitia ablatiuus mihi uidetur); iustitia humiles non oaro nata M; iustitia humiles, non caro nota P\' (idem in excursu caro nata praefert); iustitia humiles, oaro nata LbLd 233 relligio P1 R o tam] o primo omissum m. 1. s. Z. add. )[*]( XV. )[*]( 9 )
    130
  234. Cuius medicina taliter in terra profecit!
  235. Non ullum de ferro secuit, non enplastro curauit,
  236. Sed sine tormento statim suo dicto sanauit.
  237. Talia uidentes turbabantur mente Iudaei,
  238. Qui magis inuidia ducti sunt in zelo liuoris,
  239. Non respicientes prophetarum dicta sepulti,
  240. Quod ueniret homo talis, qui dispergeret illos.
  241. Quousque ueniret Dominus, prophetae canebant:
  242. Ex eo, quo uenit, tacuit prophetia Iudaeis.
  243. Post quem in exilium deuenerunt corde durato
  244. Nec modo dinoscunt, quapropter sint talia passi.
  245. Praedictum fuerat illis ab Esaia propheta
  246. Et (a) Danihelo similiter perdere terram;
  247. Quae non ante tamen, nisi dux ciuitatis in ipsa
  248. Penderet in ligno, fieret deserta deinde.
  249. Desubito qualis obfulsit gloria genti,
  250. Vt fieret populus, populus qui non erat ante!
    251. [*]( 240 sqq. Hierem. 15, 7 ? Matth. 3, 11 sq.; Luc. 3, 16 sq. (Iustin. Tiyph. p. 268, C; 272, B) 245 Esai. 1, 7 sq. (Matth. 23, 38); Dan. 9, 26 250 Hos. 2, 24 )[*]( 234 profecit P1υ; proficit M 235 Non ullum scripsi (cf. Instr. I 32, 6); Non illa M (P* falso: Non illius); Non ille P1υ enplastro M 236 sanaQ M 237 turbabantur P1υ; turbabuntur M 238 magis inuidia Lb R: magis inuidiae MP1; malis inuidiae Ld ducti sunt MPlLd; sunt ducti LbR liboris M 238 sq. ducti sunt (sunt ducti), in zelo liuoris Non Lb υ 239 sepulti MP* (= sopit*; cf. Verg. Aen. 6, 424 custode sepulto); sepnlta LbBj sedncti Ld (cf. Inatr. 1 11, 5) 240 disperderet B in commentario coil. Instr. I 2, 4 241 canebat M 242 iudeis M 245 Predictum M ab Esaia propheta P1; ab Esaiam (esaii M) prophetam MLbLd; sed uide quod sequitur, Danielo 246 a scripsi; om. MP1υ Danihelo M (cf. Cypr. uit. c. 11 p. CII, 12 H: ut Heliae vel nt Danielo; Pseudocypr. de pascha comput. p. 262, 1 H.; Lucif. Calar. 164, 24 H.; Sulp. Seuer. p. 58, 2; 63, 10; 21 Halm.; Prudent. Cathem. 4, 70 Dani- elus); Daniele P1; Danieli R; Danielem Ld similiter, perdere P\' (cf. u. 393); similiter pendere M; similiter, illos perdere R; simul iter, quo perderent Ld 247 quae υ, quam MPl ligno; fieret P1 240 gta M )
    131
  251. Non fuit adtonitus Esau, dilectus a patre,
  252. Iunior quod frater primitiua tolleret ille?
  253. Sic nec synagoga potuit cognoscere tempus,
  254. Quando et quo duce caderet de suo priuato;
  255. Sicut erat scriptum, quod auis sua tempora norunt,
  256. Nam populus iste non me intellexit adesse.
  257. Ventum est, ut ipse dominator caeli ueniret:
  258. Secundum scripturas non est conputatus ab ipsis.
  259. Praescius hoc fuerat Dominus, quasi cuncta qui nouit;
  260. Idcirco per ora prophetarum ista praedixit.
  261. Gens ceruicosa nimis semperque rebellans
  262. Dum sibi primatum uindicaret, causa resecta est.
  263. In quorum stadia gentiles esse praefecit;
  264. Dixerat hoc ante: Gentes sperabunt in ipsum.
  265. Nam lapis inmissus ipse est in fundamina Sion,
    266. [*]( 251 Gen; 27, 34 255 sq. Hierem. 8, 7 258 Esai. 53, 3 261 cf. 229 264 Esai. 11, 10 (Cypr. p. 56, 6 H.) 265 EsaÎ. 28, 16 )[*]( 251 adtonitusM 252 ff M tollet Mille? scripsi; ille. P1 Ld; illi. R 253 sinagoga M 254 priuato M; primatu P1 R; priuata Ld (colI. Instr. I 5, 2 patrem de regno priuauit) 255 Sieute- ////rallllt (ante t erasum n) M scribtum M auis Mt aues P1υ 256 me non S 257 Ventum MP1 R (Instr. I 18, 6\'); Inuentum Ld (idem tamen in Instr. praefat. p. IX. uentum est praefert) 257 sq. ueniret, Secundum scripturas; non P1 258 Secund M scribturas M conputatus M 258 quasi MPlB; quippe Ld (cum codicis lectio .. Dei summam potentiam impugner; sed cf. Peischenigi et Mommsenii indices editionibus Victoria Vitensis et Iordanis subiunctos s. u. quasi; Tertull. adu. Hermog. c. 19 utimur uocabulo principii quasi originis, non quasi ordinis nomine; Ennod. p. 39, 18 H. Abraham .. filium morti quasi pius pater .. laetus exhibuit; Lucif. Calar. 76, 23 H. quasi quis, inquam, tibi usurpasti hanc auctoritatem ?); ipse Huemer 260 hora .. predixit M 260 sq. praedixit: Gens .. rebellans; Dum P1; praedixit. Gens .. rebellans, Dum B; praedixit. Gens .. rebellans! Dum Ld 262 e casa reiecta est R 283 stadio P1; sed cf. Instr. I 27, 19 prefecit M 264 ante: Gentes P1υ; anlegentes M sperabunt gentes Hanssen 265 inmissus M fundamina P3υ ; fundamenta MP1 (Cypr. p. 82, 6 H.: inmitto in fundamenta Sion) Sionis P1 )[*](9* )
    132
  266. Crederet in quo qui, is haberet uitam aeternam.
  267. Hunc sanctum sanctorum Daniel perungui designat
  268. Et exterminari post illum chrisma regale.
  269. Dauid illum dixit clauis configi silentem:
  270. Effoderunt, inquit, manus meas et pedes ipsi.
  271. Salomon quoque tam aperte de illo prophetat,
  272. Occidamus iustum! dicturos esse Iudaeos.