Quaestiones in Heptateuchum

Et ad mulierem in segregatione inmunditiae eius non accedes reuelare turpitudinem eius: id est ad menstruatam mulierem non accedes: segregabatur enim secundum legem propter inmunditiam. hoc cum superius satis sufficienter prohibuisset, quid sibi uult, quod etiam hic hoc isdem praeceptis uoluit adiungere? an forte in superioribus quoniam dictum est, ne figurate accipiendum putaretur, etiam hic positum est, ubi talia prohibita sunt, quae etiam tempore noui testamenti remota umbrarum ueterum obseruatione sine dubio custodienda sunt? quod uidetur etiam per prophetam Ezechielem significasse, qui inter illa peccata, quae non figuratae sed manifestae iniquitatis sunt, etiam hoc commemorat, ad mulierem menstruatam si quis accedat, et inter iustitiae merita, si non accedat. qua in re non natura damnatur, sed concipiendae proli noxium perhibetur.

Et ad uxorem proximi tui non dabis concubitum seminis tui inquinari ad eam. ecce ubi rursus prohibet adulterium, quod cum aliena uxore committitur, quod etiam in decalogo prohibetur. unde adparet illa [*]( 1 cf. Gen. 30, 22-28 10 Leu. 18, 19 13 cf. Leu. 15, 19-27 20 cf. Ezech. 18, 6; 22, 10 25 Leu. 18, 20 28 cf. Ex. 20. 17 ) [*]( 3 etJ at T 6 zelum CPSVN que PlSV quod PąNT 7 contemnendus scripsi cum bd: contemnendum CPNVT condemnendum S 10 segregationem CN 15 eisdem YiTbd forte ne PSNV 16 quoniam] quando T quod V2 quod iam bd ne om. T exp. V 21 figurate PSV manifeste PSV 24 prohibetur N 25 tui] tibi CT )

Et a semine tuo non dabis seruire principi. hic non uideo quid intellegatur nisi principi qui pro deo colitur. non enim ait SooXsostv, sed Xatpeikiv in graeco, quod latinus non solet interpretari, nisi ut dicat seruire; plurimum autem distat. nam seruire hominibus sicut serui seruiunt, quod non est Xaxp=\'kiv sed SooXeustv, scriptura non prohibet; seruire autem secundum id quod est Xatpisusiv non iubetur hominibus nisi uni uero deo, sicut scriptum est: dominum deum tuum adorabis et illi soli seruies. non solum autem hoc uerbo, quod ait Xatpeueiv, satis significat quem principem dicat, id est cui cultus tamquam deo exhibetur, uerum etiam eo quod adiungit: et non profanabis nomen sanctum, siue dei, de cuius populo datur illo modo seruire principi, siue nomen sanctum ipsius populi Israhel. propter quod dicitur: sancti estis, quoniam et ego sanctus sum. oportunissime etiam hic adiungit: ego dominus, hoc utique admonens, quia illi soli debetur Xatpsia, id est ea seruitus, qua seruitur deo.

Quod dicit: et exhorruit terra eos qui insident super eam. propter mala facta eorum, quae superius commemorauit, non ideo dictum putandum est, quod habeat terra sensum quo ista sentiat et exhorreat, sed nomine terrae homines significat, qui sunt super terram. proinde cum haec mala faciunt homines, inquinant terram, quia inquinantur [*]( 3 Leu. 18, 21 10 Deut. 6, 13 17 Leu. 11, 44; 19, 2; I Petr. 1, 16 21 Leu. 18, 25 ) [*]( 1 ducant PSVT 2 reuelare V 5 duleum CPSVT duleuin N latreuin CN latreuni PSVT 6 latinos piS interpreta C nis S 8 latreuin CX latreuui PSVT duleuin N duleum CPSVT non om. V 9 (et 12) latreuin CN latreum SPVT 12 quo PSV 15 de om. V cui SV 17 estote Tbd et om. Vbd 18 domini C 19 latria CPSNVT ea om. T 21 exhorruit bd: exhorreuit C exhor- vobit PSNVT 24 ista] ita pI r itaque S senteutia N )

