Quaestiones in Heptateuchum

Cura praeciperet de tollenda mensa. iussit cum illa et panes tolli sic dicens: et panes qui semper super eam erunt. non utique ipsi semper super eam erunt, sed similis eorum, quia illi auferebantur et recentes cotidie ponebantur, dum tamen sine panibus mensa non relinqueretur. ideo dixit: qui semper super eam erunt, hoc est quia semper panes, non quia illi semper.

Et super altare aureum adoperient uestimentum hyacinthinum et adoperient illud operimento pelliceo hyacinthino. posset ista locutio uideri, quam uelut absurdam et non integram latini interpretes transferre noluerunt, id est: <et> super altare aureum adoperient uestimentum hyacinthinum; tamquam debuerit dici: et altare [*]( 19 Num. 4, 7 25 Num. 4, 11 ) [*]( 6 possit C 10 pro illis iuste PSVTbd 20 ipsi] isti PSNVTbd 22 mensa om. S 24 illis PXS 26 iaciutinum CN iacinthinum PV iachintinum S iacincthinum T 27 pellicio S pellitio PY 28 absurdam om. N uoluerunt Y 29 et addidi )

Vir aut mulier quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis et despiciens despexerit et deliquerit, anima illa adnuntiabit peccatum quod peccauit et restituet delictum caput et quintas eius adiciet super illud et reddet cui deliquit ei. si autem non fuerit homini proximus, ita ut reddat illi delictum ad ipsum, delictum quod redditur domino sacerdoti erit excepto ariete propitiationis per quem exorabit in illo pro eo. hic ea peccata intellegenda sunt, quorum in his rebus perpetratio est, quae pecunia restitui possunt. non enim aliter diceret quomodo restituenda sint, nisi damni pecuniarii fuissent. iubet enim restitui caput et quintas, id est totum illud quidquid est et quintam eius partem excepto [*]( 14 Num. 5, 6-8 ) [*]( 1 nam] non C 3 operiretur N non—adoperiretur om. P\'SY 5 subobscurum S 10 et] ut PlSV altere S ut S 11 operiendum om. T subiunxerit V 12 ante cum in mg. inculcat ostendens Y 15 dispexerit S xa: nXraucXrj?;} yj \'jvyra ixe £ vr(: ita coniungunt Tisch. et Lag.; sed cf. pag. 320, 12 16 adnuntiauit PSNV2 17 caput om. pI V 18 ei cui deliquit T 20 sacerdotis NV3T 21 exorauit PlS 22 in fin. om. C 23 quem N possit C possint N possent (n 8. I.) T,VI 24 sunt PVT damna V2bd 25 pecuniasui C pecuniaria V3bd 26 illum T parte S patrem N )

Quaeri autem potest, quomodo in Exodo dicitur: si quis furatus fuerit uitulum aut ouem, restituere debere quinque uitulos uel quattuor oues, si occiderit aut uendiderit, si autem quod abstulerit saluum apud eum reperitur, duplum esse restituendum, cum hic restitui iubeat caput et quintam, quod longe est etiam a duplo, quanto magis a quadruplo uel quinquies tanto! nisi forte, quia hic ait: uir aut mulier quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis, peccata ignorantiae uoluit intellegi humana peccata. fieri enim potest, ut parum adtendendo per neglegentiam traiciat homo rem alienam in rem suam: quod ideo peccatum est, quia, [*]( 20 cf. Ex. 22, 1—4 26 Num. 5, 6 ) [*]( 1 arietem N sacrificio T expiendum PlS 5 si om. N 11 amissum S ammissmn CPT 17 sacerdotis PNVT 21 quique N 22 uitulus C 23 astulerit S salbum C 25 quadrublo N 29 attendo N neglegencia C neglientiam T 30 rem pr. om. T )

Verba quae scriptura dicit mulieri a sacerdote dicenda, quando ad suspicionem adulterii eam maritus adducit: det te dominus in maledictum et in execramentum, graecus habet ivopw.ov. quo uerbo uidetur significari "îuramentum per execrationem": uelut si quisquam dicat: sic non mihi illud et illud contingat, uel certe ita iuret: illud et illud mihi contingat, si fecero uel non fecero. ita hoc dictum est: det te dominus in maledictum et in execramentum, tam quam diceretur: ut de te iurent quae per execrationem iurabunt, sic non eis contingat aut hoc eis contingat, nisi illud fecerint.