Non furtum facietis neque mentiemini neque calumniam faciet unusquisque proximo. illud de furto positum est in decalogo. quod autem dicit: neque mentiemini neque calumniam faciet unusquisque proximo, mirum, si non eo praecepto continetur, quod ibi positum est: neque falsum testimonium dices aduersum proximum tuum, quoniam neque calumnia sine mendacio fieri potest, quod falsi testimonii generalitate concluditur. sed utrum haec aliqua conpensatione admittenda sunt, magna quaestio est: sicut de mendacio paene omnibus uidetur, quod ubi nemo laeditur, pro salute mentiendum est. utrum ergo ita et de furto? an furtum fieri non potest, ubi nullus laeditur? quin immo fieri potest, etiam quando ei cui fit consulitur, tamquam si quisquam homini uolenti se occidere gladium furetur. nam calumnia nescio utrum cuiquam ad eius utilitatem fieri possit. nisi forte quod ad maius gaudium fiebat, quo postea fruerentur, quod Ioseph de scypho calumniabatur fratribus suis, quibus etiam explorationis falsum crimen intenderat. quamquam si definitionibus ista determinare tentemus, fortasse furtum non est, nisi quando alieno occulte ablato proximus laeditur; et calumnia non est, nisi quando falsi criminis obiectione proximus laeditur; mendacium autem non possumus dicere tunc tantummodo esse, quando proximus laeditur; cum enim falsum ab sciente dicitur, procul dubio mendacium est, sine illo quisquam siue nemo laedatur. proinde magna quaestio de mendacio, utrum possit aliquando [*]( 3 Leu. 19, 11 5 cf. Ex. 20, 11 8 Ex. 20, 16 19 cf. Gen. \' 44, 4. 5; 42. 9. 14 ) [*]( 1 qui] quia pIS exhorrent (ex s. l. m. 1) P orrent S horent V1 4 faciat S proximo suo VT 5 in om. S 6 faciat S 7 proxoimo S 10 potes C 11 amittenda P 12 sint PSNVTbd 14 non om. plSV 15 nullusi S 16 quisque PSNV honiinuin PSV uolentis eo occidere S 17 gladio S 19 scipho PNVT 22 quando ex quod m. 2 P 24 menda (m fine uersus) S )

Non nocebis proximo. si quid sit nocere et non nocere pateret hominibus, hoc generale praeceptum ad innocentiam retinendam fortasse sufficeret. omnia enim quae prohibentur committi in proximum, ad hoc unum referenda sunt, quod dictum est: non nocebis proximo. nam quod sequitur: non rapies, nisi ad hoc referatur, ne rapiendo noceatur, aliquando euenit, ut non rapiendo quisque noceat. nam gladius insanienti rapiendus est: et si non fecerit quis ut oportuerit, magis nocuerit.

Quid est quod, cum supra dixisset: non odio habebis fratrem tuum in animo tuo; arguendo argues proximum tuum et non accipies propter ipsum peccatum, consequenter adiunxit: et non uindicatur manus tua? utrum pro eo, quod est "non punitur"? animo enim bono facis, cum disciplinam peccanti proximo inponis, ne accipias peccatum eius neglegendo. ad hoc enim pertinet quod ante posuit: non odio habebis proximum tuum in animo tuo. uideri enim potest ei qui arguitur, quod oderis eum, cum non sit in animo tuo. an "non uindicatur manus tua" hoc potius admonet, ne quaeras uindicari manum tuam nec ulciscendi libidine rapiaris? nam quid est aliud uindicari uelle nisi laetari uel consolari de alieno malo? et ideo dictum est: non irasceris filiis populi tui. sic enim recte ira definita est, quod sit ulciscendi libido. quidam uero codices habent: et non uindicabitur manus tua, id est arguendo uindicare te uelis, sed potius consulere illi quem arguis. [*]( 3 Lea. 19, 13 12 Leu. 19, 17. 18 ) [*]( 1 sequuntur bd 7 quo dictum S 10 insaniendi T ferit (in mg. alius liber etsi n fecerit) T quid S1\' quit CPN 11 ut s. I. C om. T potuerit (alium librum praebere in mg. adnot.) T 13 argue P 16 quod om. N 17 facies PSV disciplina S pcccati PV nec P accipies ps VS 21 anno S 22 nec] ne N 26 definita est] diffinitur T 27 ne] non S 28 argues N )

Et incisiones super animam non facietis in corpore uestro. super animam dixit "super funus mortui"; de anima quippe dolor est quae recessit. ad hunc autem dolorem pertinet luctus, in quo luctu nonnullae gentes habent consuetudinem secare corpora sua. hoc fieri deus prohibet.

Ita ut fornicentur in principes de populo suo. non de populo suo principes, sed de populo suo fornicentur. eos quippe principes uult hic intellegi, qui pro diis colebantur; sicut apostolus dicit: secundum principem potestatis aeris, et in euangelio dominus: nunc princeps mundi huius missus est foras, et: ecce ueniet princeps mundi et in me nihil inueniet.