Et offeret munus suum domino agnum anniculum sine uitio in holocaustoma et agnam anniculam [*]( 9 Num. 5, 6. 7 18 Num 5, 21 27 Num. 6, 14 ) [*]( 1 amitteretur S 2 mulctari bd 3 neglegentiam T i reprehenditur P1 FIVT2 10 quecomque C 11 dispiciens C dispexerit S 12 commiserit ista T adnuntianit CPSV 18 a suspicione PNCbd 19 te scripsi: eam libri; cf. u. 24 20 enorcion CPSXVT 24 in post et om. S 26 illudj hoc aut illud bd ąęfecerint P 28 holocaustomata SVI )

(Et) locutus est dominus ad Moysen dicens: hoc est de Leuitis. hoc alii interpretati sunt: haec est lex de Leuitis; sed quod scriptum est: hoc est de Leuitis, intellegitur dictum: hoc constituo de Leuitis.

Deinde sequitur: a quinto et uicesimo anno et supra introibunt ministrare [in] ministerium in operibus in tabernaculo testimonii; et a quinquagenario recedet ab administratione et non operabitur ultra — et ministrabit frater eius — in tabernaculo testimonii custodire custodias, opera autem non [*](7 II Cor. 5, 21 16 Num. 6, 17 18 Num. 8, 23. 24 22 Num. 8, 24—26 ) [*]( 2 locutione usitata N 4 in ea locutione] sine allocutione N lotione C 5 quia dictum est quia hoc S 8 peccatum pro nobis PSNVTbcl deum] eum PSNVT 10 holocaustomata bis SV1 ut] et PlS 11 in peccata C 12 pro om. PlSV 13 dicet C 18 et addidi 19 lebitis C 20 quodescriptmn C 22 uicensimo PIVx 28 minestrare C in <M- clusi; cf. Xicto-jpyEtv Xitto-jpytwtv cod. Alex. 24 tabernacula C \'25 recedat CPNVXT 26 tabernaculum C 27 custodia C ) [*]( XXVIII Aug. eect III pars S ) [*]( 2l )

Cum paschae tempore quidam, qui inmundi facti erant super animam hominis, id est super mortuum, quaererent quomodo pascha facerent, quoniam oportebat eos ab inmunditia septem diebus purificari secundum legem, consuluit dominum Moyses et responsum accepit "cuicumque tale aliquid accidisset uel tam in longinquo itinere constitutus esset, ut non posset occurrere, alio mense eum facere debere pascha propter diem mensis quartum decimum", ubi lunae numerus obseruabatur. sed si quaeratur, quid facerent, si forte talis inmunditia etiam ad secundum mensem occurreret, [*]( 17 cf. Num. 9, 6—12 ) [*]( 1 yperbaton CPSNVT 2 est] et PlSV xa: A.EiT&\'jpyrj3 £ \' l iosXso; ajto-3 ev rjj ay.tįvi} tfJ!) jjtopTopwu ouXassstv ipAaxac coniungunt Tisch. et Lag. 3 cum] quam N 4 ille V illic bd 5 sed operabit PXS 6 frater] ut frater PlS sed operabitur frater V 7 uiginta C 8 recedit C recedat N 9 miniatrauit PlS 11 explica PKS tabernacula C 14 id] ad S untl uerbQ (ex uno uerbo) S custodiret N 16 finitum C 19 pascha-quoniam om. S 20 inmunditiis PlSVbd immundicis T purificare C consulit NSVb 22 accedisset C tam in] tamen C 24 quartam decimam T )

Et die qua statutum est tabernaculum texit nubes tabernaculum, domum testimonii; et uespere erat super tabernaculum uelut species ignis usque mane. ita fiebat semper: nubes tegebat illud die et species ignis nocte. et cum ascendisset nubes a tabernaculo, et postea promouebant filii Israhel; et in loco ubicumque steterat nubes ibi castra conlocabant filii Israhel. per praeceptum domini castra conlocabunt filii Israhel et per praeceptum domini promouebunt. omnes dies in quibus obumbrat nubes super tabernaculum in castris erunt filii Israhel. et quando protraxerit nubes super tabernaculum dies plures, et custodient filii Israhel custodiam dei et non promouebunt. et erit cum texerit nubes dies numero super tabernaculum, per uocem domini in castris erunt et per praeceptum domini promouebunt. et erit cum fuerit nubes a uespera usque mane et ascenderit nubes mane, et promouebunt die, uel nocte et si ascenderit nubes promouebunt; die uel mense diei abundante nube obumbrante super illud in castris erunt filii Israhel et non promouebunt, quoniam per praeceptum domini promouebunt. custodiam domini custodierunt per praeceptum domini in manu Moysi. [*]( 5 Num. 9, 15—23 ) [*]( 1 et arbitror N dictfl? V 2 retenindum C 8 nebes S 9 ut cum S 10 et ante in om. PlST 12 conlocabant SF1 13 commouebont T 16 protraxerat C protexerit YT nubis C 17 deiJ diei CSVT 21 uespere S usque ad S 23 eic pIS pro xat ftvaS-n legendum est in cod. Alex. xat av; avaS-n nubis C 24 die Sbd ) [*]( 21* )

Hoc autem totum quod faciebant ad praeceptum domini referens ita complectitur: per praeceptum, inquit, domini castra conlocabunt filii Israhel et per praeceptum domini promouebunt. praeceptum domini appellat signum ipsum quod fiebat in nube, siue cum staret obumbrans tabernaculum, ut et castra consisterent, siue cum ascendisset atque ultra moueretur, ut eam eleuatis castris sequerentur. mutauit sane in hac sententia narrantis modum et tamquam praedicens atque praenuntians uerba futuri temporis habere coepit. neque enim ait: per praeceptum domini castra "conlocabant" filii Israhel, sed "conlocabunt"; nec ait: per praeceptum domini "promouebant", sed "promouebunt". et hunc modum etiam in consequentibus seruat, qui modus in [*]( 2 generibus om. S locutionem S diei N 3 texit-tabemaculum om. N 10 obscura om. S 12 ut] et PlSV 13 datur V 14 promouebunt S est om. N 15 possit N 22 nubes N Btarem S 23 et om. PlSVbd exp. in T aque T 24 mutabit C 26 pronuntians C )

Ergo posteaquam dixit de die et nocte quo signo promoueret populus uel maneret, ne putarentur per noctem ambulare et per diem solere considere atque hoc diebus omnibus facere, secutus adiunxit et ait: omnes dies in quibus obumbrat nubes super tabernaculum in castris erunt filii Israhel. et quando protraxerit nubes super tabernaculum dies plures. deinde admonens non hoc ex illorum necessitate fieri, sed ex dei uoluntate, et custodient, inquit, filii Israhel custodiam dei, id est custodiam quam praecepit deus, et non promouebunt. et tamquam diceretur: quando ergo promouebunt? et erit, inquit, cum texerit nubes dies numero super tabernaculum - id est dies certo numero, qui numerus utique deo placet — per uocem domini in castris erunt et per praeceptum domini promouebunt. hanc uidetur dicere uocem domini signum, quod dat de statione et motu nubis, quia et uox loquentis procul dubio signum est uoluntatis. quod ergo ait: et per praeceptum, hoc idem signum puto intellegendum. quamquam posset uox "et praeceptum domini" etiam illud accipi, quod "locutus est", ut solet, "ad Moysen" et "praecepit hoc fieri". neque enim scirent illi promouendum esse nube promouente et standum esse nube stante, nisi hoc eis ante praeciperetur. [*]( 2 Ps. 21, 17 3 Es. 53. 7 ) [*]( 3 meased N et alt. om. PlSV 4 narratur S 7 postquam T 10 et ait exp. Y 11 nubes om. T tabernaculum super nubes Y 12. tabernaculum nubes dies S 13 plures om. S 15 dei] domini PSNVT quam] cum C 18 dies fin. om. PlSNY 19 placeret Vbd 22 testatione NY 25 per praeceptum PS illud etiam PYTbd 28 promouentenube om. N )