Homo homo quicumque adulterauerit uxorem uiri aut quicumque adulterauerit uxorem proximi sui, morte moriantur. pluraliter dixit "morte moriantur", hoc est qui adulterauit et quae adulterata est. hic aliquid distare uoluit inter quemlibet uirum et proximum, quamuis multis locis proximum pro omni homine ponat. sed quae est ista locutio, ut, cum iam dixisset de uiro, hoc idem repetierit de proximo, cum sit consequens, ut multo magis ab uxore proximi abstinendum sit, si ab uxore cuiuslibet uiri abstinendum est? nam si prius de proximo dixisset, ne putaretur uxorem licere adulterare non proximi, addendum fuit de quolibet uiro; nunc uero, si quod minus est non licet, quanto minus licet quod maius malum est! nam si non licet adulterare uxorem cuiuslibet uiri, quanto magis proximi! an forte ista repetitio tamquam exponit quid prius dictum sit, ut ideo [*]( 1 Leu. 19, 28 6 Leu. 20. 5 9 Ephes. 2, 2 10 Ioh. 12. 31 11 Ioh. 14, 30 13 Leu. 20. 10 ) [*]( 3 quae recessit bis pos. S adhuc pIS V 4 ad dolorem plSV 6 tuats axnopveuetv aittiu; Lag. 8 dis SN 10 aeris] eius C 11 huius mundi PSbd uenit PSVbd 13 alt. homo om. S alterum «vapt»- 1\'(J; om. Tisch. 14 ubi-uxorem Úl mg. m..«? add. C adulterauerit] aut ulterabit C sui haud dubie includendum est 15 pluraliter-moriantur om. V 16 adulterauerit PSNTT 18 homini S ponit PV 19 ita PlS idem] id est S 23 fuisset bd om. S )

Et mulier quae accesserit ad omne pecus ascendi ab eo, interficietis mulierem et pecus. morte . moriantur; rei sunt. quaeritur quomodo sit reum pecus, cum sit inrationale nec ullo modo legis capax. an quemadmodum transferuntur uerba modo locutionis, quae graece appellatur fmocfopa, ab animali ad inanimale — sicut dicitur inprobus uentus uel iratum mare — ita et hic translatum est a rationali ad inrationale? nam pecora inde credendum est iussa interfici, quia tali flagitio contaminata indignam refricant facti memoriam.

Quicumque acceperit sororem suam ex patre suo aut ex matre sua et uiderit turpitudinem eius (et ipsa uiderit turpitudinem eius>, inproperium est; exterminabuntur in conspectu generis sui; turpitudinem sororis suae reuelauit, peccatum accipient. quid ait hoc loco "uiderit" nisi concumbendo cognouerit? sicut in lege dicitur: cognouit uxorem suam pro eo, quod est mixtus est ei. et quid ait: peccatum [suum] accipient, cum de poena eorum loqueretur, nisi quia et ipsam poenam peccati peccatum uoluit appellari?

Quicumque dormierit cum cognata sua, turpitudinem cognationis suae reuelauit: sine filiis morientur. quaeritur quousque sit intellegenda ista cognatio, [*]( 4 Leu. 20, 16 14 Leu. 20, 17 20 Gen. 4, 1. 17. 25 24 Leu. 20, 20 ) [*](2 quia] qufi N si om. S H hominil hominis plSV 4 aeees- serat CPl 5 ascendendi PC ascendere Tl 6 moiiatur S pecus in mg. m. 2 add. r 9 metafora CPT metaphora SV methafora N animalia ad C 16 et—eius addidi ex Locut. de Leuit. XXXXVII 18 reuelabit SN peccatum suum bd 19 in hoc PSVTbd concumuendo C concupiendo S 21 prius est om. S peccatum suum liirri: suum cwn in uersu 18 ab omnibus cod. absit inclusi 23 appellare PVbd 25 reuelabit PSX )

Et non execrabiles facietis animas <uestras> et in pecoribus et in uolucribus et in omnibus serpentibus terrae quae ego segregaui uobis in inmunditiam. uidetur hic significare non haec natura esse inmunda, sed aliquo sacramenti signo, quandoquidem dicit: quae ego segregaui uobis in inmunditiam, tamquam inmunda eis non essent, si eis segregata non essent.

Et uir aut mulier si forte fuerit illi uentriloquus aut incantator, morte moriantur ambo. lapidibus lapidabitis eos; rei sunt. utrum uir et mulier an uir et uentriloquus aut mulier et uentriloquus siue incantator? sed hoc magis. et qui habet et quem habet.

Mulierem fornicariam et profanam non accipient et mulierem eiectam a uiro suo, quoniam sanctus est domino deo suo. superius "non accipient" dixerat, nunc autem "quoniam sanctus est", non quoniam [*]( 13 Lcu. 20, 25 20 Leu. 20. 27 25 Leu. 21, 7 ) [*]( 4 aliquas bd commeinorat N commemoratas bd intellegendas bd 5 paientes S 8 quid om. PlS 9 sint ex sunt PSV et T 11 ne putentur S 12 uiui om. SNVTbd succedunt C 13 facientis PlS uestras addidi 15 ogo S segregraui P 16 esse om. 8 immunda esse bd sacramentis P 17 quando S 20 uentrilocus S 21 incantatur S 22 an] ajt (sup. i superscr. Vi T 23 uentrilocus S autj an uir aut T incantatur S )

Et sacerdos magnus a fratribus suis: id est qui inter fratres suos magnus est, ille scilicet unus magnus sacerdos. cui fusum est super caput ex oleo christo: ipsum oleum appellat scriptura christum.