In his autem quae dicta sunt nondum adparuit, utrum per diem tantum ambularetur an etiam per noctem secundum signum quod nubes motu suo dabat. fortassis enim quamuis plures dies in castris manerent nube non promouente, potuit tamen putari nubem non solere ascendere de castris et signum itineris dare nisi per diem. sequitur ergo et dicit: et erit cum fuerit nubes a uespera usque mane et ascenderit nubes mane, et promouebunt die. hic illa copulatiua coniunctio more scripturae posita est. nam ea detracta plenus est sensus hoc modo: "et erit cum fuerit nubes a uespera usque mane et ascenderit nubes mane, promouebunt die". deinde quia et nocte si nubes ascenderet promouebant atque iter nocturnum si illud signum acciperent agebant, adiunxit et ait: uel nocte et si ascenderit nubes promouebunt. sed locutio est inusitatior; non enim tantum positum est "et", sed eo more positum est quo non solet. unde mihi uidetur praeposteratus ordo uerborum, sicut saepe et in latinis locutionibus fieri solet: quod genus antistrophe dicitur. proinde si ita dicatur: "uel et nocte si ascenderit nubes promouebunt", aut certe ita: "si et nocte ascenderit nubes promouebunt", planissimus sensus est.

Adhuc autem occurrebat cogitanti, ut scire uellet utrum, quomodo cognitum est solere illos ad nubis signum diebus et noctibus ambulare uel diebus et noctibus in castris esse, ita etiam solerent per dies tantum manere, etiam quorum noctibus ambularent: quod arbitror scripturam in consequentibus intimasse cum dicit: die uel mense diei abundante nube obumbrante super illud in castris erunt filii Israhel et non promouebunt. quia enim dixerat: uel nocte et si ascenderit nubes promouebunt, tamquam restabat, ut diceret: "die autem, si non ascenderit, non [*]( 1 autam S 5 de om. N 7 uespere S 9 posita om. S 10 uespere S 11 nubes] nubs et C diem C 13 iter] inter S 14 nu- bis S 16 et om. S et-est om. 11 nior.e P quod IV 19 dicitur iS 22 et adhuc N 30 si et C )

Et cum congregaueritis synagogam, tuba canetis et non in signo. non ergo ad hoc canendum praecipit, ut congregetur synagoga — nam si hoc fit, signum est — sed iam congregata synagoga praecipit tuba canere, tamquam ad cantum iam pertineat, non ad dandum signum, quo dato fieri aliquid admoneat. proinde cum hoc quod iam congregata synagoga tubis canebant quisquam homo noui testamenti ad aliquid spiritale interpretatur, illi signum est, qui intellegit quare fiat, non illis, qui non intellegebant, nisi quando ad hoc fiebat, ut aliquod opus indiceretur.

Et auferam de spiritu qui est in te et superponam super eos; et sustinebunt tecum inpetum populi, et non portabis illos tu solus. plerique latini [*]( 18 Nuni. 10, 7 28 Num. 11, 17 ) [*]( 2 plurimis YTS 6 eat K 7 die] diei S abundante-obumbrante om. S nube om. P 8 habundatius V 11 et repetiit C repetit N 12 resti C 14 per om. cpt VI 15 dicerent CPl 19 precepit C 28 spo C 30 portabit C solos C )

Et dixit Moyses: sexcenta milia peditum, in quibus sum in ipsis, et tu dixisti: carnes dabo eis, et edent mense dierum. numquid oues et boues occidentur illis et sufficient illis? aut omnis piscis congregabitur eis et sufficiet eis? quaeri solet utrum hoc Moyses diffidendo dixerit an quaerendo. sed si putauerimus eum diffidendo dixisse, nascitur quaestio cur hoc ei non exprobrauerit dominus, sicut exprobrauit quod ad petram unde aqua profluxit uidetur de potestate domini dubitasse. si autem dixerimus hoc eum dixisse quaerendo modum quo fieret, ipsa domini responsio, ubi ad eum dixit: numquid manus domini non sufficiet? quasi redarguentis uidetur quod ille ista non credidisset. sed melius arbitror intellegi dominum ita respondisse, tamquam modum futuri facti, quem ille requirebat, dicere noluerit, sed potius opere ipso suam potentiam demonstrare. poterat enim et Mariae dicenti: quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognosco, a calumniantibus obici quod minus crediderit, cum illa modum quaesiuerit, non de uirtute dei dubitauerit. quod autem responsum est illi: spiritus sanctus superueniet super te et uirtus altissimi obumbrabit te, poterat et sic responderi quomodo hic: numquid spiritui sancto inpossibile est, qui superueniet in te? ac sic idem ipse sensus conseruaretur. porro autem talia quaedam dicens Zacharias incredulitatis arguitur [*]( 5 Num. 11, 21. 22 ,15 Num. 11, 23 20 Luc. 1, 34. 35 28 cf. Luc. 1, 18. 19. 20 ) [*](2 habitums C habitaturos P* 5 sexgenta N 7 edem S 8 omnes pisces C 11 nascetur PSNVTlbd 12 ad] a N 13 aquam PXSV 16 ille] iste bd 18 respondisset N 19 suum C 21 columniantibus N 22 cum] quem an quam sit dubium C in illa C 24 super] in S 25 obumbrauit CPS tibi T poterat enim CP2 Tl respondere CPSVT 27 si piS )

De uxore Moysi Aethiopissa quaeri solet utrum ipsa sit filia Iothor an alteram duxerit uel superduxerit. sed ipsam fuisse credibile est; de Madianitis quippe erat, qui reperiuntur in Paralipomenon Aethiopes dicti, quando contra eos pugnauit Iosaphat. nam in his locis dicitur eos persecutus populus Israhel, ubi Madianitae habitant, qui nunc Saraceni appellantur. sed nunc eos Aethiopes nemo fere appellat, sicut solent locorum et gentium nomina plerumque uetustate mutari.

Et dixit ad eos: ascendite ista heremo et ascendetis in montem et uidebitis terram quae sit et populum qui insidet super eam, si fortis est aut infirmus, si pauci sunt aut multi. exposuisse intellegitur, secundum quid dixerit: si potens est aut infirmus, hoc est: si pauci sunt aut multi. nam quomodo possent de monte prospicientes sentire humanarum uirium fortitudinem? potest et alius sensus esse multo congruentior ueritati. quod ait: ascendetis in montem, in ipsam terram dixit, quam explorare uolebant. non enim possent facile exploratores intellegi, ubi tamquam peregrinantes omnia perquirebant. nam si de montis uertice putauerimus eos conspexisse terram et explorasse, quomodo possent exquirere omnia quae Moyses exquirenda praecepit? quomodo intrare ciuitates, quas eos scriptura dixit intrasse? quomodo de illa ualle botrum tollere, propter quem et loco nomen est inditum, ut uallis Botrui [*]( 3 cf. Num. 12, 1 6 cf. II Paral. 14, 9-14 11 Num. 13, 18. 19-26 ) [*]( 3 ethiopissam C ethiopissa PSVT 4 iethro T 5 mazianitis N maniaditis (s. I. m. 2) P 6 paralypomenon CSN ethiopes PT dici VT 7 iosafat C iosaphad P iosaphath V is C 8 mazianite PF1 mazianitae S sarracini C sarraceni VTl 9 etihopes C 10 uetustati C 11 de ista (de 8. I.) S e eremo N ascenditis PS 13 eum C an infirmus PSV T 15 dixerat C potens] fortis N 20 explorari PSVNT 22 eos putauerimus PSNVTbd 26 ualles CN botri VTbd. )

Et protulerunt pauorem terrae quam explorauerunt. "pauorem terrae" dixit, non quo pauebat eadem terra, sed quem ex ea terra conceperant.

Caleb et Iesus Naue loquentes ad populum Israhel, ne timerent ingredi terram promissionis, dixerunt inter cetera: uos autem ne timueritis populum terrae, quoniam cibus nobis sunt. abscessit enim tempus ab eis, dominus autem in nobis; ne timueritis eos. quod dictum est: cibus nobis sunt, intellegere uoluerunt "consumemus eos". quod uero adiunxerunt: abscessit enim tempus ab eis, dominus autem in nobis, satis diligenter non dixerunt. abscessit dominus ab eis — inpii quippe antiquitus fuerunt — sed, quoniam et inpiis occulta dispensatione diuinae prouidentiae datur tempus florendi atque regnandi, abscessit, inquiunt, tempus ab eis, dominus autem in nobis. non dixerunt: abscessit tempus ab eis et nostrum successit, sed: dominus autem in nobis, non tempus. illi enim tempus habuerunt, isti dominum deum temporum creatorem et ordinatorem et quibusque, ut ei placet, distributorem.