Et consummatus manus induere uestimenta: illa utique, quae in ueste sacerdotali operosissime describuntur.

Caput non reteget cidari et uestimenta sua non scindet et super omnem animam mortuam non introibit. intellegitur ea quae supra dixit in luctu facere eum prohibitum, id est caput nudare cidari et uestimenta scindere. uestimenta enim scindere lugentium erat antiquorum: sicut de Iob scriptum est, cum ei filii eius [*]( 5 Leu. 21, 8 15 Leu. 21, 10 19 Leu. 21, 10 20 cf. Ex. 28, 4 sqq. 22 Leu. 21, 10. 11 27 cf. Iob 1, 20 ) [*]( 3 uti] ut N 4 ad otn. VT 6 offert scripsi: offeret CNT\ bd offerret PSV1 7 et ego PSVT 8 pr. donaJ do S 9 offeret CTj\'$bd offerret P-SF1 solus PlSV 11 et profanam om. C eiectam et profanam et eiectam C suo om. PSVT 17 fusus (corr. m. 2) V 19 τάς χείρας αύτου ένδύσααιLag.; fortasse scribendum est: manus . suas> 22 chydari C cidarim N 23 et om. N ut Tl 24 luctQ C 25 (et p. 302, 1) cidarin N 26 lugentibus VT )

Et de sanctis non exibit. eo procul dubio tempore quo suorum funera celebrabantur, sicut et septem diebus quibus sanctificabatur de sanctis est exire prohibitus,. non autem semper. sane si uxores ducere uel filios gignere non uetabantur summi tunc sacerdotes, magna oritur quaestio. cum lex etiam coniugali concubitu inmundum hominem dicat usque ad uesperam, etiam cum abluerit corpus suum aqua, et iubeatur summus sacerdos propter incensum continuationis bis in die cotidie intrare intra uelum, ubi erat altare incensi, nec quemquam inmundum ad sancta fas esset accedere: quomodo id cotidie summus sacerdos inplebat, si filios procreabat ? nam si aegritudo illi accidisset, quis loco eius fungeretur, si quis inquirat, responderi potest quod gratia dei non aegrotabat. numquid sic etiam de filiorum procreatione responderi potest? unde fit consequens, ut aut continens esset aut diebus [*]( 4 Leu. 21. 11 7 Leu. 21, 1\'2 8 cf. Leu. 8, 33 12 cf. Leu. 15, 16 14 cf. Ex. 30, 7. 8 21 Retract. II 55 In tertio quoque libro ubi de summo agitur saccrdote quo modo creabat filius cum haberet necessitatein bis in die ingredi in sancta sanctorum, ubi erat altare incensi, ad offerendum incensum mane et uespera, quo non posset, sicut lex dicit, inmundus intrare, et eadem lex dicat inmundum fieri hominem etiam ex concubitn coniugali. quem iubet quidem lauari aqua sed et lotum dicit inmundum esse usque ad uesperam (Leu. 15, 16), unde dixi "consequens fuisse, ut aut continens esset aut diebus aliquibus intermitterctur incensum", non uidi non fuisse consequens. potest enim sic intellegi quod scriptum est: inmundus erit usque ad uesperam, ut per ipsam uesperam iam non esset inmundus sed usque ad ipsam ut uespertino iam tempore incensum mundus offerret cum propter creandos filios post matutinum incensum mixtus esset mulieri. ) [*]( 1 abscendente N 4 et] nec N 8 quod bd celebrantur PIVT et] eis SP2VT eius Pl 12 coneubitum mundum N dicatur S 15 intraj ultra PV1 18 si om. PlS accedisset P fugeretur S )

Quod autem super funus patris sui summus sacerdos prohibetur intrare, quaeri potest, quomodo iam esse poterat summus sacerdos nondum mortuo patre suo, cum eos patribus succedere iubeat. ideo necesse erat nondum sepulto summo sacerdote continuo substitui sacerdotem propter continuationis incensum, quod per summum sacerdotem cotidie oportebat inponi. quamquam et illa quaestio de aegritudine summi sacerdotis manet, si uel moriturum necesse erat diebus aliquibus aegrotare; nisi forte et hoc ita soluatur, ut dicatur non solere summos sacerdotes nisi subito mori non praecedente aegritudine, sicut de ipso Aaron scriptura testatur.