Quod praecipitur quomodo expientur peccata quae non sponte committuntur, merito quaeritur quae sint ipsa peccata nolentium: utrum quae a nescientibus committuntur, an etiam possit recte dici peccatum esse nolentis, quod facere conpellitur; nam et hoc contra uoluntatem facere dici solet. sed utique [*]( 4 Nuni. 13, 38 9 Num. 14, 9 23 cf. Num. 15, 24—29 ) [*]( 1 ergo-I autem S exploraretur C terra-exploraretur in mg. inf. m. 2 appos. C ipse VT 2 «lepreensior C 5 paueat PlSV 7 Chaleb PSV at C snaue N 10 enim om. T 11 eos s. I. m. 2 C 12 intellegi Nbd consumrnainus Cx 13 enim om. VT 15 quispe C 17 inquiunt scripsi cum bd: inquit codd. 18 non-sed om. N 19 sed om. CPSVT deus P 21 fin. et] quorumque T 22 quibusque T, exp. in V et in mg. appos. quorflque 25 quem C que an 81 anecientibus C 26 esse om. S )

Et anima quaecumque peccauerit in manu superbiae ox indigenis aut ex proselytis, deum hic exacerbat, et exterminabitur anima illa de populo suo, quoniam uerbum domini contempsit et mandata eius dispersit; contritione conteretur anima illa, peccatum eius in illa. quae sint peccata quae fiunt in manu superbiae, id est superbia committuntur, scriptura ipsa in consequentibus satis exposuit, ubi ait: quoniam uerbum domini contempsit. aliud est ergo praecepta contemnere, aliud magni quidem pendere, sed aut ignarum contra facere aut uictum. quae duo fortasse pertineant ad illa peccata, quae a nolentibus fiunt, de quibus superius quemadmodum deo propitiato expiarentur admonuit ac inde subiecit peccata superbiae, cum quisque superbiendo, id est praeceptum contemnendo perperam facit. quod genus peccati non dixit [*]( 14 Num. 15, 30. 31 ) [*](1 tamquam-facit om. plSV peiorare C 3 se ipso C 4 iuret om. S 5 possent C possit P 8 scienter Eug (ed. Knoell p. 1076) 11 se om. S 14 manus C 15 aut ex] et Eug 16 exaceruat P de] a S 18 dispersit scripsi: disperdit CPSNV disperdidit TbdEug; sed cf. 334, 20 et SnoxtSaoev cod. Graec. 19 peccatum-illa om. N 20 superbie committuntur C 21 exponit Eug 22 ergo est T 25 a om. Eug 26 deinde PVTEug )

Quid est quod Dathan et Abiron, cum in seditionem consurrexissent, uocati a Moyse ac superbe et iniuriose respondentes: numquid pussillum hoc, quoniam eduxisti nos in terram fluentem lac et mel interficere nos in heremo, quoniam praees nobis, princeps es? et tu in terram fluentem lac et mel induxisti nos et dedisti nobis sortem agri et uineas, post haec addiderunt: oculos hominum illorum abscidisses; non ascendimus? quorum oculos hominum dixerunt? utrum populi Israhel tamquam dicentes: si ista praestitisses, oculos hominum illorum abscidisses, id est ita te diligerent, ut oculos suos eruerent et darent tibi? quod indicium magnum dilectionis et apostolus dicit: quoniam si fieri posset, oculos uestros eruissetis et dedissetis mihi. et deinde plenam contumaciam addiderunt: non ascendimus, id est "non ueniemus", quia uocauerat eos. an potius "oculos hominum illorum" dicit hostium, qui nimis acres et terribiles fuerant nuntiati? tamquam dicerent: etsi hoc fecisses, non tibi obtemperaremus; nisi quod modus uerbi alius pro alio positus est, ut non dicerent: non ascenderemussed: non ascendimus, quodam genere locutionis.